Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Azərbaycan mədəniyyəti (az-əbcəd. آذربایجان مدنیتی) — azərbaycanlıların, Azərbaycan etnik qruplarının və tarixən mövcud olmuş dövlətlərin mədəniyyəti. XI-ХIII əsrlərdə Səlcuqlar və Hülakülər dövründə türk oğuz tayfalarının Şərqi Zaqafqaziya və İran Azərbaycanına gəlişi ilə Azərbaycan xalqı formalaşmağa başlamış və bu proses XV əsrin sonlarına qədər davam etmişdir.Azərbaycan ədəbi dili XIII əsrdə formalaşmağa başlamış, XIV–XV əsrlərdə isə yazılı Azərbaycan ədəbiyyatı ortaya çıxmışdır. XVI əsrdə Azərbaycan türkləri tərəfindən qurulanSəfəvilər imperiyasında Azərbaycan dili dövlət dili olaraq istifadə edilirdi.
Əsrlər boyunca Azərbaycan dili bütün Persiya, Qafqaz və cənub-şərqi Dağıstanda linqva franka kimi ticarətdə və etnik qruplar arası qarşılıqlı münasibətlərdə istifadə edilib. İranda uzun müddət azərbaycandilli sülalələrin hakimiyyətdə olması fars dilinə idarəçilik, titul adları və hərbi terminologiyada bir çox azərbaycanizmlərin daxil olmasına gətirib çıxarmışdır. Azərbaycan ədəbiyyatının geniş inkişaf etdiyi Səfəvi dövründə Azərbaycan dastanları Osmanlı, Çağatay və fars ədəbiyyatlarına nüfuz etmiş, XVIII əsrdə erməni və gürcü aşıqları Azərbaycan aşıq sənəti nümunələrini öz əlifbaları ilə qeydə almışdır. Orta əsrlərdə formalaşmış Azərbaycan xalçaları Asiya və Avropada məşhurlaşmış, Azərbaycan xalçaçılarının ideya və bacarıqları bütün Qafqazda hiss edilmişdir.
XIX əsrdə Azərbaycanın Rusiyanın tərkibinə daxil olmasıyla burada yaşayan insanlar Rusiya mədəniyyəti ilə və onun vasitəsilə də dünya mədəniyyəti ilə tanış olurlar. XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəlləri Azərbaycanda milli oyanış — mədəni Renessans dövrü (maarifçiliyin genişlənməsi, təhsil, mətbuat və incəsənətin inkişafı) baş vermişdir. Bu dövrün azərbaycanlı islahatçı ziyalıları dövrü nəşrlər, teatr truppaları və qonşu dövlətlərdəki konstitusiya hərəkatlarında iştirak vasitəsilə türk Cənubi Qafqazından başqa İran, Osmanlı və Mərkəzi Asiyada da təsirə malik oldular.Azərbaycan əlifba islahatı isə Türk yazı inqilabına başçılıq etmiş, bütün Türk dünyasına birbaşa təsir etmişdir. Azərbaycan İslam dünyasında milli teatrın, operanın, qərb tipli universitetin və baletin əsasının qoyulduğu ilk ölkədir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti İslam dünyasında ilk dünyəvi demokratik dövlətlərdən biri, həmçinin İslam ölkələri arasında qadınlara səsvermə hüququ verən ilk dövlətdir.
Azərbaycanlıların tarixi topluluğu cənubda Qızılüzən çayından şimalda Böyük Qafqaz dağlarına, şərqdə Xəzərdən qərbdə Gürcüstan və Ermənistana qədər olan ərazidə ortaya çıxmışdır. İranda Azərbaycan dili az qala Qəzvinə qədər danışılır, Gəlucah isə Azərbaycan linqvistik ərazisinin ən şərq nöqtəsi sayılır. XV əsrdə Azərbaycan mədəniyyətinin iki mərkəzi formalaşmışdır: Cənubi Azərbaycan və Aşağı Qarabağ. Azərbaycan mədəniyyət mərkəzlərindən biri olan Şuşa şəhəri 2021-ci ildən Azərbaycanın mədəniyyət paytaxtı elan edilmişdir.
Azərbaycanlılar Qafqaz, türk və İran elementləri daşıyan irsə malikdirlər.Azərbaycanda İslamın yayılmasıyla İslam mədəniyyəti inkişaf etmiş, bu dinin təsiri Azərbaycan mədəniyyətinin mayasına hopmuş, digər mədəni elementlərlə birləşmişdir. Azərbaycanın maddi mədəniyyəti əsrlər boyunca davam edən simbiozun, yerli elementlərin və köçərilərin töhfələrinin incə birləşməsinin nəticəsidir. Cənubi Qafqazın üç imperiya tərəfindən əhatə edilməsi nəticəsində fars, türk, rus, sovet, şiə və sünni elementləri azərbaycanlılar tərəfindən öz ailə tarixlərində, ayinlərində, dillərində və yazılarında uyğunsuzluq və ya ziddiyyət hissi olmadan yan-yana qorunmuşdur. XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəlləri milli oyanış dövründə Qərb dəyərləri və təşkilatları Azərbaycanda tətbiq edilmiş, 2001-ci ildən Azərbaycan Avropa Şurasının üzvü olmuşdur.
Azərbaycanda UNESCO tərəfindən qeydə alınmış 5 Ümumdünya irsi, 19 qeyri-maddi mədəni irs, 2 , 3 yaradıcı şəhər var. Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə görə torpaqlarını tərk etmiş Qarabağ və Şərqi Zəngəzur azərbaycanlılarının repatriasiyası üçün "Böyük Qayıdış" layihəsi davam etdirilir, ərazidə ziyan görmüş Azərbaycan mədəniyyət abidələri bərpa edilir.
Mədəniyyətin inkişaf tarixi
"Azərbaycan" toponimi parf və ya orta dövr fars dilində, Atropatena adlı qədim dövlətin adı olan Aturpatakandan (Āturpātakān) əmələ gəlmişdir. Atropatenanın banisi Midiya satrapı Atropatın adı "atəş mühafizəçisi" deməkdir. Azərbaycan tarixi ərazisi birinci olaraq Arazdan cənubdakı ərazilər üçün, indiki İran Azərbaycanı üçün istifadə edilsə də, XIII əsrin əvvəllərində Yaqut əl-Həməvi tərəfindən verilən məlumat bu dövrdən bir qayda olaraq Azərbaycan anlayışının şimala qədər yayıldığını göstərir. Müasir Azərbaycan Respublikasının Muğan ərazisi də tarixi Azərbaycana daxil idi. Səfəvilər dövründə paytaxtı Təbriz olan Azərbaycan bəylərbəyliyinə Şimal Azərbaycanın Talış və bölgələri daxil idi.İranika ensiklopediyasına görə Səfəvilər dövründə Azərbaycan termini Arazdan şimaldakı bəzi ərazilər üçün istifadə edilib, hansı ki, idarəçilik baxımından Azərbaycan bəylərbəyliyinin canişininə tabe idi. Səfəvilər dövründə Azərbaycan termini həm şimaldakı, həm cənubdakı Azərbaycan vilayətləri üçün istifadə edilirdi. "Azərbaycan" adı ilk dəfə Zaqafqaziya seyminin müsəlman fraksiyası tərəfindən 27 may 1918-ci ildə rəsmi olaraq istifadə edilmişdir. Fraksiya öz iclasında Azərbaycanın müstəqilliyini elan edilməsi barədə qərar qəbul etdi.
Azərbaycanlıların tarixi topluluğu cənubda Qızılüzən çayından şimalda Böyük Qafqaz dağlarına, şərqdə Xəzərdən qərbdən Gürcüstan və Ermənistana qədər olan ərazidə ortaya çıxmışdır.Azərbaycanlıların etnogenezində Qafqaz Albaniyası və Atropatena əhalisi (kaspilər, qafqaz albanları, udinlər, midiyalılar, talışlar) ilə bu ərazilərə gələn işğalçılar (kimmerlər, skiflər, massagetlər, hunlar, xəzərlər, bulqarlar, oğuz türkləri, qıpçaqlar,peçeneqlər) iştirak etmişdir. Etnogenezdə dominant rolu türklər oynamışdır. Türk komponenti olan oğuz türkləri isə uqor və sarmat mənşəli tayfalarla qarışması nəticəsində yaranmışdır. ХI-ХIII əsrlərdə Şərqi Zaqafqaziyaya türk oğuz tayfasının gəlişi Azərbaycan xalqının formalaşmasının başlanğıcı idi. Türkləşmə üçün münbit şəraitə səbəb bölgədə böyük etnik müxtəlifliyin olması idi. Monqollar dövründə türk tayfalarının köçü davam etmişdir. İdarə etdikləri ərazilərə Qubadan cənubdakı azərbaycanlıların torpaqları da daxil olan, İran Azərbaycanında məskunlaşmış Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu tayfaları azərbaycanlıların etnogenezində iz qoymuşdur. XV əsrin sonlarında Azərbaycan əhalisinin türkləşməsi başa çatdı və müstəqil Azərbaycan türk xalqı ortaya çıxdı. Anadolu türkləri və Azərbaycan türkləri arasında etnik sərhəd isə XVI əsrdə yarandı. XVI–XVII əsrlərdə bölgəyə padar və şahsevənlərin gəlməsi ilə türk axınları davam etmişdir.
Şnirelmana görə, antik və erkən orta əsrlərdə Albaniya və Atropatena əhalisi arasında mədəni, sosial və liqvistik cəhətdən oxşarlıq yoxdur. Qrantovski eramızdan əvvəl I minilliyə aid İran Azərbaycanı abidələrini Şərqi Zaqafqaziya mədəniyyəti ilə əlaqələndirir. Trever isə eramızdan əvvəl VI–V əsrlərə aid arxeoloji tapıntılara əsasən qafqaz albanları və midiyalılar arasında mədəni yaxınlığın olduğunu qeyd edir.
Tarixdən əvvəlki dövr
Daş dövrünə aid Azıx mağarasında Quruçay mədəniyyəti, Aşel mədəniyyəti və Mustye mədəniyyəti dövründə yaşayış olduğu müəyyən edilmişdir. Çoxtəbəqəli Azıx paleolit düşərgəsinin orta Aşel mədəniyyətinə aid təbəqəsindən tapılmış ibtidai insana məxsus olan çənə fiziki tipinə görə sinantrop tipli insanla neandertal adamı arasında keçid mərhələsindədir. Azıx mağara düşərgəsinin Aşel mədəniyyətinə aid təbəqəsindən tapılmış ibtidai insan qalığına şərti olaraq Azıxantrop, yəni Azıx adamı adı verilmişdir.
Qobustan dövlət tarixi-bədii qoruğunda Mezolit dövründən orta əsrlərə qədər dövrü əhatə edən 6000 qayaüstü rəsm vardır. Ancaq burada primitiv incəsənətin çiçəklənmə dövrü Mis dövrü hesab edilir. Bu dövrdə qədim tayfaların yüzilliklərin əsəri olan həyat təcrübəsi dini və bədii görüşlər baxımından tam ifadə edilirdi.
Təxminən eramızdan əvvəl 6000–4000-cü illərdə Zaqafqaziyada Şulaveri-Şomutəpə mədəniyyəti inkişaf etmişdir. Bu mədəniyyət adını Gürcüstanda yerləşən Şulaveridən və Azərbaycan yerləşən Şomutəpədən alır. Şulaveri-Şomutəpə mədəniyyətinin mənsubları yerli obsidianı alətlər düzəltmək üçün istifadə edir, üzüm kimi mədəni bitkiləri yetişdirir, maldarlıqla məşğul olurdu. Bir çox xarakteri mədəniyyətin Yaxın Şərqin neolit mədəniyyətlərindən törədiyini göstərir.
E.ə. IV minilliyin ortalarında Azərbaycanda (Ağdamda) Leylatəpə mədəniyyəti mövcud olmuşdur. Keramik qablarda dəfn bu mədəniyyət üçün xarakterikdir. Tipik Ön Asiya yaşayış məntəqəsi kimi Leylatəpə evlərin sıx yerləşdiyi məntəqədir. Bəzi rus alimlərinin fikrincə Leylatəpə mədəniyyətinin üzvləri Maykop mədəniyyətinin yaradıcısı olub.
E.ə. IV–III minilliklərdə Azərbaycanın da daxil olduğu geniş bir ərazidə Kür-Araz mədəniyyəti mövcud olmuşdur. Bu mədəniyyət yerli filiz yataqlarının geniş istifadəsi və metalişləmə sənətinin yüksək inkişaf səviyyəsi ilə xarakterizə olunur. Bu dövrdə həmçinin dulusçuluq, bağçılıq, Mesopotamiya və Kiçik Asiya ilə ticarət inkişaf etmişdir.
Son tunc və erkən dəmir dövründə (e.ə. II minilliyin ikinci yarısı — e.ə. I minilliyin əvvəlləri) Muğan düzündə və Talış dağlarında Muğan mədəniyyəti mövcud olmuşdur. Bu dövrdə əsas məşğuliyyət növləri maldarlıq və kənd təsərrüfatı idi. Qərbi Asiya tipində tunc və dəmir qılınclar bu dövr üçün xarakterikdir.
Naxçıvan MR ərazisində son tunc və erkən dəmir dövründə (e.ə. II minilliyin ikinci yarısı — e.ə. I minilliyin əvvəlləri) Boyalı Qablar mədəniyyəti mövcud olmuşdur. 1896, 1904 və 1926-cı illərdə Qızılvəng monastırı yaxınlığında Naxçıvan mədəniyyətinə aid daş qutu qəbir abidələri aşkar olunmuşdur. Naxçıvan mədəniyyətini səciyyələndirən əsas saxsı məmulatı həndəsi naxışlarla, insan, heyvan, quş rəsmləri, müxtəlif piktoqrafik işarələrlə bəzədilmiş və yüksək sənətkarlıqla hazırlanmış boyalı qablardır.
Eramızdan əvvəl XIII-VII-ci əsrlərdə Şərqi və Mərkəzi Zaqafqaziyada Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti mövcud olmuşdur. Bu dövr əsasən qəbrlərdən öyrənilib. Xocalı kurqanında 1895-ci ildə E. Resler tərəfindən aparılmış arxeoloji qazıntılar zamanı Assuriya şahı II Adadnirarinin adı yazılmış muncuq tapılıb.İvan Meşaninova görə bu tapıntı Zaqafqaziyanın İkiçayarası və Mesopotomiya ilə münasibətlərini aydınlaşdırmaq üçün geniş imkanlar açır.
İşquz dövrü
E.ə. VII əsrdə skiflər hal-hazırkı Azərbaycan ərazisinə köç etmişdilər. Skiflərin Azərbaycanda qurduğu dövlət tarixi mənbələrdə İşquz adlandırılırdı. Düşünülür ki, Skif çarlığının özəyinin midiya dilindəki adı Sakaşen (Azərbaycan Respublikasının qərbində, indiki Gəncədə) idi.Riçard Nelson Fray və Anataliya Xazanova görə Skif çarlığının mərkəzi Muğan düzü idi. İşquz Midiya, Manna və Urartu dövlətləri ilə sərhəd idi. Eramızdan əvvəl VI əsrin əvvəllərində skiflər Urartunun inzibati mərkəzi olan Teyşebainini dağıtmışdılar. Şəhərin suvarma sisteminin də dağıdılması bizim eranın əvvəllərinə qədər şəhərdə həyatın yenilənməməsinə səbəb olmuşdur.
Skiflər yüksək oxçuluq bacarığına malik idi. Bunun sübutu skif abidələrində və onların istehsal etdikləri mallar üzərindəki şəkillərdə tapılan oxluqlardır. Skiflər mütəşəkkil xalq olmaqla bərabər tayfa şurası və hərbi başçılar tərəfindən idarə edilən tayfalar ittifaqına sahib idi. Onlar hərbi iş sahəsində Azərbaycan ərazisindəki yerli əhalinin mədəniyyətinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir edirdilər. Skiflər aborigenlərə at belində ox atmaq taktikasını öyrədirdilər.
1946–1953-cü illərdə S. M. Qazıyevin rəhbərliyi ilə Mingəçevirdə aparılan ekspedisiya zamanı tapılmış ilk tunc dövründən orta əsrlərədək dövrü əhatə edən materiallar içərisində skif qəbirləri də olmuşdur. Ümumiyyətlə, kimmer-skif yürüşləriylə eyni dövrdə Cənub-şərqi Qafqazın müxtəlif rayonlarında yeni xalqa aid qəbir abidələri və dəfn adətləri ortaya çıxmışdır. Bu abidələrin skiflərə aid olması tapılmış üzük-möhürlərdəki təsvirlərlə sübut edilir. Həmçinin, skif qəbirlərində skif tipli ox ucluqları, əyri bıçaqlar, bülöv daşlar, qılınc və nizə ucluqları, bilərziklər, tunc güzgülər tapılmışdır.
Qafqaz Albaniyası dövrü
Azərbaycan ərazisində eramızdan əvvəl təqribən IV–III əsrlərdən eramızın VIII əsrinə qədər Qafqaz Albaniyası adlandırılan dövlət mövcud olmuşdur. Bu dövlətin paytaxtı əvvəlcə Kabalaka (Qəbələ), sonra isə Partav (Bərdə) şəhəri idi. Ellinizm dövründə hər biri ayrı dialekt və başçıya sahib alban tayfalarının birləşməsi nəticəsində Qafqaz Albaniyası yaranmışdır. Strabona görə Alban dinində üç tanrıya: Günəş, Zevs və Ay tanrısına ibadət var idi. İberiya sərhədinə yaxın yerləşən Ay məbədi böyük əraziyə sahib idi və bu məbədi idarə edən baş keşiş bütün krallıqda ikinci ən hörmətli adam sayılırdı. Albaniyadakı Ay kultunun ən spesifik cəhəti insan qurban verilməsi mərasimi idi.
E.ə. IV əsr — eramızın VIII əsrlərində Cənubi Qafqazda, xüsusilə də Qafqaz Albaniyası ərazisində Küp qəbirləri mədəniyyəti yayılmışdır. Bu mədəniyyətdə ölülər bükülü vəziyyətdə sağ və ya sol böyrü üstə, əsasən, üfüqi şəkildə dəfn olunurdu. Qəbir invertarları metal (tunc və başlıca olaraq dəmir alət və silahlar, bürünc, gümüş və qızıl bəzək şeyləri), ağac, daş, gil, şüşə və pastalardan ibarət idi. Bu mədəniyyət əkinçilik, heyvandarlıq, ovçuluq, balıqçılıq və sənətkarlıqla məşğul olan oturaq əhaliyə aiddir. E.ə. III–I əsrlərdə Qafqaz Albaniyası ərazisində Yaloylutəpə mədəniyyəti mövcud olmuşdur. Mədəniyyəti günümüzə çatan nümunələri torpaq qəbirlərdə və kurqanlarda tapılmış müxtəlif alətlər mədəniyyətin nümayəndələrinin əkinçiliklə və şərabçılıqla məşğul olduğunu göstərir.
Eramızın IV əsrində xristian dinini rəsmi dövlət dini elan edən Alban dövləti mövcudluğunun sonuna qədər bu və ya digər dərəcədə xristian ideologiyasının təsir dairəsində olmuşdur. Alban çarı Yesuagenin dövründə, V əsrin əvvəllərində Albaniyada məktəblər mövcud idi. Müxtəlif qruplardan toplanmış uşaqlar burada savad öyrənirdilər. Hətta onların qidalanması üçün də dövlət tərəfindən pul ayrılırdı. Yesuagenin oğlu III Vaçaqan xristian dinin yayılması üçün savadlı ruhanilər hazırlayırdı. Bu məqsədlə dini məktəblər açılırdı. O, cadugər, sehrbaz, bütpərəst kahinlərin övladlarının bu məktəblərdə xristian kimi yetişdirilməsini əmr etmişdi.
Albaniyada Nax-Dağıstan dillərinin ləzgi dilləri qrupuna aid alban dili danışılırdı. Həmçinin Alban tarixçisi Moisey Kalankatuklu yazısı olan xalqlar içərisində albanları qeyd edir. X–XII əsrlərə qədər bu dil Kür çayının sol sahilində geniş yayılmışdı, daha sonra isə tədricən türk dialektləri ilə əvəz edildi. Həqiqətən də alban dilinin qədim ədəbi abidələrinin mövcud olması sübut edilmişdir. Əşyalar və dini binalar üzərində həkk edilmiş bir çox alban epiqrafiya nümunələri tapılmışdır. Bu yazılar eramızın VI–VIII əsrlərinə aid edilir. 1947–1952-ci illərdə Mingəçevirdə aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı alban yazısı həkk edilmiş nümunələr tapıldı. Misirin Santa Katerina şəhərində yerləşən ortodoks monastırı — Müqəddəs Yekaterina Monastırında Qafqaz albanlarının dilində yazılmış Sinay palimpsesti tapılmışdır. Yazının mətni Həvari Pavelin Korinflilərə ikinci məktubundan ibarətdir. Palimpsest Zaza Aleksidze tərəfindən deşifrə olunmuşdur.
Qafqaz Albaniyası ədəbiyyatı ilə bağlı məlumatlar azdır. Alban dilinə dini və digər mövzulu kitablar tərcümə edilsə də, alban ədəbiyyatının ömrü qısa olub. Bu tərcümələrə misal olaraq Əhdi-Ətiq və Əhdi-Cədidə, həmçinin İncilə əsaslanan alban mətnlərini — lektionarini göstərmək olar. Alban lektionarisinin VII əsrə aid Septuagintadan daha qədim olması onu "dünya bibliya tədqiqatlarının incilərindən biri" edir. Bibliya alban dilinə V əsrdə tərcümə edilib. Erməni tarixçisi Qevonda əsasən, Əhdi-Cədid alban dilinə tərcümə edilib. Alban dili İncilin tərcümə edildiyi on ikinci dildir. Tədqiqatçılar Alban kilsəsi və alban çar hakimiyyəti tərəfindən yaradılmış III Mömin Vaçaqanın qanunlarının da əvvəl alban dilində yazıldığını, daha sonra erməni dilinə tərcümə edildiyini inkar etmirlər. Murtuzəli Hacıyevin fikrincə alban dilində və yazısı ilə nəinki dini, həm də elmi ədəbiyyat yaradılıb.Mehranilər sülaləsindən Cavanşirin əmri ilə Moisey Kalankatlı alban tarixşünaslığı abidələrindən biri olan "Alban ölkəsinin tarixi" əsərini yazmışdır. VIII əsrdə Alban kilsəsinin müstəqilliyini itirməsindən sonra alban dili və yazısından istifadəyə son qoyulmuş, ibadət erməni dilində aparılmışdır.
Arxeoloji materialların öyrənilməsi, tədqiqatçılara Qafqaz Albaniyası incəsənətinin inkişaf mərhələləri haqqında fikir söyləməyə imkan vermişdir. Orta əsrlər alban incəsənəti qədim dövrdə Qafqaz Albaniyası sənətkarlarının yaratdıqları özüllər üzərində inkişaf etmişdi. Qafqaz Albaniyası incəsənəti erkən dövrdə təbiəti və xarakteri baxımından dini ideyalara əsaslansa da, birinci əsrdən yeni dövrün başlanması ilə dinin təsiri bir qədər zəifləyir və feodalizmin mənşəyi və inkişafı ilə bağlı yenilikçi ideyalar yayılırdı. Yüksək səviyyədə mənimsənilmiş humanist ideyaların istiqamət verdiyi ikinci mərhələ dini və məzhəbi tendensiyaların üstünlük təşkil etdiyi əvvəlki mərhələnin özülləri üzərində inkişaf etməkdə idi. Qafqaz Albaniyası incəsənətinə (zərgərlik), (daşişləmə), (ağacişləmə), (sümükişləmə), (bədii şüşə), (bədii metal), (duluşçuluq) və (monumental heykəltaraşlığı) misal çəkmək olar.
Qafqaz Albaniyasında xüsusi alban təqvimi var idi. Qafqaz albanları 352-ci ildən etibarən İsgəndəriyyə məktəbi təqvimini istifadə edirdilər. Ananiya Şiraklı, Ovannes İmastaserin və başqalarının əsərlərinə əsasən alban təqvimi Misir sistemi təqvimi idi. Alban dilində ayların adı Navasardos, T'ule, Namos', Çil, Bokavon, Mare, Boceone, J'qul, Bontoke, Orili, Exna, Baxnadır.
İslam dövrü
VIII–XIII əsrlər
VIII əsrdə Qafqaz Albaniyasının Ərəb Xilafətinin tərkibinə daxil olması ilə Azərbaycanda İslam dini yayılmağa başlamışdır. İslamın yayılması İslam mədəniyyətinin inkişafına səbəb olmuşdur. Ərəb Xilafətinin zəifləməsi ilə Azərbaycan ərazisində Şirvanşahlar, Sacilər, Salarilər, Rəvvadilər, Şəddadilər kimi feodal dövlətləri yaranır. Şəddadi hökmdarı Fəzl bin Məhəmməd Araz çayı üzərində körpü, Əbüləsvar Şavur isə paytaxt şəhəri Gəncənin ətrafında sədd və xəndək qurmuşdur. Şirvanşahlar dövründə Bakıda çoxlu inşaat işləri həyata keçirilmiş və şəhər inkişaf etdirilmişdir. XII əsrdə qala divarları inşa edilmiş və şəhərin müdəfiə sistemi gücləndirilmişdir. XV əsrdə Şirvanşahların öz iqamətgahlarını Şamaxıdan Bakıya köçürməsindən sonra şəhərin "Qala" adlandırılan qədim hissəsinin həyatında "kristallaşma" dövrü başlamışdır. XI əsrdə Şirvanşahların sarayında əl-Qəzzi kimi ərəb dilində yazan şairlər var idi. XII əsrdə Əbülüla Gəncəvi, Fələki Şirvani, Xaqani Şirvani və Mücirəddin Beyləqani kimi bir çox şairlər III Mənuçöhr və onun oğlu I Axsitanın sarayında toplaşmışdı.
Azərbaycan tarixi boyu dünyaya bir çox filosof, şair və alim vermişdir. Orta əsrlər alim və filosofları arasında "Astronomiya" əsərinin müəllifi Əbülhəsən Şirvani qeyd edilməlidir. Digər bir önəmli şəxsiyyət isə humanist, dünyəvi poeziya üslubunda yazan Nizami Gəncəvidir. Nizaminin yazdığı əsərlərə Ərzincan hakimi Bəhram şah ibn-Davuda həsr etdiyi "Sirlər xəzinəsi", Atabəy Şəmsəddin Məhəmməd Cahan Pəhləvan Eldəgizə həsr etdiyi "Xosrov və Şirin", I Axsitana həsr etdiyi "Leyli və Məcnun", Marağa hakimi Əlaəddin Körpə Arslana həsr etdiyi "Yeddi gözəl", Nüsrətəddin Əbubəkr ibn Məhəmmədə və Mosul hakimi Məlik İzzəddinə həsr etdiyi "İsgəndərnamə" və fars dilində divanı daxildir.
Azərbaycan türk dilinin bölgədə yayılması İran dillərinə aid olan qədim azəri dilinin sıradan çıxmasına səbəb olmuşdur. Azəri dili Atropatena çarlığının dili idi, hansı ki İran Azərbaycanını və müasir Azərbaycanın cənub-şərq bölgələrini əhatə edir. Ehtimal ki, azəri dili XVII əsrə qədər mövcud olmuşdur.
XIII əsrdə Xaçın knyazlığında xaçkarların (xaç daşları) ən gözəl nümunələri yaradılmışdır (məsələn, Ktişvəng monastırı xaçkarları). Orta əsrlərdə Xaçın knyazlığında erməni miniatür məktəbi inkişaf etmişdir (məsələn, 1224-cü il və təqribən 1264-cü ilə aid əlyazmalar). Xaçın knyazı Vaxtanq Taqavoraznın sarayında Mxitar Qoş "Qanunnamə" əsərini tamamlamışdır.
XIV–XIX əsrlər
Səlcuqlar dövləti dövründə başlayan türk tayfalarının gəlişi monqolların dövründə də davam etmişdir. Beşinci monqol ulusu Elxanilərin ordusunun böyük bir hissəsini türklər təşkil edirdi. Elxanilər dövründə türk boylarının Azərbaycana köçü baş vermişdir. Bu dövrdə tat-tacik qruplara qarşı monqolların göstərdiyi diskriminasiya, Fərat çayından kanalların açılması tatların Azərbaycan və İraq-i Əcəmdən (Sultanabad) İraqa köç etməsinə səbəb olmuşdur. Qalanlar isə monqollarla birlikdə türkləşmiş, İran Azərbaycanında Azərbaycan dili hakim olmuşdur. Türklərin Azərbaycanda yerləşməsinin əsas səbəbi bu ölkədə otlaq, bağ-bağçaların çox olması, mal-qara bəsləmək üçün uyğun və əlverişli şəraitin olmasıdır.
XIV–XV əsrlərdə Azərbaycan türk etnosunun formalaşmağa başlaması ilə Azərbaycan mədəniyyəti ortaya çıxır. İlk dövrlərdə stabil mərkəzləri olmayan bu mədəniyyəti Osmanlı mədəniyyətindən fərqləndirmək çətin idi. XV əsrdə Azərbaycan mədəniyyətinin iki mərkəzi formalaşır: Cənubi Azərbaycan və Aşağı Qarabağ. XVI–XVIII əsrlərdə bu mədəniyyət mərkəzlərinin formalaşması başa çatır. XIV–XV əsrlərdəki Azərbaycan mədəniyyətinin mənbəyindən danışılanda yadda saxlanmalıdır ki, Azərbaycan ədəbiyyatı və mədəniyyətin digər hissələri ayrılmaz surətdə dil ilə bağlıdır. Maddi mədəniyyət isə əhalinin türkləşməsindən sonra belə ənənəviliyini qorumuşdur. Müstəqil olduqdan sonra Azərbaycan mədəniyyətinin İran mədəniyyəti və Ərəb mədəniyyəti ilə güclü əlaqələri saxlanmışdır. Onların ortaq dini və ortaq mədəni-tarixi ənənələri vardır.
XVI əsrdə Azərbaycan türkləri tərəfindən Səfəvilər imperiyası qurulmuşdur. Səfəvi şahı I İsmayılın dövlət dini olaraq şiəliyi seçməsi Azərbaycan türklərini etnik və linqvistik olaraq oxşar olduqları Osmanlı türklərindən fərqləndirməyə başladı. Bu dövrdə Azərbaycan dili, ədəbiyyatı, aşıq musiqi sənəti, xalçaçılığı və s. mədəniyyət sahələri inkişaf etmişdir. Səfəvilərin əsas hərbi gücü olan türk tayfaları Səfəviyyə ordeninə uyğun olaraq qırmızı çalma geydiklərindən azərbaycan dilindəki qızılbaş ifadəsi ilə adlandırılır, saqqallların kəsib azərbaycanlılara xas bığlarını saxlayırdılar. Səfəvi tacının seçilməsi qarabağlılar kimi xüsusi baş geyimi olan müəyyən qrupların ənənəsinin bir hissəsi idi.
XVIII əsrdə Azərbaycanda türk mənşəli sülalələrin idarə etdiyi xanlıqlar əmələ gəlmişdir. 1813-cü il Gülüstan müqaviləsi və 1828-ci il Türkmənçay müqaviləsi ilə müasir Azərbaycan Respublikasının ərazisi Rusiya hakimiyyətinə keçmiş, Cənubi Azərbaycan isə İranın tərkibində qalmışdır. Beləliklə, Araz çayı sərhəd olmaqla azərbaycanlılar iki ayrı imperiyanın tərkibində qalmağa məcbur olmuş, İran və Rusiya mədəniyyətinin təsirində qalan azərbaycanlılar iki əsrlik sosial təkamül nəticəsində bir-birindən fərqlənməyə başlamışlar.
1822-ci ildə süqut etmiş Qarabağ xanlığının paytaxtı Şuşa şəhəri Azərbaycan musiqisi və poeziyasının beşiyi, Azərbaycan mədəniyyətinin mərkəzlərindən biridir. Bu şəhər müəyyən bir dövr ərzində bir çox Azərbaycan ziyalıları — şairlər, yazıçılar və xüsusən musiqiçilərin (Azərbaycan aşıqları, Azərbaycan muğam ifaçıları, qopuz ifaçıları) evi olmuşdur.Şuşa şəhərinin tarixi mərkəzində 549 qədim bina (bunlardan 72-si Azərbaycan tarixində iz qoymuş şəxslərin yaşayış evləri və ya ev muzeyləridir), 17 məhəllə bulağı, 17 məscid, 6 karvansara, 3 türbə, 2 mədrəsə, bir neçə kilsə və monastır, 2 qəsr və qala divarları yerləşir. Bu abidələrin çoxu XIX əsrdə yaşamış Azərbaycan memarı Kərbəlayi Səfixan Qarabaği tərəfindən tikilmiş və həmin dövrün ən məşhur nəqqaşı Kərbəlayi Səfərəli tərəfindən bəzədilmişdir.
Müasir dövr
XIX əsrdə Azərbaycanın Rusiyanın tərkibinə daxil olmasıyla burada yaşayan insanlar Rusiya mədəniyyəti ilə və onun vasitəsilə də dünya mədəniyyəti ilə tanış olmuşlar. Bu dövrdə Tiflis şəhəri Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafı üçün önəmli mərkəzlərdən birinə çevrilir. XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəlləri Azərbaycanda mədəni Renessans dövrü (milli oyanış, latın əlifbası layihəsi, milli mətbuatın və teatrın yaranması, dünyəvi məktəblərin açılması) baş vermişdir. Buna baxmayaraq, Bakı, Gəncə və Tiflisdə İran mədəniyyəti, ədəbiyyatı və dilinə maraq XIX əsrin sonuna qədər davam etmişdir.
28 may 1918-ci ildə Tiflisdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurası İstiqlal Bəyannaməsini qəbul edərək rəsmən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranmasını elan etmişdir. Sovet işğalına qədər 23 ay mövcud olan bu dövlət tarixə müsəlman Şərqindəki ilk demokratik və dünyəvi respublika (5 il sonra, 1923-cü ildə Türkiyə Cümhuriyyəti yaranıb) olaraq keçmiş və Azərbaycan qadınlara səs vermə hüququ verən ilk müsəlman xalqı olmuşdur. 19 noyabr 1918-ci ildə Milli Şuranın Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin sədrliyi ilə keçən iclasında Azərbaycan ərazisində yaşayan bütün millətlərin təmsil edildiyi Azərbaycan parlamentinin yaradılması qərara alındı. Qərara görə 24 min nəfərdən bir nümayəndə hesabı ilə müsəlmanlar 80, ermənilər 21, ruslar 10, almanlar 1, yəhudilər 1 nümayəndə çıxarda bilərdi. Bir çox millətlərin nümayəndələri kimi parlamentin erməni Daşnaksütun fraksiyasından olan Abram Dastakov və Xoren Amaspür da Azərbaycan Nazirlər Kabinetinə seçilmişdir.
1920–1930-cu illərdə Bakı şəhəri bütün türk xalqlarının mədəni həyatının mərkəzinə çevrilir. Burada Tatarıstan, Özbəkistan, türkdilli Krım, Türkiyə və s. yerlərin görkəmli ziyalıları yaşayır və fəaliyyət göstərirdilər. Onların bir çoxu Stalin repressiyasının qurbanları olmuşdur.Qazax ədəbiyyatı ilə müqayisədə Azərbaycan ədəbiyyatı nümayəndələri 1937–1938-ci illər repressiyalarından daha az əziyyət çəkib, ancaq Zaqafqaziyada ən çox repressiya qurbanı olanlar onlardır. Həmçinin Azərbaycanın bir çox elm və incəsənət xadimi Böyük Təmizliyin qurbanı olub.
1920-ci ildə Əli Bayramov adına Qadın klubunda 7 qadının öz çadrasını çıxartması ilə Azərbaycanda çadranın atılması kampaniyası başlamışdır. Ümumiyyətlə, Azərbaycan qadını XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq ilklərə imza atmışdır. Təhsil sahəsində Nigar Şıxlinskaya, Sona xanım Vəlixan, Adilə Şahtaxtinskaya, Validə Tutayuq, teatr və kinoda Gövhər Qazıyeva, Şövkət Məmmədova, İzzət Oruczadə, Qəmər SalamzadəQəmər Almaszadə, siyasətdə Ayna Sultanova, Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Sovetinin Prezidiumunun Sədri seçilərək ilk azərbaycanlı qadın parlament başçısı olan Səkinə Əliyeva misal göstərilə bilər. 1931-ci ildə ilk uçuşunu həyata keçirən Leyla Məmmədbəyova isə nəinki Azərbaycanda, həmçinin Qafqazda, Cənubi Avropada və Yaxın Şərqdə ilk qadın təyyarəçi olur.
Sovet dövründə Bakının ruslaşması şəhərin azərbaycanlı, rus, erməni, yəhudi və digər millətlərdən olan əhalisini birləşdirən supra-etnik Bakı şəhər submədəniyyətinin yaranmasına gətirib çıxardı. Rus dilinin həddindən artıq yayılması rusdilli azərbaycanlıların (ana dili rusca olan azərbaycanlılar) ortaya çıxmasına səbəb oldu. 1939-cu ildə Moskvada Azərbaycan sovet memarları Sadıq Dadaşov və Mikayıl Hüseynovun proyekti əsasında Azərbaycan pavilyonu qurulmuşdur. Pavilyondakı ekspozisiya Azərbaycan SSR-in və onun mədəniyyətinin inkişafına həsr edilmişdir. 1930-cu idə Aleksandr Şirvanzadə Azərbaycan SSR-in ilk xalq yazıçısı, 1931-ci ildə Qurban Pirimov Azərbaycan SSR-in ilk xalq artisti, 1956-cı ildə Səməd Vurğun Azərbaycan SSR-in ilk xalq şairi olmuşdur. Azərbaycanda doğulmuş SSRİ xadimlərinə Mstislav Rostropoviç, Larisa Dolina, Vladimir Menşov, Yevgeni Petrosyan, Harri Kasparov misal göstərilə bilər.
1953-cü ilin may ayında Azərbaycan SSR-in Mədəniyyət Nazirliyi yaradılmışdır. 1988-ci ildə müğənni və bəstəkar Polad Bülbüloğlu Mədəniyyət naziri olmuşdur. 14 fevral 2011-ci ildə "zəngin Azərbaycan mədəniyyətinin bəşəri dəyərlərini dünyaya çatdırmaq, həmçinin dünya mədəniyyət incilərini ölkəmizdə təbliğ etmək, gənc nəslin bədii-estetik zövgünü formalaşdırmaq" məqsədi daşıyan Mədəniyyət TV yayıma başlamışdır.
2001-ci ildə Azərbaycan Avropa Şurasına üzv olmuşdur. 2021-ci ildə Azərbaycanla Türkiyə arasında imzalanan Şuşa Bəyannaməsində mədəniyyət sahəsində əməkdaşlıq, tarixi və mədəni irsin qorunması, Türk mədəni irsinin beynəlxalq səviyyədə təbliğ və təşviq edilməsi nəzərdə tutulmuşdur. 2022-ci ildə Azərbaycanla Rusiya arasında imzalanan Moskva Bəyannaməsində mədəniyyət və incəsənət sahələrində əlaqələrin dərinləşdirilməsi məsələsi qeyd edilmişdir.
2020-ci ildə İkinci Qarabağ müharibəsində Azərbaycanın qələbəsindən sonra azad edilmiş şəhərlərin bərpası və bölgənin azərbaycanlı əhalisinin geri qaytarılması ("Böyük Qayıdış") üçün işlər başladılmışdır. 2021-ci ildə Şuşa şəhəri Azərbaycan mədəniyyətinin paytaxtı elan edilmiş, Qarabağ ətrafında azad edilmiş bölgələrin bir hissəsini əhatə edən "Şərqi Zəngəzur" ərazi vahidi yaradılmışdır.
Memarlıq
Qədim və antik dövrlər memarlığı
Tarix öncəsi dövrlərə aid yaşayış yerləri olan meqalitik və siklopik tikililərin qalıqları (xalq yaşayış yerləri olan "qaradam"ların ilkin forması) Kiçik Qafqazın dağlıq hissələrində və Naxçıvan ərazisində aşkarlanmışdır. Bu cür tikililər Azərbaycanda Eneolit və Erkən Tunc dövrünə aid edilir. Belə yaşayış yerlərinə nümunə olaraq Füzuli rayonu ərazisində Qaraköpəktəpə, Sədərək rayonu ərazisində Sədərək qalası, Ağdam rayonu ərazisində Üzərliktəpə, Babək rayonu ərazisində Çalxanqala, Ağstafa rayonu ərazisində Qarğalartəpəsi, Babək rayonu ərazisində I Kültəpə, Cəlilabad rayonu ərazisində Əliköməktəpəsi və Şərur rayonu ərazisindəki Oğlanqala yaşayış yerlərini göstərmək olar.
Manna dövrünün memarlığı İranın Qərbi və Şərqi Azərbaycan ostanları ərazisindəki abidələr əsasında qismən öyrənilmişdir. Manna dövrü memarlığını özündə əks etdirən abidələrə nümunə olaraq Urmiya gölü ətrafında yerləşən Həsənlitəpə, Dinhatəpə, Göytəpə, Həftəvantəpə və Gilan ostanı ərazisindəki Rudbar şəhəri yaxınlığında yerləşən Marlıqtəpə yaşayış yerlərini göstərmək olar. Manna dövrü kimi, Atropatena dövrü memarlığını əks etdirən əsas abidələr də İran İslam Respublikası ərazisindədir. Bu cür abidələrə nümunə olaraq Atropatenanın paytaxtı olmuş Qazaka şəhərinin qalıqlarını əks etdirən Təxti Süleyman yaşayış yeri və Kürdüstan ostanı ərazisində Saqqız şəhəri yaxınlığında yerləşən Kerefto mağara-məbədini göstərmək olar. Azərbaycan Respublikası ərazisində Atropatena dövrü memarlığı qismən Sabirabad rayonu ərazisindəki Ultan qalası yaşayış yeri əsasında öyrənilmişdir.
Qafqaz Albaniyasının memarlığı əsasən Azərbaycanın Şimal-Qərb və Qərb rayonlarında saxlanmış abidələr (Şəki rayonu ərazisindəki Kiş,Zəyzid, Bideyiz kilsələri və Dairəvi məbəd, Şabran rayonu ərazisində Çıraqqala, Qəbələ rayonu ərazisindəki Kabalaka yaşayış yeri və Kilsədağ kilsəsi, Qax rayonu ərazisindəki Qum bazilikası, Ləkit kilsəsi, Yeddi kilsə monastırı, Mingəçevir kilsə kompleksi, Qazax rayonu ərazisində Avey kilsəsi, Xocavənd rayonu ərazisində Amaras monastırı, Laçın rayonu ərazisindəki Sisərnəvəng monastırı və sair) əsasında öyrənilmişdir. Azərbaycan ərazisində orta əsrlər xristian feodal dövlətlərinin memarlığı isə əsasən Qərb rayonları və Qarabağ ərazisindəki abidələr (Kəlbəcər rayonu ərazisində Gəncəsər və Xudavəng monastırları, Lex qalası, Gədəbəy rayonu ərazisində Həmşivəng monastırı, Ağdam rayonu ərazisində Müqəddəs Yelisey monastırı, Tərtər rayonu ərazisində Üç körpə və Xatirəvəng monastırları, Craberd və Xoxanaberd qalaları, Xocalı rayonu ərazisində Qaxaç qalası və s.) əsasında qismən tədqiq edilmişdir. Azərbaycan ərazisində dövrümüzə çatmış ən qədim tikililər Qum bazilikası, Ləkit kilsəsi və Bakıdakı Qız qalasının təməl hissəsi hesab edilir.
Orta əsrlər memarlığı
Erkən feodal dövrü memarlığı Azərbaycanda nəhəng müdafiə qurğularının Beşbarmaq, Gilgilçay və Zaqatala sədlərinin inşası ilə xarakterikdir. Azərbaycan ərazisində ən qədim islami tikililər VII əsrdə Ağsuda inşa edilmiş məscid və Şamaxı cümə məscididir. VIII əsrdə Azərbaycanın ərəblər tərəfindən ələ keçirilməsindən sonra ölkə ərazisində İslam mədəniyyətinin yayılmasına başlanılır, məscidlər, minarələr, mədrəsələr və türbələr inşa edilir.
IX–X əsrlərdə Ərəb Xilafətində mərkəzi hakimiyyətin zəifləməsindən sonra Azərbaycanda müxtəlif kiçik sülalələr qısa müddətli hakimiyyətlərini qurmağa müvəffəq olmuşlar. Həmin dövrdə əsas yaşayış məntəqələri olan Bərdə, Şamaxı, Beyləqan, Gəncə, Naxçıvan, Marağa, Təbriz, Urmiya şəhərləri ətrafında spesifik xüsusiyyətlərə malik yerli memarlıq məktəbləri (Şirvan-Abşeron, Arran və Naxçıvan-Marağa) formalaşır. Bu memarlıq məktəblərindən Naxçıvan-Marağa məktəbi mükəmməl keramik-kaşı fasad işləmələri, Şirvan-Abşeron məktəbi hamar divar səthi və memarlıq elementlərinin plastik işləmələrinin kontrastı, Arran memarlıq məktəbi isə kərpic işləmələri ilə fərqlənir. XII–XIII əsrlər Azərbaycan memarlığının ən gözəl nümunələri Möminəxatun, Yusif Küseyir oğlu, Gülüstan türbələri, Bakıdakı Qız qalası, Qırmızı və Göy Günbəd türbələri, Mərdəkandakı dairəvi və dördkünc qəsrlər, Nardaran və Bayıl qəsrləri, həmçinin Pirsaatçay xanəgahıdır.
XIV–XVI əsrlərdə şəhərlərin genişlənməsi ilə kərpic və daş inşaatı inkişaf edir ki, bunun da ən gözəl nümunəsi Şirvanşahlar sarayı hesab edilir. Yerli memarlıq məktəblərinin ənənələri bu dövrlərə aid bürc formalı türbələrdə (Bərdə, Qarabağlar və Xaçındərbətli türbələri) və Ramana qalasının, həmçinin ikiyaruslu və gümbəzli quruluşa malik olan Diribaba türbəsinin, Təbrizdə Göy məscid, Sultaniyyədə Olcaytu Xudabəndə türbəsi, Gəncə cümə məscidinin memarlığında davam etdirilir.
XVII–XVIII əsrlərdə Səfəvi-Osmanlı müharibələrinin baş verməsi səbəbi ilə monumental memarlıq nümunələrinin inşası azalır; buna baxmayaraq həmin dövrdə Gəncə imamzadə türbəsinin və Xan sarayının, Şəkidə divar rəsmləri ilə zəngin Xan sarayının, İrəvanda Sərdar sarayının və Göy məscidin inşası başa çatdırılır.
Müasir dövr memarlığı
 |  | |||||||||
Bakıda İsmailiyyə Sarayı (1908-1913) və Gəncə Dövlət Filarmoniyası (2012-2017) | ||||||||||
XIX əsrdə Abşeron yarımadasında neft sənayesinin inkişafı ilə ictimai və mədəni həyatda da canlanma baş verir. XX əsrin əvvəllərində Bakı Rusiya imperiyasının əsas sənaye şəhərlərindən birinə çevrilir. Şəhərin iqtisadi baxımdan sürətli inkişafı aralarında Emanuel Nobel, Hacı Zeynalabdin Tağıyev, Musa Nağıyev, Murtuza Muxtarov, Şəmsi Əsədullayev, Aleksandr Mantaşev və s. milyonçuların şəhərə böyük sərmayələr yatırmasına şərait yaradır, çoxsaylı yeni binalar və komplekslər inşa edilir. Azərbaycan şəhərlərində messenatların sifarişi ilə çoxsaylı ictimai binalar, məktəb, xəstəxana və yaşayış binaları inşa edilir. Həmin dövrdə inşa edilmiş memarlıq abidələri arasında İsmailiyyə, Səadət, Tağıyevin sarayları, Opera və Balet Teatrının binası, Şəhər Dumasının binası, Sabunçu elektrik qatarı stansiyası binası, Bakı və Gəncədə dəmir yolu stansiyalarının binalarını qeyd etmək olar.
1920–1930-cu illərin Sovet Azərbaycanı memarlığı üçün konstruktivizm ideyasının hakim olması xarakterikdir. Həmin dövr memarlar Aleksey Şusev, Vesnin qardaşları, S. S. Pen, Q. M. Ter-Mikelov, həmçinin memar Mikayıl Hüseynovun yaradıcılığının erkən dövrü ilə əlaqəlidir. 1934-cü ildə Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi İcrayə konstruktivizm üslubunu tənqid edən və milli memarlıq ənənələrinə qayıtmağa çağıran qərar verdi. Konstruktiv stil Azərbaycanda oturuşmağa imkan tapmamış, 30–40-cı illərdə yaradıcılığında klassik memarlıq ənənələri və milli memarlığın elementlərini birləşdirən S. A. Dadaşov, V. A. Munts və Mikayıl Hüseynovun təsiri Azərbaycan memarlığında hiss edilməyə başlayır. Bu sırada Mikayıl Hüseynovun yaradıcılığı xüsusilə fərqlənir. Həmin dövrün "klassik-milli memarlıq üslubu"nda inşa edilmiş əsərlər arasında Hökumət Evi (1934), Bakı Musiqi Akademiyası (1936), Azərbaycan Milli Kitabxanası (1947), Milli Ədəbiyyat Muzeyi (1940), AMEA binası (1948–1960) xüsusilə diqqəti cəlb edir.
1936-cı ildə Azərbaycan Memarlar İttifaqının əsası qoyulmuşdur. 1969–1982-ci illərdə ölkəni idarə etmiş Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi Heydər Əliyev Azərbaycan memarlarını müasir və milli memarlıq elementlərini öz yaradıcılıqlarında birləşdirməyə çağırmışdı. Həmin dövrün memarlıq nümunələri arasında Bakı metropoliteninin Nizami (1970) və Elmlər Akademiyası (1976) stansiyaları, Zaqulba qonaq evi, Azadlıq prospektindəki yaşayış binaları, Gəncədə Kəpəz hoteli (1973), Bakıda Abşeron hoteli (1965) diqqət çəkir.
Müasir Azərbaycan memarlığı əvvəlki dövrlərin memarlıq ənənələrini özündə əks etdirməklə islam, qotik, klassik, barokko, modern memarlıq stillərinin milli memarlıq elementləri ilə vəhdətindən ibarət binalarda əks olunur. Son dövrlərdə inşa edilmiş binaların fasadlarının işlənməsində aqlay daşından geniş istifadə olunur. Bundan başqa mərmər, qranit, alüminium panellər də fasadların həllində tətbiq edilir. Müasir Azərbaycan memarlığının maraqlı nümunələri arasında Alov qüllələri, SOFAZ Tower, SOCAR Tower, Baku Tower, Trump Tower Baku, Bakı Kristal Zalı, Bakı Olimpiya Stadionu, Gəncə Dövlət Filarmoniyasının binası, Heydər Əliyev Mərkəzi və Konqres Mərkəzinin binaları, Port Baku və Azure kompleksləri, The Crescent Development Project, Heydər məscidi və başqa memarlıq layihələrini göstərmək olar.
Təsviri incəsənət
 |  | |||||||||
BSE-yə görə əsərlər boyunca tarixi mövcudiyyətin lokal şərtləri unikal Azərbaycan incəsənətinin yaranmasına gətirib çıxartmışdır. Bu incəsənət Yaxın Şərqin bədii irsində öz yerini tapmışdır. Qonşular və ətraf ölkələrlə tale birliyi onların bədii irslərinin qarşılıq əlaqəsinə xidmət etmişdir.
VIII əsrdə Azərbaycanda İslamın yayılması təsviri sənətin inkişafına səbəb olmuşdur. Bu dövrdə dini memarlıq abidələrinin tikilməsi zamanı müxtəlif naxış və ornamentlərdən, kalliqrafiya elementlərindən, kaşıdan və barelyefdən istifadə olunmuşdur. Xilafətin zəifləməsi ilə Bərdə, Şamaxı, Beyləqan, Gəncə, Naxçıvan, Şabran kimi şəhərlərdə yerli incəsənət məktəbləri formalaşmışdır. İncəsənət ustalıq əsərləri arasında isə Məhəmməd Möminin hərbi yaraqları qeyd edilə bilər (XVI əsr, Hərbi palata, Moskva).Səfəvi-Osmanlı müharibələri və xanlıqlar arasındakı feodal çəkişmələri XVII–XVIII əsrlər incəsənətinin inkişafına ağır şəkildə təsir etmişdir.
XVI–XVII əsrlərdə şəbəkə bədii taxta tərtibatı üsulu kimi geniş yayılmışdır. Şəbəkənin əsas xüsusiyyəti taxta parçalarının birləşdirilməsində nə mismardan, nə də yapışqandan istifadə edilməsidir. Şeyx Cüneyd türbəsindəki sənduqə və Gəncə Cümə məscidinin minbəri bu sənətin XVI–XVII əsrlərə aid nümunələrindəndir.
Lahıc uzun müddət misgərlik sənəti ilə məşhur olmuşdur. Mis yaradıcılığının inkişafı qalayçılıq və dəmirçilik kimi əlavə sahələrin inkişafına gətirib çıxarmışdır. Mis qab-qacaqlarda istifadə edilən bəzəklərə buta, üçləçəkli yarpaq, üçbucaq və içi ornamentlərlə doldurulan ovallar daxildir.
Kalliqrafiya
Azərbaycan əlyazma kitablarının yazılmasında nəsx, nəstəliq, təliq, şikəstə, süls, reyhani, divani, ruqə, mühəqqiq, touqi və s. xətt nümunələrindən istifadə edilmişdir. Elmi əsərlər isə əsasən nəsx xətti ilə yazılmışdır. Bundan başqa məscid kitabələrində, misgərlik nümunələrində, döyüş əşyalarında, sufi dərvişlərinin istifadə etdiyi kəşkül və təbərzində kalliqrafiya nümunələrinə rast gəlinir.
Orta əsrlərdə yaşamış xəttatlara Azərbaycan ədəbiyyatının nümayəndələri olan Əbdülqadir Marağai, qəzvinli Kişvəri,İsgəndər bəy Münşi,Məhəmməd Tahir Vəhid Qəzvini, Sadıq bəy Əfşar misal göstərilə bilər. Orta əsr Azərbaycan əlyazmaları Xəlil bin Əhməd, Səfəvilər dövründə Şah Mahmud Nişapuri, Məhəmməd ibn Hüseyn Katib Nişati, Mahmud Şirazı, XVIII əsrdə Şamaxılı Osman ibn Mahmud Əfəndi, Kazım Qaradonlu və s. kimi katib və xəttatlar tərəfindən köçürülmüşdür. XVI əsrə aid Xətai divanının "gözəl qızıl işləmələri və xəttatlığı" onun imperiya ilə əlaqəsini göstərir.
Azərbaycanda xəttatlıqla usta Baba (XVIII əsr, Bakı), usta Abuzər Bədəlov (XVIII–XIX əsrlər, Şahbuz), Usta Zeynal Nəqqaş (XIX əsr, Ordubad), usta Əhməd (XIX əsr, Lənkəran), usta Məhəmməd (XIX əsr, Gəncə) kimi sənətkarlar məşğul olmuşdular. XIX əsr Azərbaycan mədəniyyət mərkəzlərindən biri olan ŞuşadaMirzə Məhəmmədkərim bəy Kəbirli, Hacı Mirzə Əliqulu Yusifzadə, Molla Əli Qarabaği, Mirzə İsmayıl Məhzun, Mirzə Hüseyn bəy Salar, Mir Möhsün Nəvvab, Həsənəli xan Qaradaği kimi xəttatlar fəaliyyət göstərirdi. Molla Əlinin şagirdi Mirzə Kazım onun yazılarını "İnşai-Mirzə Kazım" adı ilə dərc etdirmiş və bu kitab mədrəsələrdə hüsnü-xətt örnəyi kimi istifadə edilmişdir. Həsənəli xan Qaradaği Mir Mehdi Xəzaninin "Kitabi-tarixi-Qarabağ" əsərini şikəstə-nəstəliq yazısı ilə köçürmüşdür. Mirzə Qədim İrəvani Ermitajda saxlanılan qovluqşəkilli hədiyyəsində nəsx xətti ilə Sədidən şeir parçalarını yazmışdır. Lənkəran qəza məhkəməsi katibi Mirzə İsmayıl Qasir isə nəsx, təliq və naxun xətlərinin ustadı idi. Gəncədə və Tiflisdə xəttatlıq dərsi verən Mirzə Şəfi Vazehi alman şərqşünası Fridrix Bodenştedt belə təsvir edirdi: "Mirzə Şəfi çox gözəl yazırdı və eyni zamanda (yazıya) gözəllik və rəngarənglik gətirirdi: hərfləri mətnin məzmununa uyğunlaşdırırdı. Əgər o, adi şeylər barədə yazmalı olurdusa, onda o, onlara adi, qəşəng şeylərə bayramsayağı paltarlar geydirirdi, qadınlara göndərilən məktubları xüsusi nazik xətlə yazırdı."
XIX əsr ortalarında Azərbaycanda mədrəsələrində hüsnü-xətt dərsinə xüsusilə diqqət edilməyə başlanmışdı. Belə mədrəsələrdən biri Nuxada "Məcməül-xoş xətt" əsərinin müəllifi Əbdülqəni Xalisəqarızadə Nuxəvinin (1817–1879) mədrəsəsi idi. Nuxəvinin əsasən nəsx və nəstəliq xətlərindən istifadə edərək yazdığı əlyazma kitabları bədii estetik zövqlə tərtib edilmişdi. Qafqaz müsəlmanlarının V şeyxülislamı Əbdüssəlam Axundzadə 1894-cü ildə Tiflisdə "Xətti-təliq və nəstəliq" dərsliyini dərc etdirmişdir. Bakı şəhərinin ətraf kəndlərində isə xəttatlıq sənəti daha çox məscidlərin nəzdindəki məktəblərdə dini dərslərlə bərabər tədris edilmiş və bu sənətin mahir ustaları da belə yetişmişdir. Suraxanıdan Mirzə Əsədullah "İsmailiyyə" bina fasadının hədislərinin xəttatı olmuşdur. Onun şagirdi Əhməd Əlizadənin əl işləri AMEA Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılır.
Sovet dövründə latın qrafikasına keçid və elmi-texniki tərəqqinin baş verməsi kalliqrafiya sənətinin tənəzzülünə səbəb olur. Müasir dövrdə Seyfəddin Mənsimoğlu, Hacı Eldar Mikayılzadə, Yavər Əsədov, Gülxan Baydəmir kimi rəssamlar əsərlərində xəttatlıqdan istifadə edirlər. Xəttatlığı ağacoyma sənəti ilə birləşdirən Seyfəddin Mənsimoğlu Məhəmməd Füzuli, Şah İsmayıl Xətai, Mövlana Cəlaləddin Rumi kimi şəxsiyyətlərə əsərlər həsr etmişdir. Hacı Eldar Mikayılzadə Təzəpir məscidinin bərpasında nəbati və islami naxışlarla bədii xəttatlığın sintezini yaratmışdır.
Miniatür
XV əsrin ortalarında Qaraqoyunlu və sonra Ağqoyunlu dövlətləri ərazisində geniş yayılmış Təbriz miniatür məktəbinin ("türkmən" üslubu) meydana gəldi. Bu üslubun bir çox miniatürləri nəinki Təbrizdə, həm də müasir Azərbaycan ərazisində yerləşən bəzi orta əsr şəhərlərində, Şirvanşahlar dövlətinin paytaxtı Şamaxıda ortaya çıxdı (Şamaxı antologiya əlyazması, 1468, Britaniya muzeyi, London). XIV əsrin əvvəllərində Elxani vəziri Rəşidəddinin emalatxanalarında işləyən rəssamların yaratdığı arxaik ənənələrin izləri XV əsr bakılı rəssam Əbdul Baqi Bakuvinin miniatürlərində də müşahidə olunur. Bakuvinin "At və sahibi" əsəri son dövr Yuan və erkən Min sülaləsi dövründə Çində çox məşhur olan döyüşçü təsvirinin İslami variantıdır.
Orta əsrlərdə Azərbaycanda kitablara illüstrasiya çəkilməsi ənənəvi sənət idi. Bunlardan biri də XVIII əsrə aid Azərbaycan dilində yazılmış "Kəlilə və Dimnə" əlyazmasındakı sulu boya, lələk və mürəkkəblə çəkilmiş rəsmlərdir. Dövrün məşhur miniatüristləri Əvəzəli Muğani ("Kəlilə və Dimnə", 1809), Mirzə Əliqulu ("Şahnamə", 1850), Nəcəfqulu Şamaxılıdır ("Yusif və Züleyxa", 1887). Rəssam Mir Möhsün Nəvvabın da kitab miniatürləri dövrümüzə qədər gəlib çatmışdır. Onlardan ən məşhuru 1864-cü ildə "Bəhr ül-həzən" ("Qəm dəryası") əsərinə çəkdiyi 5 miniatürdür.
Oqtay Sadıqzadənin "Fitnə", "Nəsimi" kitablarına verdiyi tərtibat miniatür üslubundadır. Rəssam Altay Hacıyev "Koroğlu" dastanına, Nəsimi poeziyasına illüstrasiyalarında, "Odlar yurdu", "Bahar oyunları" rəsmlərində miniatür ənənələrindən faydalanmışdır. Arif Hüseynovun milli folklora, adət-ənənəyə, maddi-mədəniyyət nümunələrinə həsr etdiyi silsilə rəsmləri qədim miniatürlərimizə yeni və yaradıcı baxış hesab edilir. 70–80-ci illərdə Elçin Aslanov, Sənan Qurbanov, Nazim Babayev, Elçin Məmmədov kimi rəssamlar miniatürlər yaradırlar.
Müasir dövrdə bu sənəti davam etdirənlər Vəfa Allahyarova, Ədalət Bayramoğlu, Pəri Miniatürdür. Ədalət Bayramoğlu Şərq miniatürlərindən, xüsusilə Səlcuqlu miniatür tərzindən istifadə etmişdir. 2020-ci ildə miniatür sənəti Azərbaycan, Türkiyə, İran və Özbəkistanın ortaq qeyri-maddi mədəni irsi olaraq UNESCO-da qeydiyyata keçmişdir.
Rəssamlıq
XVII əsrdən XIX əsrə qədər Azərbaycan rəssamları yağlı boyadan istifadə edərək yaşayış yerlərinin, sarayların, hamamların bəzədilməsində iştirak edirdi. Ancaq onlar yalnız dekorativ motivlər yox, həmçinin tarixi portretlər, ov və müharibə səhnələri çəkirdilər. XVIII əsrdə feodallara aid evlərdə əsasən nəbati motivlərdən ibarət divar rəsmləri ortaya çıxır. Bu rəsmlərə bəzən quş, heyvan və insan şəkilləri də daxil olur. Bu dövrdən qalma Şəki xan sarayının yuxarı mərtəbəsinin tavanındakı rəsmlər Abbasqulu adlı rəssam tərəfindən çəkilib. Azərbaycan ornamentalist rəssamıQənbər Qarabaği Şəki xan sarayının interierində, həmçinin Şuşadakı Rüstəmov və Mehmandarovun evlərindəki yumurta temperası ilə (bitki və zoomorfik motivlər) çəkilmiş dekorativ rəsmlərin müəllifidir. Şəki xan sarayının aşağı zalının plafonunun stalaktitlərində Qarabağidən başqa onun qardaşı Səfər və oğlu Şükür (Şuşadan), həmçinin Əliqulu, Qurbanqulu və Cəfər (Şamaxıdan) işləmişdir.
XIX əsrdə Azərbaycanda dəzgah rəssamlığı ağır-ağır inkişaf edirdi. Azərbaycan dəzgah rəssamlığının banisi Mirzə Qədim İrəvani idi. Bu dövrdə rəssamlar məkan kompozisiyası və həcm yaratma modelləşdirməsi kimi Avropa üslublarını rəsm və dekorativ rənglərlə birləşdirərək portret rəssamlığına keçirdilər. İrəvaninin "Gənc oğlanın portreti" və "Gənc qadının portreti" belə qəbildən olan rəsmlərdir. XIX əsrin 50-ci illərində o, İrəvandakı Sərdar sarayında yerləşən divar rəsmlərini bərpa etmişdi.
XIX əsrdə dekorativ üslubda işləyən və heç bir təhsil almamış rəssamlar şöhrət qazanmağa başladı. Bunlardan biri olan Mir Möhsün Nəvvab akvarel rəsmləri, kitab miniatürləri və bina və məscidlər üzərində bəzəklər çəkirdi. Onun yaradıcılığı üçün müstəvi, dekorativ, ornamental divar rəsmləri, gül və quş təsvirli rəsmlər, onun şəxsi əlyazmalarındakı illustrasiyaları xarakterikdir. Bu sahədə həmçinin peyzajlar, çiçəklər və dekorativ tətbiqi incəsənət nümunələri müəllifi Xurşidbanu Natəvan qeyd edilməlidir.
Azərbaycanın realist dəzgah rəssamlığının banislərindən biri olan Bəhruz Kəngərlinin çəkdiyi mənzərə rəsmlərində təbiət gözəllikləri, mədəniyyət abidələri, ilin fəsilləri əks olunmuşdur. O, Əzim Əzimzadə ilə birlikdə Sovet Azərbaycanının təsviri sənətinin təməllərini atmışdır. Əzim Əzimzadə Bakıda rəssamlıq məktəbi açan ilk peşəkar rəssamlardan biri idi. Müasir Azərbaycan yağlı boya rəsramlığının banisi isə "Bibi-Heybət məscidi" və "Şeyxülislamın portreti" kimi əsərlərin müəllifi Əli bəy Hüseynzadədir. Təhsil almış ilk Azərbaycan rəssamı isə Qeysər Kaşıyevadır.
Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qurulmasından sonra rəssamlığın yeni növü inkişaf etməyə başladı. 1920-ci ildə Bakıda ilk rəssamlıq məktəbi açıldı. 30-cu illərin məşhur rəssamları Qəzənfər Xalıqov, İsmayıl Axundov, Altay Hacıyev, Kazım Kazımzadə idi. 1932-ci ildə Azərbaycan Rəssamlar İttifaqı yaradıldı. 1940-cı ildə Azərbaycan rəssamlarının ilk qurultayı keçirildi. İkinci Dünya müharibəsi illərində isə əsasən siyasi plakatlar və satirik karikaturalar çəkilirdi. XX əsrin ikinci yarısının məşhur rəssamları Tahir Salahov, Səttar Bəhlulzadə, Mikayıl Abdullayev, Vidadi Nərimanbəyov, Rasim Babayev, Sənan Qurbanov və Toğrul Nərimanbəyov idi. Azərbaycanda kitab illustrasiyası iki yolla inkişaf edirdi: əlyazma illustrasiyanın binövrələrini davam etdirənlər və qrafik üslub və ağ-qara rəng istifadə edənlər. 1990-cı illərdən sonra uğur qazanan rəssamlardan Aydan Salahova, Sabina Şıxlinskaya və Faiq Əhmədi qeyd etmək olar.
Xalçaçılıq
Azərbaycan xalçaları dedikdə Abşeron, Gəncə, Qazax, Şirvan, Qarabağ, Quba, Təbriz xalçaları nəzərdə tutulur. İranika ensiklopediyasına görə xalçaçılıq əsasən Şərqi Zaqafqaziyada, indi azərbaycanlı adlandırılan türk əhalisinin yaşadığı ərazidə yayılmışdı. Digər xalqların xalçaçılığı az əhəmiyyət daşıyırdı. Azərbaycan Qafqaz xalçalarının əsas yaradılma mərkəzi idi və Azərbaycan toxucularının bacarıq və ideyaları bütün Qafqazda hiss edilirdi.
XVI əsrdə Səfəvilərin hakimiyyətə gəlməsindən başlayaraq Azərbaycan xalçaçılıq sənəti misli görünməmiş mükəmməlliyə çatdı və sənaye əhəmiyyəti qazandı. Dövrün miniatür rəssamları, xəttatları Azərbaycan ornamental incəsənət məktəbinin formalaşmasında mühüm rol oynadı. Bu isə daha sonra Şərq incəsənətində və vahid Təbriz məktəbinin yaranmasında böyük təsirə səbəb oldu. XVI əsrin ikinci yarısından Cənubi Azərbaycanda inkişaf edən əfşan, ləçək-turunc, gülbəndlik kompozisiyaları Şimali Azərbaycan şəhərlərindəki toxucular tərəfindən mənimsənildi. Tarixi statistikalara görə 1843-cü ildə Azərbaycanın 6 Xəzər əyalətində 18000 xalça toxunub. Şirvan və Qubadan olan xalçalar Bakıda, Qazax və Gəncədən olanlar Təbriz və İstanbulda satılıb. 1850 və 1857-ci illərdə unikal məmulatların birinci beynəlxalq Tiflis sərgisində azərbaycanlı ustalar mükafat əldə etdilər. XIX əsrin sonunda kommersiya neftinin istehsalı əlaqədar iqtisadi inkişaf Bakıda və Azərbaycanın digər ərazilərində xalça toxuçuluğunun inkişafına səbəb oldu.
Quba, Şirvan, Qazax, Zəncan xalçaları mürəkkəb həndəsi naxışlarla xarakterizə olunur, buna çoxbucaqlı və ya ulduzşəkilli medalyonların mərkəzi sahəsindəki eyni ox üzərində yerləşən heyvan və insan sxematik fiqurları daxildir. Çiçək motivlərinin bol olduğu müxtəlif bitki ornamentləri isə Təbriz və Qarabağ xalçalarına xasdır. Azərbaycan xalçalarında görünən həndəsi formalara tarixi politeizm inanclarına gedib çıxan svastikanı və romb və kvadratlarla əhatə edilən səkkizbucaqlı ulduzu göstərmək olar. Daha sonra Təbriz mədəniyyətinin təsiri ilə digər məktəblərdə bitki aləmi elementləri ortaya çıxır.
Azərbaycan xalçalarında tapılan İslam simvolikasına misal olaraq Fatimənin əlini, beşbarmağı misal göstərmək olar. Beşbarmaq İslamın 5 ehkamını və İslamda hörmət edilən 5 şəxsiyyəti — Məhəmməd peyğəmbər, Əli, Fatimə, Həsən və Hüseyni simvolizə edir. Bir çox Təbriz xalçalarının üzərində su bolluğunu təmsil edən "həyat ağacı"na rast gəlinir. Həmçinin xalçalarda çoxlu ağacın, bitkinin və quşun olduğu bağ təsvirlərinə rast gəlinir. Bu müsəlmanlar üçün uğur və müvəffəqiyyət deməkdir. Təbriz və Şamaxı xalçalarında rast gəlinən digər bir ikonoqrafik təsvir təbiətin möcüzəsini simvolizə edən nardır. Nar Səfəvilər dövründə xalça və miniatürlərin bəzədilməsində geniş istifadə edilirdi. Azərbaycan xalçalarında quş şəkillərinə (qartal və tovuzquşu) tez-tez rast gəlinir. Bir çox hallarda texniki cəhətdən və xalçanın ölçüsünə görə heyvanları birbaşa əlavə etmək mümkün olmur. Məsələn, qoyun və qoçların yalnız "S" şəkilli şərti buynuzları xalçanın mərkəzində və qıraqlarında göstərilir. Əjdaha təsviri də eyni şəkildə simvolikləşib. Talisman kimi istifadə edilən əjdaha təsviri XVII əsrdə Azərbaycanın saray manufakturalarında istehsal edilən dəbdəbəli xalçalarda ortaya çıxıb.
Bədii tikmə
Azərbaycanın yerli xammalla zənginliyi, pambıq, yun və ipək parçaların istehsalı tikmə sənətinin geniş yayılması üçün münbit şərait yaratmışdı. Şamaxı, Gəncə, Şəki və Basqalda istehsal olunan qanovuz, darayı, mahud və məxmər tikmələr üçün ən münasib material idi. Onların üzərində yerli təbii boyalarla rənglənmiş ipək və yun saplardan, piləklərdən istifadə etməklə ustalar müxtəlif tikmələr yaradırdılar. Qızılı və gümüşü saplar, pilək, toz muncuq, sim və s. xammallar isə xaricdən gətirilirdi.
Onların ən geniş yayılanı təkəlduz tikmədir. Onun yerliyi əsasən qara, qırmızı və tünd sürməyi mahuddan, yaxud da məxmərdən ibarət olur. Belə tikmələrin kompozisiyalarmı əsasən nəbatat və heyvanat aləmini əks etdirən süjetlər təşkil edir. Bu üsulla saxağa geydirilmiş parça üzərində naxışı kökləməklə onun üstünü sapla doldurardılar. Təkəlduza xas olan mürəkkəb naxışlar "qarmaq" deyilən iynə ilə yaradılırdı. Şəki, Şamaxı, Qarabağ, Gəncə, Bakı və Təbriz şəhərləri təkəlduz ənənələrini yaşadan mərkəzlərdən sayılır.
Güləbətin tikmələr adətən ağır-davamlı və bahalı parçalar üzərində yaradılır. Tikmə parçaların yerlik kimi istifadə olunduğu bu tikmə növündə əsasən qızıl və gümüş saplar tətbiq olunur. Güləbətin tikmələr arxalığın, çəpgənin, araqçının, saat və daraq qabının və digər məişət əşyalarının üzərində olur. Naxış ünsürü kimi əsasən stilizə edilmiş quş, at, insan, gül-çiçək və yarpaq təsvirlərindən istifadə edilir. Naxçıvan, Bakı, Şamaxı, Quba, Şuşa, Təbriz şəhərlərinin ustaları güləbətin tikmələrindən istifadə edib. İcrasına görə daha çox güləbətinli tikməyə uyğun gələn "quş gözü" (ona Abşeronda "cinağı", Naxçıvanda "cülmə" də deyirlər) əsasən araxçınların və şəbkülahların bəzədilməsində istifadə edilirdi.
Piləklə tikmədə müxtəlif dairəvi formalı metal parçalarından istifadə olunur. Mərkəzində kiçik deşiklər olan xırda düymə formalı piləkləri sapla rəngli ipək parçalara bərkidirlər. Sonda müəyyən süjet, həndəsi və nəbati naxış əsasında düzülmüş piləklər bütünlükdə bir mənzərə yaradır. Bu növdən daha çox taxça, pəncərə pərdəsi, örtük, yelpik və s. bəzədilməsində istifadə olunur. Şəki, Qazax, Şamaxı və Şuşa bu tikmə növünün geniş yayıldığı yerlərdir.
Muncuqlu tikmələr rəngarəng xırda muncuqların köməyi ilə yaradılır. Pul kisəsinin, daraq qabının, kiçik torbaların, başmaqların və s. əşyaların üzəri muncuqlardan ibarət nəbati və həndəsi naxışlarla bəzədiləndə estetik təsirə malik olur. Tikmənin qurama növü isə rəngarəng parça hissələrinin ən müxtəlif şəkildə yan-yana düzülərək tikilməsi yolu ilə yaranır. Taxça başı və örtüklərdə quramadan istifadə olunur. Əsasən həndəsi naxışla bu tikmələr daha çox Şəki, Abşeron, Qazax və Şamaxıda yayılmışdır.
Həm "qondarma", həm də "oturtma" adlanan tikmə növü hər hansı parçanın ayrıca kəsilib, digər bir parça üzərinə qoyulub ətrafının tikişlə haşiyələnməsi ilə yaradılır. Çox vaxt naxış rolunu oynayan müxtəlif formalı parçanın altına pambıq və yaxud yun qoymaqla onun daha da qabarıqlığına nail olunurdu ki, bu da ayrıayrı örtüyün və pərdənin tərtibatını daha da keyfiyyətli edirdi. Bu növ daha çox Abşeron, Naxçıvan, Qərbi Azərbaycan, Gəncə və Qazaxda geniş yayılıb. Divar bəzəklərini, rübəndləri və pərdələri bəzəyən doldurma tikmə, şəbkülah, araxçın, canamaz, namazlıq və yorğanların bəzəyində istifadə olunan sırıma tikmə də milli bədii sənətkarlığımızın nümunələrindəndir.
Bədii keramika
 |  | |||||||||
XVIII əsr keramika nümunələri. Heydər Əliyev Mədəniyyət Mərkəzi | ||||||||||
XVI–XVII əsrlərdə Azərbaycanda saxsı qabların, həm də memarlıq abidələrində tətbiq edilən kaşı məmulatların istehsalının əsas mərkəzləri Şamaxı, Bakı, Naxçıvan və Gəncə şəhərləri olmuşdur. Bu əsrlərdə düzəldilmiş keramika sənəti nümunələri üzərində bədii üslub xüsusiyyəti ilə yanaşı, dövrün ən sevimli ornament motivi və süjetlərini, çoxlu gül-çiçək, quş, heyvan və bəzi məişət əşyalarının təsvirini görmək mümkündür. Bundan əlavə, saxsı məmulatları üzərində XVI–XVII əsrlərdə bədii xalça və parçalarında təsadüf olunan Səfəvi zadəganlarının həyat və məişətindən götürülmüş səhnəciklər və digər süjetlərə rast gəlinir.
XVI–XVII əsrlərdə Azərbaycanda tikinti keramikası da yüksək inkişaf etməsilə əlaqədar Azərbaycanın ayrı-ayrı şəhərlərində, o cümlədən Qarabağ ərazisində sarayların, karvansaraların, hamamların tikintisi zamanı şirli üzlük materialdan və keramik mozaikadan geniş istifadə edilirdi. Qarabağ xanlığının mövcud olduğu XVIII əsrin ikinci yarısı — XIX əsrin əvvəlində dulusçuluq istehsalının aparıcı sahəsi kimi daha çox məişət keramikası qeyd edilə bilər.
XX əsrin ilk yarısında keramikanın inkişafı Lətif Kərimov ilə bağlı idi. Onun əsərlərinə medalyonda respublika gerbi (1939), pambıq güllər və gövdələr ilə bəzədilmiş vaza daxildir. Həmçinin 1962-ci ildə G. U. Hüseynovun tərtib etdiyi qəhvə dəsti kimi yeni qab formaları ortaya çıxmağa başladı. Ənənəvi formaların yeni tərtibatları da işlənməyə başladı. Rəssam L. Ağamalovanın "Dekorativ vaza" əsərində onun əvvəllər sevdiyi, kütləvi qaydada buraxılan məhsullar üçün yaratdığı və istifadə etdiyi göy və qara şirdən uzaqlaşaraq, bütünlüklə ənənəvi xalq keramikasına müraciət etmişdir. Buna əlavə olaraq keramikanın miniatür rəsmləri ilə (Təbriz miniatür məktəbi) bəzədilməsinə başlandı. O. Y. Şıxəliyevin "Fərhad və Şirin" vazası (1958) bunun bir nümunəsidir.
Sovet dövründə çini və saxsıdan hazırlanan heykəl fiqurlarının kütləvi istehsalına başlanır. Çini və saxsıdan düzəldilmiş xalq müdriki Molla Nəsrəddinin satirik hekayələrindən olan obrazlar, bəstəkar Üzeyir Hacıbəyovun "Arşın mal alan" operettasından personajlar, H. Abdullayevin "Yeddi gözəl" çini fiqurları bunlara misal göstərilə bilər.
1970–1980-ci illərdə Moskva, Sankt-Peterburq, Tiflisdə və başqa şəhərlərdə təhsil almış keramika üzrə mütəxəssis rəssamlara Zahid Hüseynovu, Ş. Abbasovu, Məzahir Avşarı, Eldar Məmmədovu və başqalarını misal göstərmək olar. Məzahir Avşar "Xürrəmilər" kompozisiyası, "Afşaran" vazası, "Nəsimiyə" həsr edilmiş bədii nimçələr, Türkiyədə keramikadan hazırlanmış "Totem" xatirə-abidəsi ilə məşhurdur.
1950-ci illərdə bədii keramikanın maraqlı növlərindən biri sayılan mayolika da geniş inkişaf etməyə başlayır. Yerli istehsalat bazasında yaradılan mayolika bir çox ictimai və inzibati binaların dekorativ bəzədilməsində geniş tətbiq olunmağa başlandı. 1980-ci illərin sonundan başlayaraq ictimai binaların, metro stansiyalarının interyer və eksteryerlərində dekorativ keramika kompozisiyalarından bol istifadə olunurdu. Bunlara misal olaraq, "Yaşıl Teatr"da, Kondisionerlər zavodunun fasadında, Uşaq stomatoloji klinikasının və "28 may" metro stansiyasının interyerində, Şamaxı şəhərinin girəcəyində şamotdan "Şamaxının inkişafının tarixi" adlı keramik panno (Nicat Qocamanlı, 1979-cu il), Dəniz kənarı bulvarda Kukla teatrının tərtibatını (Rasim Rzayev, 1986) misal göstərmək mümkündür.
Heykəltəraşlıq
Orta əsrlərdə Azərbaycanın müxtəlif məntəqələrində əcdadların baba adlandırılan daş heykəlləri düzəldilmişdir. Qəbirdaşları və divarlar çox vaxt relyef naxışları ilə bəzədilirdi. Bu növ heykəltaraşlıq Abşeron yarımadasında pik səviyyəyə çatmışdır. Bakıda Şirvanşahlar sarayı muzeyində saxlanılan XIII əsrə aid Bayıl daşları insan və heyvan fiqurları ilə bəzədilmişdir. Bu antropomorfik yazının bir nümunəsidir.
Azərbaycan Respublikasının və Cənubi Azərbaycanın müxtəlif yerlərində tapılan qoyun və at formasındakı qəbirdaşları Azərbaycan orta əsrlər mədəniyyəti abidələrinin nümunəsi hesab edilir. Müasir Azərbaycan ərazisində IX əsrin II yarısından etibarən ərəblər tərəfindən ərazisi işğal edilmiş xalqların yaradıcılığı şəriət qanunlarına üstün gəlməyə başladı. Bu zaman xalq incəsənətində yenidən canlı varlıqların təsvirləri ortaya çıxmağa başladı. Hesab edilir ki, XV əsrdən başlayaraq qəbirdaşları əsasən qoyun və ya at forması almağa başladı. Bu qəbrdaşları İslam ehkamlarının pozulmasının nümunəsi kimi təhlil edilir. At heykəllər həmişə yəhərlənmiş və tam təchizatlı şəkildə təsvir edilir. Yazılardan başqa belə abidələrdə ölmüş şəxsin silahları — yay, ox, qılınc, qalxan, oxluq və s. təsvir edilir. Daş qoyun heykəllərində, yazılardan başqa, vəhşi keçilərin, maralların təsvirləri, bəzi hallarda bu heyvanların ovlanması səhnələri və bəzən də məişət səhnələri təsvir olunur.
XIX əsrin ikinci yarısında Bakının inkişafı ilə müxtəlif tarixi üslublarda tikilmiş yeni binaların heykəl dekorasiyasına ehtiyacı olduğundan daşla yonulmanın bərpası müşahidə edilir. XX əsrin əvvəllərindən heykəllərdə abidə kompozisiyası üstünlük təşkil edir. İlk azərbaycanlı peşəkar heykəltaraş Zeynal Abdin bəy Əliyevdir. 1920-ci illərdə Bakıda bir çox rus heykəltaraş yaşamışdır. İlk heykəltaraşlıq emalatxanası S. Qorodeçki tərəfindən təşkil edilmişdir. 1923-cü ildə E. Tripolskaya 26 Bakı komissarının heykəlini yaratmışdır. 1920–1930-cu illərdə bir çox şəhər meydanları tarixi şəxsiyyətlərə həsr edilmiş heykəllər ilə bəzədilmişdir (Mirzə Fətəli Axundov (Pinxos Sabsay, 1930)).
1940–50-ci illərdə Azərbaycanda heykəltaraşlığın rolu daha da artmışdır. Əhəmiyyətli işlər arasında Nizami Gəncəviyə (Fuad Əbdürəhmanov, 1949), Hökumət Evinin qarşısında Leninə (Cəlal Qaryağdı, 1954), Xurşidbanu Natəvana (Ömər Eldarov, 1960), Üzeyir Hacıbəyova (Tokay Məmmədov, 1960), Mikayıl Müşviqə (Münəvvər Rzayeva, 1968), Qara Qarayevə (Fazil Nəcəfov, 1968) qoyulan heykəllər göstərilə bilər. Əvvəllər heykəllər əmək və mədəniyyətin önəmli şəxsiyyətlərini, tarixi qəhrəmanları təsvir edərkən şəxsin əsas xüsusiyyətlərindən istifadə etsə də, getdikcə şəxsin iç dünyasına da yer verilmişdir (Səttar Bəhlulzadə (Ömər Eldarov, 1975)).
1970-ci illərdə heykəltaraşlar ağac, mərmər və qranit üzərində kompleks tematik kompozisiyalar hazırlayırdılar. Fuad Salayevin yaradıcılığında klassik heykəltaraşlığın üsullarına rast gəlinir.Zivər Məmmədova ilk azərbaycanlı qadın heykəltaraşdır.
Azərbaycan dili
 |  |  | ||||||||
Soldan sağa: Səfəvi hökmdarlarının XVI və XVII əsrə aid diplomatik məktubları və Quba xanlığının XVIII əsrə aid diplomatik sənədi | ||||||||||
Azərbaycan dili türk dillərinin oğuz qoluna daxildir, Azərbaycan Respublikasının və Rusiyanın Dağıstan Respublikasının dövlət dilidir, həmçinin Sovet dövründən bəri Gürcüstanda azərbaycanlıların təhsil dili olaraq istifadə edilir. Azərbaycan dilinin dialekti İraq türkmancası İraqın Kürdüstan muxtariyyətində dövlət tərəfindən tanınmış dildir. Digər azərbaycandilli bölgələr İran Azərbaycanı və Türkiyənin Qars və İğdır bölgələridir.
Azərbaycan dili müasir Azərbaycan ərazisində oğuz və qıpçaq tayfa dillərinin əsasında yaranıb. Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrinin formalaşması Azərbaycan xanlıqları və sultanlıqlarının yarandığı XVIII əsrə gedib çıxır. Ancaq Nuxa (Şəki) dialektinin Azərbaycan dilindən ayrılması Əmir Teymurun dövründə (1360-cı illər) baş vermişdir. Tarixi-coğrafi prinsip əsasında Azərbaycan dili dialekt və şivələri 4 qrupda cəmləşdirilir: Şərq (Quba, Bakı, Şamaxı dialektləri, Muğan, Lənkəran şivələri), Qərb (Qazax, Qarabağ, Gəncə dialektləri, Ayrım şivəsi), Şimal (Şəki dialekti, Zaqatala-Qax şivəsi), Cənub (Naxçıvan, Ordubad, Təbriz dialektləri, İrəvan şivəsi). Bundan başqa səlcuq, qaşqay, əfşar, sonqur (Kirmanşahda), aynallu, gəlucah (Mazandaranda), Diyarbəkir türkçəsi, İraq türkmancası, Əfqanıstan qızılbaşlarının şivəsi azərbaycan dilinin dialekti hesab edilir.
İranda Azərbaycan dili az qala Qəzvinə qədər danışılır. Gəlucah Azərbaycan linqvistik ərazisinin ən şərq nöqtəsi sayılsa da, Xorasanda da Azərbaycan anklavları tapılmışdır.Xorasan türklərinin danışdığı türkcə azərbaycan və türkmən dilləri arasında aralıq dili hesab edilir.
Ədəbi Azərbaycan dili bu dildəki poeziyanın yaranması ilə formalaşmağa və istifadə edilməyə başladı. Azərbaycan ədəbi dili XIII əsrdə formalaşmağa başlayıb, XIV–XV əsrlərdə isə yazılı Azərbaycan ədəbiyyatı ortaya çıxıb. Yazılı, klassik Azərbaycan türk ədəbiyyatının başlanğıcı monqol işğalından sonrakı dövrə təsadüf edir, ancaq XVI əsrdən başlayaraq İranın azərbaycan dilində danışan hökmdarlar və sərkərdələr tərəfindən idarə edilməsi dilin daha çox inkişaf etməsinə səbəb olur.
XIV əsrin sonlarında yaranan Şəki hakimliyini idarə etmiş Orlat sülaləsi azərbaycanlılaşmış türkdilli monqol sülaləsi idi. Bu sülalənin ən azı iki nümayəndəsi elmə məlumdur (Seyid Əli Orlat və Seyid Əhməd Orlat).
Səfəvi imperiyasında Azərbaycan dili hakimiyyətin, sarayın, qızılbaş hərbi təşkilatının və dini liderlərin dili, dövləti idarə edən sülalənin ana dili idi. Qızıbaşlar Səfəvi şahları kimi türk dilinin Azərbaycan növü ilə danışırdılar. Bu dövrdə yalnızca farslar azərbaycanca öyrənmirdi, həmçinin azərbaycan dilində danışan Həsən bəy Rumlunu və İsgəndər bəy Münşi ("Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi" əsərinin müəllifi) ölkənin bürokratik və ədəbi dili olan farscanı öyrənirdilər. Şah I Abbas paytaxtı Qəzvindən İsfahana köçürəndən sonra isə əvvəl türk dilini işlədən saray fars dilini istifadə etməyə başlayır. II Abbasdan sonra hakimiyyətə gələn Şah Süleyman Səfəvi saray hərəmində bağlı qaldığı üçün ana dili azərbaycanca idi, onun hansı səviyyədə farsca bilməsi hələ də tarixşünaslığa aydın deyil. Azərbaycan dili Səfəvi sülaləsinin hakimiyyətinin son dövrlərinə qədər sarayın dili olaraq qalmışdı.
Əfşarlar dövlətinin qurucusu Nadir şahın doğma dilinin azərbaycan dili olması elm tərəfindən qəbul edilir. Akop Papazyana görə qızılbaş olduğu üçün Nadir Şah azərbaycan dilini doğma dili kimi istifadə edirdi. Hətta Nadir şahın dövründə yaşamış erməni katalikosu Abraam Kretaçi "Təhkiyə" adlı əsərinə onun Azərbaycan dilindəki nitqini əlavə etmişdir. XVIII əsrin ikinci yarısında azərbaycan dili ilk dəfə inzibati müəssisələrdə, xüsusilə Qubalı Fətəli xanın yaratdığı şimal-şərqi birliyin dəftərxanalarında dövlət sənədlərinin, rəsmi yazışmaların dili oldu. Azərbaycan dilində yazılmış sənədlərə 1768-ci ildə Qubalı Fətəli xanın köhnə və yeni Şamaxıya hücumunu xəbər verən sənədi və 1776-cı ildə Qubalı Fətəli xanın Cənubi Dağıstan feodalları ilə imzaladığı barış sazişini misal göstərmək olar.
Qacarlar dövləti dövründə Azərbaycan dili sarayın və Azərbaycan tayfalarından təşkil edilmiş ordunun dili idi, fars dili ilə birlikdə hər iki sarayda (Təbriz və Tehran) geniş yayılmışdı. Qacar hökmdarları vəliəhd şahzadə olduqları zaman xidmət etdikləri Təbrizdə azərbaycanlıların əhatəsində türk dili, mədəniyyəti və adətlərinə daha çox bağlanır, taxta çıxdıqdan sonra özlərini Azərbaycan türkləri ilə əhatə edirdilər. Bunlardan biri olan Məhəmməd şah Qacar Fars və Şirazda "Əlahəzret Məhəmməd Şah-ı Türk-i Azərbaycan" adlandırılırdı. Bundan başqa Qacar sülaləsinin üzvləri xarici diplomatlarla da türk dilində danışırdılar.
— İlya Berezin, "Şimali İrana səyahət" əsəri
Əsrlər boyunca Azərbaycan dili linqva franka kimi ticarət və etniklər arası qarşılıqlı münasibətdə bütün Persiyada, Qafqazda və cənub-şərqi Dağıstanda istifadə edilirdi. Onun trans-regional təsiri ən azı XVIII əsrə qədər davam edib. S. A. Raevski 1837-ci ildə öz məktubunda yazırdı: "Tatarca öyrənməyə başladım, dil, hansı ki, burada ümumiyyətlə bütün Asiyada, Avropada fransızcanın olduğu qədər lazımdır." Azərbaycan dili Azərbaycan ədəbiyyatının nümayəndələri olan Sayat Nova və Molla Vəli Vidadinin yaşadığı gürcü sarayında yaxşı başa düşülürdü. Bundan başqa bəzən qonşu xalqlarda azərbaycan dili doğma dili ünsiyyətdən sıxışdırıb çıxarırdı. Brokhauz və Efronun ensiklopedik lüğətinə görə "sonuncuyla yaxın qonşuluq və daimi münasibətə görə tabasaranlılar onların Azərbaycan dialektini mənimsədilər və tədricən öz doğma dillərini unutdular." "Böyük Pyotrun erməni xalqı ilə əlaqələri" kitabında erməni sənədlərini şərh edərkən Q. A. Ezov qeyd edir ki, "böyük hissəsi erməni danışıq dilində yazılanlar tatar (azərbaycanlı) sözləri ilə aşıb-daşırdı". F. T. Markov qeyd edir ki, assuriyalılar öz aralarında aysorsca danışır, "ancaq digər millətlərlə əlaqələrində tatarcanı (azərbaycanca) istifadə edirdilər", hansı ki İrəvan qəzasında hamı tərəfindən qəbul edilirdi. Bundan başqa darginlər, xristian-tatlar, yəhudi-tatlar və də tarixən azərbaycan dili istifadə edilmişdir. Ümumiyyətlə, azərbaycan mənşəli sözlər rus, gürcü, erməni, Nax-Dağıstan (ləzgi, avar, lak, arçin və s.) və İran (fars, tat, talış, kürd, gilək, osetin) dillərində yer alıb.
"Azərbaycan dili" terminini ilk dəfə Sankt-Peterburq Universitetinin Şərq dilləri fakültəsinin birinci dekanı və şərqşünas Mirzə Kazım bəy əsaslandırdı və istifadə etdi. 1918-ci ildə yaranmış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 27 iyunda türk dilini dövlət dili elan etdi. İranda Qacarların Pəhləvilərlə əvəz edilməsilə təhsildə, mediyada və kargüzarlıqda Azərbaycan dilinin istifadə edilməsi qadağan edildi. 1941-ci ildə İranın şimalının SSRİ tərəfindən işğal edilməsindən sonra burada yaranan Azərbaycan Milli Hökuməti Azərbaycan dilini Cənubi Azərbaycanın dövlət dili elan etdi (6 yanvar 1946-cı il). Hökumətin süqutundan sonra azərbaycancanın ictimai istifadəsinə qoyulan qadağa davam etdi. 1979-cu il İran İslam İnqilabından sonra yeni konstitusiyada qeyd edildi ki, "yerli milli dillər fars dili ilə yanaşı mediyada və digər kütləvi informasiya vasitələrində, həmçinin milli ədəbiyyatın tədrisi üçün məktəblərdə azad istifadə edilə bilər." 1956-cı ildə Azərbaycanın 1937-ci ildə qəbul olunmuş Konstitusiyasına əlavə edilən maddə ilə Azərbaycan dili Azərbaycan SSR-in dövlət dili olur. 1991-ci ildə yaranan Azərbaycan Respublikası isə Azərbaycan dilini dövlət dili elan edir.
Yazı sistemi
Orta Türk dili dövründən (900–1500-cü illər) etibarən ərəb yazı sistemi İslam dünyasının bütün türkdilli ərazilərində istifadə edilirdi. Bu yazı sisteminin Xarəzm, Çağatay, Volqa, Osmanlı və Azərbaycan türkçəsi üçün variantları ortaya çıxmışdır.Ərəb yazı sistemi ilə Azərbaycan dilində ilk yazılı mətnlər XIV–XV əsrlərə aiddir. Bu yazı sisteminə yalnız türk dili üçün xarakterik olan bəzi hərflər (ڭ گ ۋ ﭺ پ ژ) də daxil idi. XVI əsr şairi Məhəmməd Füzuli kimi Azərbaycan mədəniyyətinin nümayəndələri tərəfindən ərəb yazı sistemi Azərbaycan dili üçün çox çətin bir sistem olaraq qeyd edilirdi. Şah I Abbasın dövründəki çarlıq Rusiyası mənbələrinə görə, rus səfirləri Səfəvi şahının cavabının türk dilində, tatar yazısı ilə olmasını arzulamışdır. Bu, XVI–XVIII əsrlərdə Avropa, Kiçik Asiya və Yaxın Şərq hökmdarlarından gələn və onlara gedən məktubları tərcümə etmək üçün, rus çarlarının xeyli sayda katib saxlamasının məntiqi nəticəsi idi.
Uppsala Universitetində saxlanılan XVII əsr orta Azərbaycanca əlyazmaları nadir bir şəkildə latın yazı sistemi ilə yazılmışdır. XVIII əsrdə erməni və gürcü aşıqları Azərbaycan aşıq şeirləri və Azərbaycan dastanlarını yaddan çıxartmamaq üçün onları erməni və gürcü yazı sistemi ilə qeydə alırdılar. Belə əlyazmaların bir çoxu hal-hazırda Matenadaranda və Kürdüstan Dövlət Muzeyində qorunur. XVIII əsrdə gürcü yazısı ilə yazılmış mətnlərə Sayat Novanın Azərbaycan dilindəki əlyazmaları, Azərbaycan-Osmanlı qarışıq dilindəki İncil əlyazmaları misal göstərilə bilər. XX əsrin əvvəllərində Dərbənd aşığı Şaul Simendu isə ivrit yazı sistemi ilə azərbaycan dilində şeirlər yazırdı. Bundan başqa Osmanlıda istifadə edilən erməni-türk əlifbasından təsirlənilərək Azərbaycan dilinin erməni hərfləri ilə yazıldığı Ermənbası əlifbası yaradılmışdır. Bu erməni hərfləri Azərbaycanda istifadə olunan şərqi erməni dilinə uyğun olaraq yazılmışdı.
Türk xalqları arasında latın yazı sisteminə keçidə ilk cəhd azərbaycanlılar arasında, XIX əsrin ortalarında olmuşdur. Bu layihənin müəllifi Mirzə Fətəli Axundov idi. O, layihəsi İstanbulda qəbul edilmədikdən sonra latın və rus əlifbalarının əsasında 32 samit və 10 saitdən ibarət yeni əlifba yaratdı.
Fərhad Ağazadə, Abdulla bəy Əfəndizadə və Süleyman Sani Axundovun 1907-ci ildə Bakıda keçirilən İkinci Müəllimlər Qurultayı üçün hazırladığı xüsusi əlifba layihəsi müzakirə edildi. AXC dövründə Xudadad bəy Məlikaslanovla birlikdə əlifba islahatı ilə bağlı xüsusi komissiyanın yaradılması xalq maarifi nazirinə həvalə edilir və bu qərara uyğun olaraq xalq maarifi naziri yanında xüsusi komissiya yaradılır. Ancaq Bakı əməliyyatı əlifba islahatının keçirilməsinə imkan vermir.
SSRİ-də latın yazı sisteminə keçidin öncüsü Azərbaycan idi. 1922-ci ildə Səməd ağa Ağamalıoğlunun başçılıq etdiyi komissiya latın yazı sisteminə əsaslanan əlifba layihəsini təqdim etdi. Bu əlifba Sovet Azərbaycanında tətbiq edildi. Atatürk islahatları çərçivəsində qəbul edilən türk əlifbası Azərbaycan əlifbasından təsirlənərək yaradılmışdı. 1920-ci illərdə Azərbaycan yazısının əsasında Sovet İttifaqının türk xalqları üçün Yanalif yazısı yaradılmışdır.
1939-cu ildə isə latın əlifbası kiril əlifbası ilə dəyişdirildi. 1958-ci ildə Azərbaycan kiril əlifbası Azərbaycan dilinin foneminə uyğun gəlməsi üçün təkmilləşdirildi. Azərbaycan kiril əlifbası digər kiril əlifbalarından Ҝ və Ҹ hərfləri ilə fərqlənirdi. 1991-ci ildə Azərbaycan yenidən latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasını istifadə etməyə başladı. 1992-ci ildə rutul dili üçün kiril əlifbası yaradılana qədər rutullarda rəsmi sənədlər, dini mətnlər və poeziyada azərbaycanca istifadə edilirdi.
Hal-hazırda Azərbaycan Respublikasında yaşayan azərbaycanlılar yazı üçün latın yazı sistemini, Dağıstan azərbaycanlıları kiril yazı sistemini, İran azərbaycanlıları isə ərəb yazı sistemini istifadə edir.
Ədəbiyyat
Oğuz dili XI–XII əsrlərdən başlayaraq Orta Asiyadan türkdilli tayfaların gəlişi ilə regionda yayılmışdır. Oğuzların İranda ortaya çıxmasından iki əsr sonra yalnız şifahi ədəbiyyatları var idi.
Türkoloq və etnoqraf N. A. Baskakov Azərbaycan ədəbi dilinin inkişaf tarixini üç mərhələyə bölür:
- XIV–XVI əsrlər — ədəbiyyatda fars dilinin istifadə edildiyi və ərəb və fars sözləri ilə zəngin olan qədim Azərbaycan dilinin inkişaf etdiyi dövr.
- XIX əsrin ikinci yarısı—XX əsrin əvvəlləri — ədəbi Azərbaycan dilinin canlı danışıq dilinə çevrildiyi və milli ədəbi dil normalarını əldə etdiyi dövr.
- Oktyabr inqilabından sonra — Azərbaycan dilinin "Azərbaycan sosialist milləti"nin dilinə çevrildiyi dövr.
Qədim Anadolu türkçəsi adlandırılan dildə yazılmış mətnləri qədim Azərbaycan dilində hesab etmək, həmçinin ilkin azərbaycanca mətnləri erkən Osmanlı ədəbiyyatının bir hissəsi saymaq mümkündür. XV–XVIII əsrlərdə İran və Cənubi Qafqazda danışılan türk dili əsasən orta Azərbaycanca və ya əcəm türkcəsi adlandırılsa da, linqvistika və ərazi baxımından sərhədləri bilinməyən bu dilin Azərbaycan-Osmanlı qarışıq dili olması da mümkündür.
Şifahi xalq ədəbiyyatı
Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına xalq mahnıları, əfsanələr, sevgi və tarixi-qəhrəmanlıq dastanları, nağıllar, lətifələr, atalar sözləri, holavar, sayaçı sözlər, oxşamalar, ağılar, laylalar, tapmacalar, bayatılar və s. daxildir.
Azərbaycan nağılları XIX əsrdən toplanmağa başlanmışdır. Yunan alimi Hann alman və yunan nağıllarına görə süjetlərini tərtib etmiş, A. Aarne isə oxşar nağıl süjetlərinin dünya nağılları əsasında kataloqunu yaratmışdır. 2000-ə yaxın süjet toplanmış və 3 qrupa bölünmüşdür: heyvanlardan bəhs edən nağıllar, əsl nağıllar və lətifələr. Əsl nağıllar isə sehrli nağıllar, nağıl-əfsanələr, nağıl-novellalar və cin haqqında nağıllar adlı dörd qrupa bölünmüşdür. Heyvanlar haqqında nağıllara "Çil madyan", "Armudanla tülkü", "Müqəddəs balıq", "Axmaq kişi", sehrli nağıllara "Fatma və öküz", "Fatmanın inəyi", "Göyçək Fatma", "Şahzadə Mütalib", "Şəms və Qəmər", "Qaraqaş", "Sehrli üzük", "Ax-vax", "Ovçu Pirim", məişət nağıllarına "Dərzi şagirdi Əhməd", "Daşdəmirin nağılı", "Nuşapəri xanım", "Yeddi qardaş bir bacı", "Yetim İbrahim və Sövdəgər", "İbrahimin nağılı" nağıllarını misal çəkmək olar.
Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına həmçinin atalar sözləri və məsəllər daxildir. Azərbaycanda atalar sözündən misal çəkmək spikerin fikrini möhkəmləndirir, bədii ifadəliliyi və qulaq asanlar üzərində nitqin emosional təsirini artırır. Sovet türkoloqu və filoloqu Əfrasiyab Vəkilov qeyd edir ki, Azərbaycan atalar sözləri və məsəllərin çoxu orta əsrlərdə feodalizm dövründə yaranıb. Ona görə də onların çoxu kəndlilərin icbari iş və hüquqsuzluğu və onların bu qəddarlığa qarşı etirazı ilə bağlıdır. Azərbaycan atalar sözləri və məsəllərini ilk dəfə İrəvan müsəlman məktəbinin türk dili müəllimi Mirzə Məmmədvəli Qəmərlinski çap etdirmişdir.
"Kitabi Dədə Qorqud" dastanının mənşəyi Mərkəzi Asiya olsa da, oğuzların sıx məskunlaşdığı Azərbaycan ərazisində formalaşıb. Buradakı hekayə və mahnılar XIII əsrin başlanğıcından gec olmamaqla formalaşmış, XV əsrdən gec olmamaqla yazıya alınmış olmalı idi. Dastanın günümüzə azərbaycan dilindəki Drezden və XVI əsr türkcəsinə yaxın Vatikan əlyazmaları gəlib çatıb. Dastan oğuzların işğal edilmiş Qafqaz torpaqlarında "kafirlərlə" mübarizəsində bəhs edir.Oğuz xanla bağlı "Tarix-i Oğuz" dastanının Nizami Gəncəvinin "İsgəndərnamə"si ilə bənzər süjet xətlərinə malik olması bu dastanın da Azərbaycanda yaradılmasını sübut edir.
Həmçinin Səfəvi dövründə Azərbaycan xalq dastanları — "Şah İsmayıl", "Əsli və Kərəm", "Aşıq Qərib", "Koroğlu" dastanları yarandı. Yerli dialektlər və klassik dil arasında körpü rolunu oynayan bu dastanlar zamanla Osmanlı, özbək və fars ədəbiyyatlarına nüfuz edir, hətta azərbaycan xalqı ilə əlaqələr nəticəsində "Aşıq Qərib" dastanı erməni və gürcülərə keçir. Bu lirik və epik romansların türk ədəbiyyatının Osmanlı və Çağatay qolları ilə müqayisədə Azərbaycan ədəbiyyatının xarakterik bir xüsusiyyəti hesab edilə bilər. Digər məşhur Azərbaycan dastanları "Abbas və Gülgəz", "Abdulla və Cahan", "Şikari", Firdovsinin "Şahnamə"sinə əsaslanan "Rüstəm və Söhrab"dır.
Koroğlu dastanının Azərbaycan versiyası dastanın ən qədim versiyası hesab edilir, dastanın digər xalqlardakı nümunələrinə (erməni, gürcü, kürd və s.) təsir etdiyi düşünülür. Dastanın Azərbaycan versiyası XVI əsrin sonlarında formalaşmışdır.
Orta əsrlər ədəbiyyatı
XIII–XIV əsrlərdə Xorasanda yaşamış İzzəddin Həsənoğlu Azərbaycan ədəbiyyatının banisi hesab edilir. Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında mühüm rolu XIV–XV əsrlərdə yaşamış hürufizm tərəfdarı İmadəddin Nəsimi oynayıb. Nəsimi ədəbi dili zənginləşdirmək üçün danışıq dilində və şifahi xalq ədəbiyyatındakı bənzətmə, kəlam və deyimlərdən istifadə edirdi. Nəsiminin müasirləri — Mustafa Zərir, Qazi Bürhanəddin, Şah Qasım Ənvar və Cəlairi sultanı Qiyasəddin Əhməd azərbaycan dilində yazırdılar. Qazı Bürhanəddinin divanı qəzəl, rübai və tuyuqlardan ibarətdir. Klassik türk ədəbiyyatına məxsus olan tuyuq adlı dördlüklərin meydana gəlməsi də başlanğıcda Azəri ərazisində xalq ədəbiyyatının təsiri altında olmuş və sonradan Cığatay və Osmanlı ədəbiyyatlarına keçmişdir. XV əsr Şirvanşahlar sarayında da bir neçə türk şairi yetişmişdir.
Mərkəzi Təbriz olan Qaraqoyunlular dövründə Azərbaycan dili ədəbi dil olaraq möhkəmlənmişdir. Qaraqoyunlu hökmdarı Cahanşahın "Həqiqi" təxəllüsü ilə Azərbaycan və fars dilində şeirlər yazırdı. Bu dövrün digər bir hökmdar-şairi isə türk dilində bir divanı məlum olan hişni Kayfa Əyyubi hökmdarı Məlik əl-Kamil Xəlilidir. Digər bir XV əsr şairi Xətai Təbrizinin özü də azərbaycan dilində şeirlər yazan Ağqoyunlu hökmdarı Sultan Yaquba həsr etdiyi "Yusif və Züleyxa" poeması azərbaycan dilində yazılmış ilk poemalardan biri hesab edilir. Sultan Yaqubun sarayında həmçinin Əlişir Nəvai üslubu ilə azərbaycan dilində yazmış Kişvəri və Həbibi yaşamışdır.
 |  | |||||||||
XVI əsrdə Səfəvi hökmdarları I İsmayıl və I Təhmasibin hakimiyyət dövrü inkişafın bu mərhələsində Azərbaycan türk dilinin və ədəbiyyatının tarixində ən parlaq dövr hesab edilir. Şah İsmayıl "Xətai" ləqəbilə əsasən doğmaazərbaycan dilində, qismən fars dilində yazmışdır. Şah İsmayıldan başlayaraq təqribən bir əsr boyunca Səfəvi imperiyasında azərbaycan dili sarayda, orduda və məhkəmədə istifadə edilib. Dövrün qızılbaş eliti linvistik ideologiya və Azərbaycan dilində ədəbiyyatın inkişafına öz töhfəsini verib. Bu dövrdə İraqda yaşamış azərbaycanca, farsca, ərəbcə yazan Məhəmməd Füzuli Azərbaycan poeziyasının klassiki hesab edilir. Onun Azərbaycan dilində yazdığı əsərləri "Leyli və Məcnun", "Bəngü Badə", "Söhbətül əsmar", "Şah və dilənçi", "", "Hədiqətüs-süəda" və ""dir. O, Azərbaycan poeziyasının inkişafında böyük rol oynayıb. Füzulinin davamçısı Məhəmməd Əmani "Hətəm və Qərib", "Əli və Şir" kimi dini mövzularda əsərlər yaratmışdır. Bu dövrdə fars Kərkiya sülaləsinə mənsub, Gilan hökmdarı Əhməd xan şer və musiqi ilə maraqlandığından farsca ilə birlikdə azərbaycan dilində də yazırdı.
Azərbaycan mədəniyyətində aşıq ənənəsi Aşıq Qurbaninin dövründə, XV–XVI əsrlərdə inkişaf etməyə başladı. Bu sənətin tarixi ümumilikdə daha qədimdir. Qurbaninin dövründə qopuz çalan ozanlar saz çalan aşıqlarla əvəz edildi. Aşıq incəsənətinin inkişaf etməsində Şah İsmayıl Xətainin də böyük təsiri var idi. Xətainin tərəfdarı olan qızılbaşların dövründə aşıqlar öz mahnılarını azərbaycanca yazırdılar. XVII–XVIII əsrlərdə İran Azərbaycanında aşıq sənəti böyük irəliləyişlər elədi və klassik ədəbi dil ilə yerli dialektlər arasında körpü oldu. Orta əsrlərdə bu sənətin mahir icraçılarına Sarı Aşıq, Aşıq Abbas Tufarqanlı, Aşıq Valeh, Aşıq Abdulla, Aşıq Lələ, Miskin Məhəmməd, Xəstə Qasım, Şikəstə Şirin kimilərini misal çəkmək olar.
XVII əsrdə Səfəvilərin paytaxtının İsfahana köçürülməsi fars dilinin mövqeyini gücləndirsə də, Məhəmməd Füzuli və Əlişir Nəvai üslubundakı Azərbaycan ədəbiyyatı çiçəklənməyə davam etdi. XVII–XVIII əsrlərin məşhur şairlərinə Saib Təbrizi, Qövsi Təbrizi, Məlik bəy Avcı, Mirzə Saleh Təbrizi, Kəlbəli xan Müsahib-Gəncəvi, Mürtəzaqulu xan Şamlı və Təsir Təbrizi daxildir. Rüknəddin Məsud Məsihinin yazdığı "Vərqa və Gülşa" poeması orta əsrlər Azərbaycan poeziyasının ən gözəl romantik poemalarından biridir.
Siyasi hadisələrə görə XVIII əsrdə İranın Azərbaycan vilayətində türk ədəbiyyatı geriləsə də, şimalda müasir Azərbaycan türk ədəbiyyatı inkişaf etmişdir. Cənubda ədəbiyyat həm Azərbaycan, həm də fars dilində olmağa davam edir, şimaldakı şəhər mərkəzlərində isə ədəbiyyat yalnızca Azərbaycan dilində idi. XVIII əsrdə Şirvan məktəbindən çıxmış Azərbaycan şairlərimə Şakir Şirvani, Nişat Şirvani, Məhcur Şirvani və Ağa Məsih Şirvani daxildir. Bu dövrdə ədəbiyyatda şifahi xalq ədəbiyyatının aşıq poeziyasının təsiri artır. Qarabağ xanlığının vəziri Molla Pənah Vaqif Azərbaycan ədəbiyyatında realizmin əsasını qoyur. Onun əsərlərinin əsas mövzusu sevi və insanın ruhi gözəlliyi idi. Vaqifin dostu, Azərbaycan şairi Molla Vəli Vidadi isə onun əksinə olaraq düzlüyü, cəsarəti, ağıl və dərrakənin gücünü tərifləyir. daxili müharibələri və feodal qəddarlığını tənqid edirdi. Vaqif və Vidadinin yaradıcılığı XVIII Azərbaycan ədəbiyyatının zirvəsidir. XVIII əsr ədəbiyyatının ən önəmli ədəbi abidəsi anonim müəllifin "Şəhriyar və Sənubər" xalq dastanı əsasında yazdığı "Şəhriyar" dastanıdır. Ədəbiyyatın zəif dövrü olmasına baxmayaraq şiə ədəbiyyatı elegiyyə və təziələr şəklində geniş yayılmışdı. Belə dəfn nəğmələrinin məşhur müəllifləri Nizəməldin Məhəmməd Dehqaraqani, Seyid Fəttah İsraq Maraği, Hacı Xudaverdi Taib Xoy idi.
Dağıstan azərbaycanlılarından olan Azərbaycan ədəbiyyatının nümayəndələrinə XVI şairi Bayat Abbas, XVII əsr Dərbənd aşıqları Məhsumə Dərbəndi və Diləfruz Pəri, XVIII əsr şairləri Fətəli və Zərnigar Dərbəndli misal göstərilə bilər. Ümumiyyətlə, Dağıstan ədəbiyyatında türk dilinin vəziyyəti yerli dillərdən üstün idi. Şirvanda məşhur Azərbaycan aşıqları ilə görüşən ləzgi aşığı qoşma şəklində mahnılar yaza və ana dili ilə birlikdə azərbaycanca da şeirlər yaza bilirdi. Orta əsrlərdə azərbaycan dilində əsərlər yazmış erməni müəlliflərə Dəllək Murad, Sayat Nova, Qul Artun, Horomsime Akuletsi daxildir.
Müasir dövr ədəbiyyatı
 |  |  | ||||||||
Şimali Azərbaycan Rusiyanın tərkibinə daxil olduqdan sonra Azərbaycanın yerli əhalisi fars ənənəsindən rus-Avropa ənənəsinə doğru irəlilədi. Bu dövrdə Qasım bəy Zakir, Seyid Əzim Şirvani, Xurşidbanu Natəvan, Abbasqulu ağa Bakıxanov, Mirzə Şəfi Vazeh, İsmayıl bəy Qutqaşınlı, Cəlil Məmmədquluzadə kimi şair və yazıçılar yetişdi. XIX əsr İran Azərbaycanı ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrinə isə Əbülqasım Nəbati və Heyran xanımı misal çəkmək olar. XIX əsrdə türk dili Qacarların sarayında geniş istifadə edilirdi. Bu dövrün elegiya (mərsiyə) ədəbiyyatının ən vacib nümayəndələri Axund Molla Həsən Dəkil Marağayi, Mirzə Əbülhəsən Raci Təbrizi və Məhəmməd Əmin Dəlsuz Təbrizidir.
Şimali Azərbaycan və Cənubi Dağıstan arasındakı tarixi-mədəni əlaqələrin artması XIX əsrdə Dağıstan müəlliflərinin Azərbaycan dilində yazılmış əsərlərinin artmasına səbəb oldu. Ləzgi yazılı ədəbiyyatının banisi Yetim Emin doğma ləzgi və ərəb dili ilə birlikdə azərbaycanca da yazırdı. Azərbaycan və ləzgi dillərində yazan Həsən Əlkədərinin 1892-ci ildə azərbaycanca yazdığı "Əsəri-Dağıstan" kitabı onun öz şərhləri, müşahidələri və şeir əlavələri ilə Dağıstan tarixi ilə bağlı Şərq yazılı məlumatlarını ehtiva edirdi. Azərbaycan dilinə üstünlük verən digər dağıstanlı müəlliflər isə Dağıstanın xalq şairi Süleyman Stalski və Dərbənd aşığı Şaul Simendu idi.
XIX əsrin ortalarında Mirzə Fətəli Axundzadə yazdığı 6 komediya ("Hekayəti Molla İbrahim-Xəlil Kimyagər", "Hekayəti Müsyö Jordan Həkimi-Nəbatat", "Dərviş Məstəli Şah Cadükuni Məşhur", "Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran", "Hekayəti Xırsi-Quldurbasan", "Sərgüzəşti Mərdi-Xəsis" və "Mürafiə vəkillərinin hekayəti") ilə Azərbaycan ədəbiyyatında yeni janrın — dramaturgiyanın əsasını qoyur. O, həmçinin Azərbaycan ədəbi tənqidinin əsasını qoymuş, "müsəlman dünyasının Molyeri" adlandırılmışdır. 1896-cı ildə Nəcəf bəy Vəzirov ilk Azərbaycan tragediyası olan "Müsibəti-Fəxrəddin"i yazmışdır.Nəriman Nərimanov ilk Azərbaycan tarixi tragediyası olan "Nadir şah"ın müəllifidir.Səkinə Axundzadə Azərbaycan ədəbiyyatında ilk qadın dramatuqdur.
XX əsrin əvvəllərində Məhəmməd Hadi, həmçinin Hüseyn Cavid və Abbas Səhhət Azərbaycan ədəbiyyatında romantizmin əsası qoyur. Mirzə Ələkbər Sabir isə Şərqdə Sabir ədəbi məktəbinin əsasını qoyur. Bu məktəbin nümayəndələri Mirzə Əli Möcüz, Əli Nəzmi, Əliqulu Qəmküsar, Bayraməli Abbaszadə idi. İranda Qacarların Pəhləvilərlər əvəz edilməsi ilə Azərbaycan dilinin istifadəsi məhdudiyyətlərlə üzləşdi. Ancaq buna baxmayaraq Məhəmməd Hüseyn Şəhriyar, Səməd Behrəngi, Behzad Behzadi kimi İran azərbaycanlıları doğma dillərində yazmağa davam etdilər. Azərbaycanca yazdığı "Heydərbabaya salam" poeması ilə şöhrətlənən Şəhriyarın yaradıcılığı hər iki ölkədə yüksək qiymətləndirildi. Onun yaradıcılığınını mövzularına Azərbaycan dilinin və onun məktəbdə öyrədilməsilə bağlı problemlər, Azərbaycan xalqının iki ölkə arasında parçalanması, 1945–47-ci illərdəki Cənubi Azərbaycan azadlıq hərəkatı daxil idi. Uşaq ədəbiyyatı yazarı Səməd Behrəngi isə fars şairlərinin əsərlərini tərcümə edərək Azərbaycan ədəbiyyatını zənginləşdirdi.
Sovet dövründə Azərbaycan ədəbiyyatı yaradıcılıq azadlığını təhlükə hesab edən bir sistemlə idarə edilirdi. Azərbaycan yazıçıları və intellektuallarının fəaliyyətinə nəzarət edilir və onlar təqibə məruz qalırdı. Bu dövrdə bir çox Azərbaycan yazıçısı Stalin repressiyasına məruz qaldı. 1927-ci ildə Azərbaycan Proletar Yazıçıları Assosiasiyası yaradıldı, 1932-ci ildə isə ləğv edildi. Həmin il Azərbaycan Yazıçılar Birliyi yaradıldı. Sovet dövrü Azərbaycanının yazıçılarına Rəsul Rza, Məmməd Səid Ordubadi, Süleyman Sani Axundov, Mirzə İbrahimov, Ənvər Məmmədxanlı daxildir. Bu dövrdə Səməd Vurğunun yığcam və diskrit üslubu Azərbaycan ədəbiyyatının müasir formasının formalaşmasına səbəb oldu, onu arxaizmlərdən təmizlədi. XX əsrin sonlarına yaxın Bəxtiyar Vahabzadə 70 şeir məcmuəsi və 20 poeması ilə şöhrət qazandı. Onun "Gülüstan" poeması Rusiya və İran arasında bölünən Azərbaycan xalqı və onun birləşmək arzusuna həsr edilib.
Müasir dövr Azərbaycan yazıçıları arasında ən məşhurları kinodramaturq Rüstəm İbrahimbəyov və detektiv romanların müəllifi Çingiz Abdullayevdir. Ən məşhur Azərbaycan şairlərinə isə Nəriman Həsənzadə, Xəlil Rza Ulutürk, Nüsrət Kəsəmənli, Ramiz Rövşən, Baba Pünhan misal göstərilə bilər.
Mifologiya
Azərbaycanlıların mif və əfsanələri xeyir və şərin daşıyıcı olan müxtəlif mifik və semi-mifik varlıqlara inancın əsasında qurulub. Müxtəlif Azərbaycan mifləri öz mənşəyini "Oğuznamə"dən, özündə həm erkən türk, həm də Qafqazın arxaik görüşlərini birləşdirən "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanından götürür. Azərbaycan mifoloji görüşləri fars folklorunun təsirinə məruz qalmasına baxmayaraq öz orijinallığı ilə seçilir. Fars mifologiyası da Azərbaycan mifologiyasından bir sıra mifoloji süjetləri götürmüşdür.Qumuq mifologiyası həm tipoloji, həm də genetik əlaqə inkişafında Azərbaycan mifologiyası ilə daxili əlaqəli olmuşdur.
Qodu mifi günəş çağırmaqla, Yada tanrısı isə yağış yağdırmaqla əlaqələndirilir, onlara aid Günəş və yağış ayinləri keçirilir. Saya xan isə heyvandarlıqla məşğul olanları qoruyur, saya mərasimi və sayaçı sözlər onunla bağlıdır.Umay tanrısı Azərbaycan inanclarındaa uşağının olması üçün Humay qayasına başını qoyub yatmaq adəti şəklində ortaya çıxır. Novruz bayramında torpağın iki tərəfdən qazılması və altından keçidin düzəldilməsi, sonra insanların oradan keçməsi yer kultunun bir qalığı olub, torpaq ruhu və Yer Ana (Certenger) ruhundan yenidən canlanmağı ifadə edirdi. Digər türk xalqları ilə ortaq örnəklər Al Dədə, , Alvız (Dağ Ana), Andar xan, Qanım Xan və s.-dir. adlandırılan, türk mifologiyasında qoruyucu rol oynayan ruhlara Çay nənəsi, Ev iyəsi, , , , , Yer iyəsi daxildir.
Azərbaycan mifologiyasında ən aparıcı obrazlar div, əjdaha və pəridir. Nəhəng, qüvvətli, eybəcər və insanabənzər divlər quyuların dibindəki üç otaqlı mağaralarda yaşayırlar və şər qüvvələri təmsil edirlər. "İbrahimin nağılı"nda isə div xeyirxahlığı, insanlarla qan qohumluğu ilə təsvir edilir. Əjdahalar isə quraqlıq və xəstəliyin səbəbkarı kimi təsvir edilir, su mənbələrinin qabağını tutur. Bəzi süjetlərdə əjdaha üç, yeddi və qırx başlı olur, öldürülməsi üçün bütün başları kəsilməlidir. Kəsilmiş başın dirilərək qəhrəmana hücum etməsi də mümkündür. Pərilər div və əjdahalarla müqayisədə daha müsbət rol oynayır, ağ dəriləri və uzun saçları ilə gözəl bakirələr olaraq təsvir olunur. Pərilər gözəl bağlarda və saraylarda yaşayır, hovuzlarda üzürlər. Onlar göyərçinə çevrilib, başya yerlərə uça bilirlər. Azərbaycan mifologiyasına suların sahibi olan su pəriləri də mövcuddur.
Damdabacalar köhnə evlərin, məscidlərin dəyirmanların xarabalıqlarında yaşayırlar. Axşamdan keçmiş həyətə isti su tökmək olmaz, çünki təsadüfən, damdabacaların uşaqlarını yandırmaq olar, belə olarsa, onlar bunun qarşılığında intiqam almağa başlarlar. Bundan başqa Azərbaycan mifologiyasına balaca adamlar (əcinnə, cırtdan), sikloplar (Təpəgöz, kəlləgöz), dağ meşələrində yaşayan, tüklü varlıqlar formasındakı ruhlar ("" və ya "Meşə adamı"), çöldə və ya qəbiristanlıqda yaşayıb, gecə yolçularını qorxudan qulyabanılar daxildir. Qulyabanılar tutulduqdan sonra paltarına iynə sancılaraq sahiblənilə bilər, ancaq insanın hər dediyinin əksini edəcək.
Azərbaycan rituallarında əsas obrazlardan biri olan Xızır üçün "…unu teştə yığıb yükün altına qoyarlar. Guya gecə Xızır Nəbi gəlib əlini bu una çəkər, onu əfsunlar. Bu un müqəddəs və əfsunlanmış hesab edilər." Xızır bəzən möcüzəli doğuşa səbəb olan dərviş, bəzən də bir illik yolu bir göz qırpımında qət edən, korların gözünü açan peyğəmbər olur. Rituallarda istifadə edilən digər bir obraz isə keçmişdə taxıl sünbüldən çıxandan sonra buğdanı samandan çıxartmaq üçün çağrılan idi: "Taxılımız yerdə qaldı, yaxamız əldə qaldı. A Yel baba, Yel baba, Qurban sənə, gəl, baba!" Qırmızı paltar geyən isə doğuş zamanı zahının başının üstündə dayanır. Gözəgörünməz olan Hal anası anaya və ya uşağa xətər yetirmək məqsədini güdür. Ondan qorunmanın müxtəlif üsulları vardır: tüfəngdən güllə atmaq, zahıya kişi paltarı geydirmək və ya adını Məryəm çağırmaq.
Azərbaycan mifologiyasında insanın bedheybətə və ya əksinə çevrilmə ilə bağlı, nadir hallarda ikiləşmə (qohumlara, hətta əkizlərə) ilə bağlı süjetlərə rast gəlinir. Buna misal olaraq İsaq-Musaq quşunu, insan-qurd çevrilmələrini, Əkil və Bəkil əkiz qardaşlarının mifik bir şəkildə birləşib, daha sonra bir sayılmaqlarını göstərmək olar. İnsan-qurd çevrilmələri insanları vəhşiliyə sövq edir. Qurd dərisinə girən qadınlar hətta öz körpələrini yeyir, nəslin kökünü kəsirlər.
İnanclar
Azərbaycan xalqının inanclarında qurda, marala, inəyə, ağ quşa, ilana, aslana, qaba ağaca totem kimi yanaşıldığı müşahidə olunur. "Qurdun oğlu" mifində dişi qurd tərəfindən bəslənilən oğlan böyük güc əldə edir və öz xalqının xilaskarına çevrilir. "Xilaskar qurd" mifində müqəddəs qurd türkləri xilas edir, onlara qurtuluş yolunu göstərir. İlanlar isə bəzi mif və inanclarda insanlara heyvanların dilin öyrədir, xəzinələrin insanlarla paylaşır, digərlərində mənfi obraza sahibdir, zəhərli varlıqlar kimi tanınır.
Azərbaycan inanclarında təbiətdəki hər şeyin ruha sahib olması görüşləri vardır. Məsələn, əncir ağacını kəsəndə "Ruhu səni tutacaq" qənaətinə gəlirlər. Yerə qaynar su atanda "Torpağın ruhunu incitdin" deyirlər. Quşa daş atanda "Onun ruhundan qorx!.." xəbərdarlığını edirlər.
Azərbaycan mifologiyasında insanın, xüsusilə ölünün ruhunun əbədilik mövcudluğu ön plana çəkilir və zənn edilir ki, cismən bədən fəaliyyətini dayandırsa da, ruh real dünyada yaşamaqda davam edir, təkcə məhsuldarlığını itirmiş olur. Azərbaycanda qəbir üstünə gedənlər özləri ilə ölünün ruhuna çalınmış halva, Novruz bayramında isə səməni aparıb qəbirin üstünə qoyurlar. Qəbir qohum-əqrəba və ailə üzvləri tərəfindən ziyarət ediləndə onlar qəbirin üstünü yuyur, su çiləyirlər. Daşla 3 dəfə qəbirin aşağısını döyürlər. Bununla, ölüyə gəldiklərini xəbər verirlər. Qəbirin üzərinə onu ziyarətə gəldiklərini bildirmək üçün müəyyən işarələr qoyurlar.
Həmçinin inanclarda insana xas xüsusiyyətlərin əşyalara, təbiət hadisələri və qüvvələrinə, cansız varlıqlara, göy cisimlərinə, heyvan və quşlara aidliyi mövcuddur. Daş beşikdən tutmuş, göy cisimlərinə — günəşə, aya, ulduzlaradək bütün canlı-cansız varlıqlar insanlar kimi düşünə, danışa, yarada, şüurlu fəaliyyətdə ola bilir.
Magiya, yəni fövqəltəbii qüvvələrin gücü ilə dünyaya (təbiət hadisələrinə, ruhlara, adamların əhval-ruhiyyəsinə, sağlamlığına) təsir etməyin yolunun tapılması əfsun, cadu, sehr, tilsim, fal və duaların toplusu şəklində anılır. Əski azərbaycanlılar qorxunu götürməkdən ötrü (bəzi kəndlərdə indi də icra olunur) cəftə suyu verirdilər. Onun çəkicini adi suya salır, alınan yaxalantını magik gücə malik hesab edirdilər. Keçi piyini bədəninə sürtməklə xəstənin sağalacağına ümid bəsləyirdilər. Şər işlərin baş tutması üçün isə qurd yağından və ilan qabığından istifadə edirdilər. Kolu, tikanlı ağacların budaqlarını və üzərlik bitkisini evlərin astanasından asırdılar ki, pis nəzərləri içəri buraxmasın. Bağbağata ziyan dəyməsin deyə itin kəllə sümüyünü çəpərin üstünə sancırdılar.
Azərbaycan inanclarında kiçik məişət əşyalarından tutmuş silahlara, bulaqlara, təpələrə, qayalara kimi hamısı ilahiləşdirilib tarixin müxtəlif dönəmlərində insanların ümid yerinə çevrilmişdir. Müxtəlif nağıl və dastan nümunələrində bir silsilə sehrli əşyalar və vasitələr təsvir edilir ki, qeyri-adi işləri yerinə yetirir, möcüzələr törədir. Bu inanclara müxtəlif yerlərin müqəddəsləşdirilməsində də qarşılaşılır. Məsələn, Azərbaycan bayatılarında (dağlardan) böyüklər olaraq söz açılır.Qoşqar dağı keçmişdə azərbaycanlılar tərəfindən müqəddəs olaraq görülürdü.
Azərbaycan mifoloji sistemində və inanclarında ağac (ağac pirlərinə bu gün də paltarlarından bir hissə qoparıb asanlar var), dağ, qaya, su, bulaq, ilan (ilan pirləri), öküz, inək, at, ocaq, ata, ana, baba (Şəkidə Babaratma piri, Ağdaşda Gündoğdu baba ziyarətgahı) kultlarının izlərinə rast gəlinir.(Ağac kultu) geniş yayılıb. Hətta müasir dövrdə də ip və ya parçaların ağaclara bağlanmasına rast gəlinir. İlisu kəndindəki "Qoz piri"ndə şəfa tapmaq üçün gələn xəstələr, övlad istəyən qadınlar bu piri ən müqəddəs bir qüvvə kimi qəbul edirlər. Qaxla İlisu arasında Qarabulaq adlı yerdə "Zoğal pir" var. Ziyarətçilər zoğalın budaqlarına ip, sap, əsgi parçası, yun qırığı, kağız pul və s. bağlayırlar.
Musiqi
Azərbaycandakı musiqi formaları cənubda Kürdistan, şərqdə Zəncan və Qəzvinə qədər uzanan ərazidə mövcuddur. Mərkəzi Asiya musiqisindən sürətli ritmi ilə fərqlənən Azərbaycan şəhər musiqisi Xivəyə (Xarəzm) qədər yayılmış, Buxara və Daşkəndə qədərə çatmışdır.
Cəlairilər dövrü musiqiçisi Əbdülqadir Marağainin azərbaycan dilində yazdığı şeirlər türk dilinin musiqi məclislərində əhəmiyyətini göstərir. Marağai türk dilindəki musiqi əsərini Teymurilər hökmdarı Əmir Teymura təqdim etmişdir, əsər əmir Teymur tərəfindən çox bəyənilmişdir.Şirvanşahlar şairi Hamidinin ədəbi baxımdan dövrünün siyasi və ictimai tarixini özündə əks etdirən divanı Şirvanşahlarda XV əsrdə türk xalq ədəbiyyatının və musiqisinin saraylarda da əhəmiyyətini itirmədiyini göstərir. Səfəvi hökmdarı I Şah Abbasın kitabxana müdiri Sadiqi "Məcmə əlhəvas" adlı təzkirəsində xalq musiqiləri ilə məşğul olan Məhəmməd bəy Şəmsidən bəhs edir. Qacarlar öz Təbriz saraylarında (vəliəhdin qaldığı yer) Azərbaycan dilində, rədif-dəstgah ənənəsinə bənzər musiqi ənənəsinə himayəlik edirdilər. Bu saray musiqisi Azərbaycan muğamının əsasını təşkil etmişdir.
Azərbaycanın simli musiqi alətlərinə qopuz, çoğur, çəqanə, bərbət, çəng, rud, səntur, tar, kamança, qanun, saz, Şirvan tənburu daxildir. Azərbaycan mədəni kimliyinin formalaşmasında önəmli rol oynayan və Azərbaycan musiqisinin simvolu olan tar Azərbaycanda XVIII əsrdən məşhur olub. XIX əsrdə Mirzə Sadıq tərəfindən təkmilləşdirilən Azərbaycan tarı çox sürətli şəkildə İran Azərbaycanında, Ermənistanda, Gürcüstanda, bir müddət sonra isə Dağıstanda, Türkmənistanda, Özbəkistanda, Tacikistanda və Türkiyədə populyar olmuşdur.Azərbaycan aşıqlarının öz ifalarında istifadə etdiyi saz isə qopuzun yerinə istifadə edilməyə başlayıb və Azərbaycan sazı son formasını Şah İsmayıl Xətainin dövründə (XVI əsr) alıb.
Azərbaycanın zərb musiqi alətlərinə nağara, qaval, dəf, dümbək, laqqutu daxildir. Nağaranın ölçülərinə görə fərqləndirilən növləri mövcuddur: qoşanağara, böyük nağara, qoltuq nağara, cürə nağara. Qaval isə tar və kamança ilə birlikdə muğam üçlüyündə istifadə edilən alətlərdən biridir. Laqqutu Azərbaycanda Lerik, Astara, Masallı, Lənkəran, Cəlilabad rayonlarında daha çox istifadə edilən, iki dördbucaq ağac qutudan ibarət zərb alətidir.
Azərbaycanın nəfəsli musiqi alətlərinə tulum, ney, zurna, balaban, tütək daxildir. Azərbaycan xalqının milli musiqi aləti olan balaban həm İranın Şərqi Azərbaycan ostanında, həm də Azərbaycan Respublikasında düdük adlanır.
Azərbaycan elementləri İran musiqisində, xüsusilə rəqs ritmlərində (rənglər) özünü göstərir. İranika ensiklopediyasına görə Azərbaycan musiqi sənəti Qafqazın digər regionlarında, xüsusilə muğam sistemini və tar və kamança kimi simli musiqi alətlərini mənimsəyən ermənilər arasında ifa edilirdi.
Xalq musiqisi
Azərbaycan xalq nəğmələrinə əmək ("Zəhmətin işığı", "Biçinçi nəğməsu" və s), tarixi ("Qaçaq Nəbi", "Piyada Koroğlu" və s), lirik ("Bu gələn yara bənzər", "Ay bəri bax", "Qalanın dibində", "Ay, Laçın", "Sarı Gəlin" və s), mərasim, məzhəkəli ("Yeri, yeri" və s) və s. daxilir. "Sarı Gəlin" mahnısınının Qarabağda yaranması və ya Şah İsmayıl Xətainin dövründə ortaya çıxması ilə bağlı fikirlər vardır. İkinci fikrə görə Şah İsmayıl mahnını sevdiyinə həsr edib.
Aşıq sənəti Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin vacib tərkib hissəsidir. Aşıqlar İslamdan əvvəlki ozanların davamçıları kimi görülür. Aşıqların repertuarı dastanlarla məhdudlaşmır. Janrlar fərqli olsa da, mövsu baxımından konkretdir, sosial mövzularda yazılır. Aşıqlar nağıl, sevgi mövzusunda lirik mahnılar, gözəlləmələr, ustadnamələr, satirik mahnılar bilirlər. Aşıqlar müxəmməs və dübeyt kimi poetik formalarda, həmçinin geniş surətdə dodaqdəyməz kimi şeir formalarında əsərlərini yaradırdılar. Göyçəli Aşıq Ələsgər kimi bir çox aşıqlar 50–60 dastanı, onlarca hekayə və nağılı yadda saxlaya bilirdilər. Müasir Azərbaycanda peşəkar aşıqlar iki kateqoriyaya bölünür: ifaçı olan aşıqlar və şair-aşıqlar. İfaçı aşıqlar peşəkar nağıl danışanlar kimi bədii yaradıcılıqla məşhur olmurlar. Bacarıqlarına və doğma folkloru başa düşmə qabiliyyətlərinə görə onlar dastan və hekayətlərdə, xüsusilə onların nəsr hissələrində dəyişikliklər edirlər. Bədii yaradıcılıqla məşğul olan şair-aşıqlar isə Azərbaycanda ustad adlandırılır və şagirdlərinə aşıq olmağın əsaslarını öyrədirlər. Ustad aşıqlara Qurbani, Aşıq Abbas Tufarqanlı, Xəstə Qasım, Aşıq Valeh, Aşıq Ələsgər, Aşıq Hüseyn Bozalqanlı və başqaları daxildir. Onlar yalnız Azərbaycan aşıq sənətinə deyil, həmçinin Azərbaycan yazılı ədəbiyyatına böyük təsir ediblər. Aşıq musiqisi Azərbaycan Respublikasının Gəncə, Qarabağ və Naxçıvan, həmçinin Salyan ərazilərində, Cənubi Azərbaycanın Təbriz, Qaradağ, Marağa, Xoy və Urmiya ərazilərində yayılıb.Tariyel Məmmədov isə 11 aşıq məktəbinin adını çəkirː Göyçə, Tovuz, Borçalı, Gəncə-Şəmkir, Şirvan, Qarabağ, Qaradağ, Təbriz, Urmiya, Çıldır və Dərbənd.
Muğam Azərbaycan musiqi sənətinin əsas janrlarından biridir. Azərbaycanda muğam əsasən tar, kamança və qaval ifaçılarından ibarət muğam üçlüyü müşayiətində ifa edilir. Çox vaxt qaval çalan həm də xanəndəlik edir. XIX əsrdə muğamın inkişafı bilavəsitə Şuşa, Bakı, Şamaxı, Gəncə şəhərlərində mövcud olmuş ədəbi və musiqi məclisləri ilə bağlıdır. Hazırda Azərbaycan muğamına 7 əsas muğam (Rast, Şur, Segah, Çahargah, Bayatı-Şiraz, Şüştər, Hümayun, Kürd-Ovşarı), zərbi muğamlar (Heyratı, Arazbarı, Səmayi–Şəms, Mənsuriyyə, Mani, Ovşarı, Heydəri, Qarabağ şikəstəsi, Kəsmə şikəstə) və rast muğamları (Mahur–Hindi, Orta Mahur, Bayatı-Qacar, Dügah) daxildir. Məşhur muğam ifaçılarına Səttar, Mirzə Sadıq, Bülbülcan, Keçəçioğlu Məhəmməd, Cabbar Qaryağdıoğlu, Qurban Primov, Məcid Behbudov, Seyid Şuşinski, Xan Şuşinski, Zülfü Adıgözəlov, Şövkət Ələkbərova, Baba Mahmudoğlu, Alim Qasımov və başqaları daxildir.
Təsnif Azərbaycan milli musiqisinin kiçik janrıdır, muğamdan əvvəl və ya sonra ifa edilir. Təsniflər xanəndələr tərəfindən instrumental müşayiətlə oxunur və onların ifasında zərb alətindən istifadə edilir. Təsniflərin mətnlərini, əsasən qəzəllər təşkil edir, bəzi hallarda heca vəznli şeirlərdən — bayatı, gəraylı, qoşma və s. istifadə olunur. Təsniflərin məzmununda sevgi lirikası ilə bərabər ictimai motivlər də əsas yer tutur. Xanəndələrin ifasında Azərbaycan təbiətini təsvir edən bir çox təsnif mətnlərinə də rast gəlmək mümkündür. Bəzi dəstgahlarda ifa olunan təsniflər həmin muğamın adı ilə adlanır. Məsələn, "Segah" muğamının bütün təsniflərinə şöbədən asılı olmayaraq Segah təsnifi deyilir. Müğənni Bülbül "Rast", "Segah" və "Şur" təsniflərini çox gözəl icra etdiyindən digər xanəndələr bu əsərlərdə "Bülbülün möhrü" olduğunu etiraf edirdilər.
Meyxana Azərbaycan xalq musiqili-poetik yaradıcılıq nümunəsidir, xüsusi reçitativ (vokal musiqi əsərinin tərkibinə daxil olan danışıq; mahnı arasındakı danışıq) improvizasiya və ritmik poeziyadır. Meyxanada iki və daha artıq meyxanaçı müşayiət şəklində bədahətən söyləyir. Meyxananın tarixi orta əsrlərə şairlər, musiqiçilər və dərvişlərin öz əsərlərini ritm tutaraq musiqi ilə oxuduqları dövrlərə gedib çıxır. SSRİ dövründə Əliağa Vahid meyxananı yazılı ədəbiyyata gətirir.
Müasir musiqi
1907-ci ildə "Leyli və Məcnun"u bəstələyən Üzeyir Hacıbəyov Azərbaycan opera sənətinin əsasını qoydu. Bu opera nəinki Azərbaycanda, həmçinin İslam aləmində yazılan ilk opera idi. Onun ən məşhur operettası 1913-cü ildə yazdığı "Arşın mal alan" musiqili komediyasıdır. 40-cı illərdə "Xosrov və Şirin" (Niyazi), "Vətən" (Cövdət Hacıyev) və Qara Qarayev), "Nizami" (Əfrasiyab Bədəlbəyli) və s. operalar yazıldı. 1972-ci ildə Şəfiqə Axundova "Gəlin qayası" operasını yazaraq Azərbaycanda ilk opera yazan qadın bəstəkar oldu. Azərbaycan operasının müasir dövründə isə Süleyman Ələsgərov ("Bahadır və Sona", "Solğun çiçəklər"), Cahangir Cahangirov ("Xanəndənin taleyi", "Azad"), Vasif Adıgözəlov ("Ölülər", "Natəvan"), Ramiz Mustafayev ("Vaqif"), Zakir Bağırov ("Aygün"), Nazim Əliverdibəyov ("Cırtdan"), Məmməd Quliyev ("Aldanmış ulduzlar)" və başqalarının yazdığı operalar səhnələndi.
1930-cu illərdə, bəstəkar Tofiq Quliyevlə drijor Niyazi Bakıda ilk caz orkestrını qurduğu dövrdə Azərbaycan cazı ortaya çıxdı. Buna baxmayaraq, Azərbaycan cazının banisi Vaqif Mustafazadədir. O, Azərbaycan milli musiqisi ilə caz elementlərini sintez edərək yeni musiqi janrı — caz-muğamı yaratmışdır. Bu stilin məşhurlaşmasında Rafiq Babayev və onun də böyük rol oynamışdır. Müasir dövrün məşhur caz ifaçılarına Əzizə Mustafazadə, Əminə Fiqarova, İsfar Sarabski, Şahin Növrəsli misal göstərilə bilər.
Asəf Zeynallının 1931-ci ilə aid "Fraqmentlər" süitası Azərbaycan simfonik musiqisinin ilk nümunəsi hesab edilir.Qara Qarayev 1943-cü ildə dramatik və lirik təsvirlərin iti təzadlarıyla xarakterizə edilən "1-ci simfoniya"sını yazdı. Onun 1946-cı ilə aid, faşizm üzərində qələbə münasibətilə yazılmış "2-ci simfoniyası"nda isə Azərbaycan musiqi ənənələri klassik üslubla birləşmişdir. 1948-ci ildə Fikrət Əmirov simfonik muğam janrını yaratdı. O, 3 simfonik muğamın: "Şur", "Kürd-ovşarı" və "Gülüstani Bayatı-Şiraz"ın müəllifidir. Bu janrda muğam dəstgaha xas olan bir çox xüsüsusiyyətlər istifadə olunur. Fikrət Əmirovdan başqa simfonik muğam janrına Niyazi, Süleyman Ələsgərov, Asəf Zeynallı, Eldar Mansurov, Arif Məlikov, Aqşin Əlizadə, Fərəc Qarayev, Vasif Adıgözəlov, Məmməd Quliyev, Tofiq Bakıxanov müraciət etmişdir. Qara Qarayevin "Leyli ilə Məcnun" simfonik poeması isə Azərbaycanda lirik-dramatik simfoniyanın başlanğıcı olmuşdur.
Azərbaycan pop musiqisinin yaranması XX əsrin ortalarına təsadüf edir. 1956-cı ildə Azərbaycan Dövlət Estrada Orkestri, 1957-ci ildə Tofiq Əhmədovun rəhbərlik etdiyi "Biz Bakıdanıq" estrada ansamblı Azərbaycan estrada sənətinin inkişafında mühüm rol oynamışlar. Sonralar Natəvan Şeyxova, İlhamə Quliyeva, Rauf Adıgözəlov, Mobil Əhmədov, Yalçın Rzazadə, Mübariz Tağıyev, Akif İslamzadə, Flora Kərimova, Elmira Rəhimova Tofiq Əhmədovun rəhbərlik etdiyi estrada orkestrinə qədəm qoydular. 1961-ci ildə "Qaya" kvarteti Azərbaycanda və SSRİ-də böyük uğurlara imza atmışdır. Bu dövrdə klassik pop-xalq musiqisi, o cümlədən Rəşid Behbudov, Müslüm Maqomayev, Polad Bülbüloğlu, Anatollu Qəniyev və Şahlar Quliyevin yaradıcılığı estrada sənətini zənginləşdirmişdir. 1970-ci illərdə Mirzə Babayev, Flora Kərimova, Şövkət Ələkbərova, Oqtay Ağayev kimi klassik pop sənətçiləri böyük uğurlar əldə etmişdi.Tofiq Quliyev tərəfindən yaradılan və 1980-ci illərdə "Bakı payızı" Beynəlxalq festivalı Azərbaycan pop musiqisində yeni musiqi "dalğasının" yaranmasında böyük rol oynamışdır. Festival Almaz Ələsgərova, Faiq Ağayev, Aygün Kazımova, Sərxan Sərxan, Samir Bağırov, Zülfiyyə Xanbabayeva, İlqar Xəyal kimi sənətçilərin erkən inkişafında mühüm rol oynamışdır. 2011-ci ildə Eldar Qasımov və Nigar Camalın ifa etdiyi "Running Scared" adlı mahnı Azərbaycanın Avroviziyada ilk qalibiyyəti olaraq yarışmanın tarixinə düşmüşdür. 2017-ci ildə Firəngiz Əlizadə və Alim Qasımovun ifa etdikləri albom Qremmi mükafatına layiq görülmüşdür.
Azərbaycanda rok 1960-cı illərdən yaranmağa başlamışdır. Azərbaycanın məşhur rok qruplarına "Eskulap", "Xürrəmilər", "Üç alov", "Eksperiment OK", "", "Coldünya", "Unformal" misal göstərilə bilər. Azərbaycanda metal musiqi 2000-ci illərdən fəaliyyət göstərməyə başlamışdır. 2002-ci ildə yaranan 3,14…, Azərbaycan rok arenasında ilk death metal və doom metal janrlarında ifa edən qrupdur.
1983-cü ildə Çingiz Mustafayev Azərbaycan dilində yazılmış ilk rep janrlı mahnını — "Dünənki keçdi"i səsləndirmişdir. 1993-cü ildə Anar Nağılbazın "Kasıbların mahnısı" adlı mahnısı və kütləyə təqdim olunan albomu Azərbaycanda repə marağı artırmışdır. 2000-ci illərdə "Mən də varam" kimi televiziya verilişləri və kütləvi repçilərin ortaya çıxmasına baxmayaraq, yalnız Elşad Xose, Uran və Hüseyn Dərya kimi repçilər böyük uğur əldə etmişdir.
Rəqs
Azərbaycan ərazisində milli rəqs incəsənətinin ortaya çıxması və formalaşması uzun əsrlər boyu davam edib. "Qodu-qodu", "kos-kosa" və "Xızır Nəbi" kimi kütləvi icra edilən mərasimlərdəki rəqslərin tarixi qədim dövrlərə gedib çıxır. Orta əsrlər dövründə bu mərasim rəqslərindən milli rəqslərin müxtəlif şəkilləri formalaşıb. Azərbaycan ərazisində mövcud olmuş dövlətlərin saraylarında bacarıqlı rəqs ansamblları var idi. "Turacı" rəqsiylə bağlı əfsanəyə görə Qarabağ xanı Nəcəfqulunun rəqqası xanın oğlunun toyunda rəqs sənətinin çox incə, çox gözəl möcüzələrini nümayiş etdirərkən bu mənzərəyə heyran qalmış xan ucadan demişdir:"Sən lap turac kimi oynayırsan." O vaxtdan bəri həmin rəqqasın oynadığı rəqs "Turacı" adlandırılmışdır. XIX əsr rus etnoqrafı İvan Şopen öz əsərində "mirzəyi" və güvəng kimi qadın rəqslərini təsvir edirdi. XIX əsrin sonlarına qədər Şamaxıda əyləncə qruplarında işləyən rəqqasələr — Şamaxı rəqqasələri olmuşdur. Bu qruplar Hindistanda, xüsusilə Böyük Moğol İmperiyası dövründə Hindistan zadəganlarına xidmət etmiş təvaiflərə bənzər şəkildə işləyirdilər.
1920-ci ildə respublikada Sovet hakimiyyətinin qurulmasından sonra milli rəqslər yeni insanın mənəvi dünyası, ideologiyası və əmək fəaliyyətini əks etdirən yeni mövzular əldə etdi. "Pambıqçıların rəqsi", "məhsul rəqsi", "balıqçıların rəqsi", "kosmik rəqs" kimi yeni rəqslər ortaya çıxdı. "Mirzəyi", "Uzundərə" kimi qədim qadın rəqslərini qorumaq istəyiylə yanaşı həmçinin yeni rəqslər ortaya çıxdı. "Azərbaycan milli rəqsləri" məcmuəsinə görə Dağlıq Qarabağ ərazisindəki Uzundərə adlı ərazi ilə bağlı "Uzundərə" rəqsi azərbaycanlılarla sıx qonşuluqda yaşamağın nəticəsi olaraq Qarabağ erməniləri arasında da yayıldı. Bəzi Azərbaycan rəqslərinin adı Azərbaycanda mövcud olmuş tayfalar və ellərlər bağlıdır. Məsələn, "tərəkəmə" rəqsi azərbaycanlıların etnoqrafik qrupu olan tərəkəmələrlə, "Xançobanı" rəqsi isə Şamaxı xanlığını idarə etmiş Xançobanlı eli ilə bağlıdır.
Mövzu baxımından Azərbaycan rəqsləri müxtəlifdir, əmək ("çobanı"), mərasim (dini mərasimlə bağlı, təqvimlə bağlı, toyla bağlı), məişət ("mirzəyi", "turacı"), qəhrəmanlıqla bağlı — hərbi ("cəngi"), xorovod-oyun ("yallı", "halay") və s. növləri var. Ən məşhur rəqslər "tərəkəmə" (köçərilərin rəqsi), "qıtqılıda", toylarda və yalnız qadınların iştirak etdiyi məclislərdə icra edilən "innabı", "ceyran balası", "yallı"dır. Azərbaycan xalq rəqsi, bir qayda olaraq, 3 hissədən ibarət olur. Birinci hissə sürətli, dairə üzrə olur. İkinci hissə lirikdir, rəqqas sanki yerində donub qalır ("süzür"), korpus qəti və vüqarlı tərzdə dik tutulur. Üçüncü hissədə yenə dairə üzrə rəqs, sürətli, təntənəli və böyük emosional coşğunluqla səciyyəvi olur. Rəqslər Azərbaycan milli musiqi alətlərinin müşayiətilə icra edilir: zurnaçılar triosu (iki zurna və bir nağara), sazandarlar triosu (tar, kamança, dəf) və s. Qadın və kişi rəqsləri bir-birindən kəskin şəkildə fərqlənir.
Qadınlar tərəfindən təqdim edilən rəqslər yavaş, lirik ("turacı", "uzundərə" və s.) və ya sevincli-qızğın ("tərəkəmə" və s.), kişilər tərəfindən təqdim edilən rəqslər isə təntənəli-əzəmətli ("mirzəyi" — müdriklik rəqsi, yaşlılar tərəfindən icra edilir, və s.), hərarətli-sürətli ("qaytağı", "" və s.) olur. Rəqs melodiyasının xarakterik musiqi həcmi (6/8) həm müxtəlifliyi, həm də ritmik fiqurların kəskinliyi ilə xarakterizə olunur (punktir ritmlər, sinkopalar). Qadınların ifa etdiyi rəqsin inkişafı geyimdən çox asılıdır. Rəqqasənin yubkasının uzunluğu ayaz hərəkətlərinin rəvanlığını təyin edir, onun bütün diqqəti isə qolun və bədənin yuxarı hissəsinin (çiyinlər, baş, üz mimikası və s.) texnikasındadır. Kişilərin rəqsində isə ayaq texnikası önəmli rol oynayır. Çəkisi az olan rəqqas barmaqlarının üzərində dayana bilir ("qazağı" rəqsində olduğu kimi).
Balet
Azərbaycanda müasir peşəkar balet sənətinin mənşəyi milli opera və operettanın inkişafı ilə əlaqədardır. XX əsrin əvvəllərində Bakı teatrlarında səhnəyə qoyulan milli operalarda və musiqili komediyalarda xoreoqrafik nömrələr icra edilirdi. Bu dövrdə həmçinin Qu gölü və Jizel kimi klassik baletlərdən səhnələr ifa edilirdi.
İlk Azərbaycan baleti 1940-cı ildə səhnələşdirilən Əfrasiyab Bədəlbəylinin "Qız qalası"dır. Süjet xətti məşhur "Qız qalası" əfsanəsinə əsaslanan balet üçün "Heyratı" və "Mənsuriyyə" muğamlarından istifadə edilmişdir.
1952-ci ildə isə Qara Qarayevin "Yeddi gözəl" baletinin səhnəyə qoyulması Azərbaycan balet sənətində yeni musiqi dramaturgiyasının əsası qoyulmuşdur. Bu əsərlə birlikdə Qara Qarayevin "İldırımlı yollarla" baleti Azərbaycanın teatr sənətinin dünyada şöhrət tapması işinə xidmət etmişdir. Həmin ildə Soltan Hacıbəyov müasir insanların həyatından bəhs edən "Gülşən" baletini yazmışdır.Arif Məlikovun 1961-ci ildə yazdığı "Məhəbbət əfsanəsi" baleti nəinki Azərbaycanın, eləcə də dünyanın bir çox ölkələrinin opera teatrlarının repertuarında möhkəm yer tutmuşdur. 1968-ci ildə Süleyman Sani Axundovun eyniadlı hekayəsi əsasında yazılmış "Qaraca qız" baleti Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrının səhnəsində tamaşaya qoyulmuşdur. Bu balet həm də uşaqlar üçün yazılmış ilk böyük səhnə əsəridir. 2000-ci illərdə balet janrı Xəyyam Mirzəzadənin "Ağlar və qaralar", Aqşin Əlizadənin "Qafqaza səyahət", Polad Bülbüloğlunun "Eşq və ölüm" və s. yeni əsərlərlə zənginləşmişdir.
Teatr
Azərbaycan teatr incəsənətinin mənşəyi qədim xalq şənlikləri və oynamalarına gedib çıxır.Azərbaycan xalq oyunlarında (Gizlən qaç), oyun mahnılarında (kəpənək, bənövşə), toy mərasimlərində (nişan, duvaq qapma, toy), bayramlarda (Novruz — yazın gəlməsi, kövsəc — qışa hazırlıq) teatr fəaliyyətinin müxtəlif formaları ortaya çıxır. Məhərrəm ayında icra edilən Şəbih tamaşaları meydan tamaşalarının bir növü olmaqla birlikdə həm formaca, həm də mənaca dini xarakter daşıyır və bir misteriya tamaşası olaraq Yaxın və Orta Şərqdə, o cümlədən Azərbaycanda geniş yayılmışdır.
Kişilərin kollektiv şəkildə icra etdiyi yallı rəqsi, təlxəklərin, kəndirbazların, muxraduzd və muxrabazların performansı, dərvişlərin, ilan oynadanların tamaşası teatr tamaşalarının ilkin forması idi. "Kos-kosa", "", "Şah Səlim", "Keçəl Pəhləvan", "Ceyran xanım", "Maral oyunu", "Xan-xan", "Tapdıq çoban", "Tənbəl qardaş", "Kilimarası" kimi səhnələşdirilmiş epizodların da Azərbaycan teatrının formalaşmasında mühüm əhəmiyyəti var. İran Azərbaycanında isə Novruz bayramının və yazın gəlməyini müjdələmək üçün oynanılan "təkə" oyunu məşhurdur.
Milli Azərbaycan teatrı XIX əsrin ikinci yarısında ilk Azərbaycan dramaturqu Mirzə Fətəli Axundovun əsərləri əsasında yaranıb. İlk peşəkar teatr performansı 23 mart 1873-cü ildə göstərilib. Performansın təşəbbüsçüləri realnı məktəbi pedaqoqu Həsən bəy Zərdabi və həmin məktəbin şagirdi Nəcəf bəy Vəzirov idi. Məktəbin şagirdləri Axundovun 1851-ci ildə yazdığı "Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran" pyesini oynayırdılar. 17 aprel 1873-cü ildə Axundovun digər komediyası — "Hacı Qara" nümayiş edildi. 1892-ci ildən başlayaraq Şuşada Axundovun komediyalarının da daxil olduğu həvəskar tamaşalar göstərilirdi.
1892-ci ildə həmçinin Haşım bəy Vəzirovun "Evlənmək su içmək deyil" tamaşası da həvəskarlar tərəfindən ifa edildi. Ancaq bu tamaşa mövhumatçı düşüncədə olanlar tərəfindən dağıdıldı, aktyorlar arxa qapıdan qaçmalı oldular. Müsəlman ruhanilər ədəbiyyat və teatrı yaramaz iş hesab edir, keçirilən tamaşalara mane olmağa çalışırdılar. 1896-cı ildə Şuşada Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin "Dağılan tifaq" tragediyası ifa edildi. 1904-cü ildə Vilyam Şekspirin "Otella" tamaşası həvəskarlar tərəfindən ifa edildi. Əsəri tərcümə edən və Otello rolunun ifaçısı Haşım bəy Vəzirov idi. XIX əsrin axırına qədər Nuxa, Gəncə, Şamaxı, Naxçıvan kimi şəhərlərdə azərbaycanca tamaşalar ifa edilirdi. Teatr tamaşalarını təşkil edənlər Axundov məktəbinin davamçısı olan Nəcəf bəy və Haşım bəy Vəzirovlar, Nəriman Nərimanov, Əbdürrəhim bəy Vəzirov, Cəlil Məmmədquluzadə, Süleyman Sani Axundov idi. 1888-ci ildə Bakıda Sultan Məcid Qənizadə və Nəriman Nərimanovun iştirakı ilə teatr truppası quruldu. 1897-ci ildə ilk peşəkar kollektiv — "Müsəlman dramatik truppası" quruldu. Bu dövrdə Nəcəf bəy Vəzirovun "Yağışdan çıxdıq yağmura düşdük", "Müsibəti-Fəxrəddin", Əbdürrəhim bəy Haqverdiyovun "Bəxtsiz cavan", "Ağa Məhəmməd şah Qacar", "Pəri-cadu", Nəriman Nərimanovun "Nadir şah" pyesləri feodal cəmiyyətinin adətlərini, mülkədar-kapitalist sistemin qəddarlığını, cəhalətpərəstliyi və dini fanatizmi ifşa edirdi.
Teatrın insanlar arasında populyarlığı və Azərbaycan milli musiqi alətlərinin inkişafı teatr incəsənətinin yeni növünün — musiqili teatrın yaranmasına gətirib çıxartdı. 1897–1898-ci illərdə Şuşada və 1901–1902-ci illərdə Bakıda Məhəmməd Füzulinin "Leyli və Məcnun" və Əlişir Nəvai "Fərhad və Şirin" poemalarının birpərdəli səhnə şəkilləri göstərilmişdir. Üzeyir Hacıbəyovun "Leyli və Məcnun" operası ilə Azərbaycan peşəkar musiqi teatrının əsasını qoymuşdur. Üzeyir Hacıbəyov, Zülfüqar Hacıbəyov, Müslüm Maqomayev, Məşədi Cəmil Əmirov, Mirmahmud Kazımovski kimi musiqiçilərin bəstələdiyi opera və musiqili komediyalar Azərbaycanın musiqili teatrının ilkin repertuarını təşkil etmişdir.
1919-cu ildə Bakıda Azərbaycan Dövlət Akademik Milli Dram Teatrı, 1922-ci ildə Tiflisdə Azərbaycan Teatrı, 1928-ci ildə İrəvanda Azərbaycan Teatrı yaradıldı. Dövlət dram teatrından SSRİ xalq artistləri olan Mirzəağa Əliyev, Sidqi Ruhulla, Adil İsgəndərov, Mərziyyə Davudova, Hökumə Qurbanova, Azərbaycan SSR-in xalq artistləri Fatma Qədri, Nəsibə Zeynalova, əməkdar artistlər Ülvi Rəcəb, Konstantin Adamov, Aleksandr Alleqrov çıxdı. Həmçinin teatr dekorativ incəsənəti inkişaf etdi (R. Mustafayev, S. Şərifzadə, N. Fətullayev, K. Kazımzadə).
Kinematoqrafiya
Azərbaycan kinematoqrafiyasının əsası 2 avqust 1898-ci ildə qoyulmuşdur. Rus əsilli fotoqraf Aleksandr Mixayloviç Mişon Azərbaycanda "1898-ci il avqustun 4-də Balaxanıda neft fontanı" və "Bibiheybətdə neft fontanı yanğını" kimi qısametrajlı sənədli filmlər çəkmişdir. 1916-cı ildə İbrahim bəy Musabəyovun "Neft və milyonlar səltənətində" romanı əsasında eyniadlı tammetrajlı bədii filmi, 1917-ci ildə Üzeyir Hacıbəyovun "Arşın mal alan" operettası əsasında kinokomediyası çəkilmişdir. 1923-cü ildə təsis olunan Azərbaycan Dövlət Foto-Kino İdarəsi müxtəlif adlar daşısa da, 1961-ci ildən etibarən Cəfər Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyası adını alır. 20-ci illərdə Azərbaycan kinosunun mövzuları cəhalətə qarşı mübarizə, inqilab, qadın azadlığı idi. 1929-cu il də Amo Bek-Nazarovun rejissorluğu ilə çəkilmiş "Sevil" filmi Azərbaycan qadınını real şəkildə təsvir edirdi. Bu dövrdə həmçinin Bakıdakı yaşayışı, neft sənayesini təsvir edən filmlər çəkilirdi. 30-cu illərin əvvəllərində məişət və tarixi-inqilabi mövzulu filmlər istehsal edilirdi.
1935-ci ildə Boris Barnetin rejissorluğu ilə ilk Azərbaycan səsli filmi olan "Mavi dənizin sahilində" çəkilmişdir.Böyük Vətən müharibəsi dövründə (1941–1945) müharibə qəhrəmanlarına aid "Vətən oğlu" və "Bəxtiyar" qısametrajlı bədii filmləri, "" və "Bir ailə" tammetrajlı bədii filmləri çəkilmişdir. "Arşın mal alan" operettasınin 1945-ci il ekranizasiyası 136 ölkədə göstərilir və 86 dilə tərcümə edilir. Yalnız SSRİ-də 16 milyondan çox izləyici toplayan filmin yaradıcı kollektivi Stalin mükafatı ilə təltif edilir. 1940-cı illərin sonu — 1950-ci illərin əvvəllərində "Fətəli xan" və "Bakının işıqları" kimi bədii-sənədli və publisistik filmlər çəkilmişdir. 1951-ci ildə "Sovet Azərbaycanı" filmi Kann kinofestivalında "Qısa Film Münsiflər heyəti Xüsusi Mükafatı"nı qazanıb.
1950-ci illərin sonu – 1960-cı illərin əvvəllərində "Qızmar günəş altında", "Onun böyük ürəyi", "Ögey ana", "(Onu bağışlamaq olarmı?)", "Böyük dayaq", "Telefonçu qız" kimi fərqli peşə sahiblərinin əməyini əks etdirən filmlər çoxluq təşkil etmişdir. 60-cı illərin əvvəllərində Koroğlu dastanının əsasında çəkilmiş eyniadlı film və Məhəmməd Füzulinin Leyli və Məcnun əsəri əsasında çəkilmiş "Məhəbbət dastanı" filmi ilə Azərbaycan kimetoqrafında rəngli filmlərin istehsalı genişlənir.
Arşın mal alan filmindən sonra "Görüş", "O olmasın, bu olsun", "Romeo mənim qonşumdur", "(Əhməd haradadır?)", "Ulduz", 1965-ci il "Arşın mal alan" ekranizasiyası, "Qaynana" kimi filmlərlə musiqili komediya janrı Azərbaycan kinematoqrafiyasında üstünlük təşkil etmişdir. 1970-ci illərdə "Nəsimi", "Dədə Qorqud", "Babək" kimi tarixi mövzulu filmlər çəkilmişdir. 1970-ci illərin sonu — 1980-ci illərdə İkinci Dünya müharibəsi ilə bağlı "Bizim Cəbiş müəllim", "Şərikli çörək" kimi filmlər çəkilmişdir. 1980-ci illərdə Azərbaycan kinosunda mənəviyyat və əxlaq mövzusu önə çıxmışdır. Bu dövrdə "Park", "Özgə ömür", "Ölsəm, bağışla", "Gümüşü furqon", "Babamızın babasının babası", "Bağ mövsümü", "Gümüşgöl əfsanəsi", "Burulğan", "Təxribat" kimi filmlər işıq üzü görmüşdür.
Azərbaycanın müstəqilliyini əldə etdikdən sonra, 1990-cı illərdə Azərbaycan filmlərinin sayı digər dövrlərlə müqayisədə azalır. Ancaq bu dövrdə "Yarasa" və "Özgə vaxt" kimi önəmli mövzulara həsr edilmiş filmlər də çəkilmişdir. Müstəqillik dövründə Heydər Əliyevin həyatından bəhs edən sənədli filmlər çəkilmişdir. Bunlardan biri də Vaqif Mustafayevin çoxseriyalı "" filmidir. Bu dövrdə üstünlük verilən digər bir mövzu isə vətənpərvərlik olmuşdur. "Ağ atlı oğlan", "Ümid", "Fəryad", "Arxada qalmış gələcək", "Yalan" kimi filmlər bu mövzud çəkilmiş örnəklərdir.
2007-ci ildən başlayaraq "Qafqaz", "Qala", "Sahə", "Buta", "Çölçü", "Nabat", "Nar bağı", "Daxildəki Ada" filmləri ən yaxşı xarici film üzrə Oskar mükafatına təqdim edilmişdir. 2011-ci ildə Rüstəm İbrahimbəyovun "Kabusun gözüylə" filmi "MDB və Baltik ölkələrinin ən yaxşı xarici filmi" üzrə Nika mükafatını qazanmışdır. 2020-ci ildə "Səpələnmiş ölümlər arasında" filmi 77-ci Venesiya Film Festivalında nümayiş etdirilərək Qızıl Şir mükafatına namizəd olan ilk Azərbaycan istehsalı film olmuşdur.
Animasiya
1933-cü ildə "Azərbaycanfilm" studiosu "Lökbatan" və "Neft simfoniyası" filmlərində texniki animasiyadan istifadə etməsi ilə Azərbaycanda animasıyanın əsası qoyuldu. 1935-ci ildə "Abbasın bədbəxtliyi" adlı ilk Azərbaycan cizgi film çəkildi. 28 fevral 1969-cu ildə eyniadlı Azərbaycan xalq nağılına əsaslanmış "Cırtdan" cizgi filmi istehsal edildi. 1970-ci illərdə "Ayı və siçan", "Tülkü həccə gedir", "(Bulud niyə ağlayır?)", "Göyçək Fatma", "Pıspısa xanım və Siçan bəy", "Cücələrim", "Kirpi balası və alma" kimi 20-dən çox animasiya filmi çəkildi.
1980-ci illərdə "Yaz oyunları", "Sən belə cımbılısan", "Nar ağacının nağılı", "Xrizantema yarpağı", "Çətin məsələ" kimi animasiya filmləri istehsal edildi. Ancaq cizgi filmlərinin keyfiyyəti əvvəlki kimi deyildi. Şəxsi profesionallığın aşağı olması və texniki avadanlığın, xüsusi boyaların çatışmazlığı bunun əsas səbəblərindən idi.
1990-cı illərdə "Bir dəfə", "İthaf", "Oda", "Kitabi Dədə Qorqud. Səkrəyin dastanı", "Karvan", "Dəniz səyahəti" kimi cizgi filmləri "Azanfilm" tərəfindən çəkilmişdir. 2008-ci ildə Azərbaycan animasiyasının 75 illiyi qeyd edilmişdir.
Yumor
Səfəvilər dövründə yaşamış şair Tərzi Əfşar farsca və Azərbaycan türkcəsindəki yumoristik şeirlərdən ibarət kiçik divan müəlifi idi. Tərziçilik adlanan bu növ poeziya İsfahan sarayında məşhur idi.Qarabağ xanı Pənahəlinin təlxəyi, tarixən mövcudluğu sübut edilən şəxsiyyətlərdən biri olan Lotu Qulu Pənahəli xan tərəfindən insanları, hətta onun özünü yamsılamaq bacarığına görə bəyənilirdi.
Yumor Azərbaycan folklorunun demək olar ki, bütün sahələrində özünü göstərir. Azərbaycan nağıllarında döyüşdən çox məzəli oyunlarla maraqlanan "sərkərdə" Kəlniyyət, axmaq ər-arvad "Hillilimnən Güllülüm" kimi komik xarakterlərə rast gəlinir. Ayrı-ayrı tarixi şəxsiyyətlər, onların fəaliyyətləri, mübarizələri barədə söz açan Azərbaycan rəvayətləri bəzən şifahi gələnəkdə dolaşa-dolaşa satirik-yumoristik boyalara bürünmüş, beləliklə də qismən gülməcələrə doğru istiqamət götürmüşdülər. Azərbaycanda toy və məclislərdə sağlıq deyilərkən lətifələrdən və keçmişdə baş vermiş gülməli hadisələrdən geniş istifadə olunur.
Azərbaycanda lətifə janrı çox geniş yayılmışdır. Lətifədə gülüşü yaradan əsas xüsusiyyətlər zarafat, məzəlilik, sadəlövhlük və mehribanlıqdır. Bu gülüşü yaradan əsas lətifə qəhrəmanları Bəhlul Danəndə, Molla Nəsrəddin və regional xarakterli obrazlardır. Lətifələrin regionallıq xüsusiyyəti onların yayıldığı ərazilərlə bağlıdır. Regional lətifələr də özlüyündə bir neçə qrupa bölünür: Şəki lətifələri (qəhrəmanları Hacı dayı, Məşədi Abdulcabbar, İsfəndiyar, Tühü Tahir və başqaları), Qarabağ lətifələri (qəhrəmanları Abdal Qasım, Tağı-Nağı qardaşları), Cəlilabad-Masallı lətifələri (qəhrəmanı Lotu Salman), ayrım lətifələri, Şirvan lətifələri, ləzgi lətifələri və digər müxtəlif məzmunlu lətifələr. Azərbaycan folklorşünaslığında lətifələr təsnif edilərkən, siyasi məzmunda olanlar, demək olar ki, nəzərə alınmamışdır, yalnız professor Azad Nəbiyev "xalq arasında sovet işçiləri, orta və yüksək çinli məmurlar, hökumət adamları" və s. ilə bağlı lətifələr olduğunu qeyd etmişdir.
Azərbaycan qaravəlli tamaşalarında daha çox kiçik, məzəli, gülməli məişət əhvalatları, lətifələr, "Oğru molla", "Keçəl və şeyx", "Beş-on şahıya gedərəm", "Bəhlulun yuxusu", "Molla və cavan", "Yüz arşın uzunluğunda ağac" kimi qaravəllilər istifadə olunur. Meydan aktyorları gülüşlərlə, kinayəli kəlmələr, ibarəli ifadələr, eyni kəlməni müxtəlif məna çalarlarında deməklə öz fikirlərini hədəfə dəqiq çatdıra bilirlər. Digər bir növ olan məsxərə tamaşalarında isə məsxərəçi: "boyu bir çərək, saqqalı üç çərək; gözü donbalan, danışığı yalan, geydiyi palan", — tipli baməzə sözlərlə ayrı-ayrı adamları məsxərəyə qoyub camaatı güldürür. Masxarabazı (məsxərəçini) hədələmək, döymək qadağan idi. Bu o deməkdir ki, məsxərə tamaşalarında tənqid edənlə tənqid olunan bir-birinə qaynayıb-qarışmalı və onlar arasında düşmənçilik münasibəti olmamalı idi. Kəndirbaz oyunlarında yer alan təlxəyi isə Hüseynqulu Sarabski belə təsvir edirdi: "Keçə papaq (yalançı pəhləvan) meydan sulayaraq öz ustasının hərəkətlərini gülməli bir şəkildə təqlid edir və bununla da bəd gözləri kəndirbazdan uzaqlaşdırır… Təlxək hərdən yuxarıya xitabən deyərdi: can qardaş, hünər kimin üçündür? Hünər sənin üçündür. Əgər sən ip üstündə bir qaytağı oynasan, bura yığılan ağalar bizə cibxərcliyi verərlər. Usta, balabanı kök elə!"
XX əsrin əvvəllərindən etibarən Azərbaycan satirik jurnallar geniş populyarlıq qazanmışdır. Bunlardan ilki olan "Molla Nəsrəddin" jurnalının təsiri altında "Bəhlul" (1907), "Zənbur" (1909–1910, 1919), "Mirat" (1910), "Arı" (1910–1911), "Kəlniyyət" (1912–1913), "Lək-lək" (1914), "Tuti" (1914–1917), "Məzəli" (1914–1915), "Babayi-Əmir" (1915–1916), "Tartan-Partan" (1918), "Şeypur" (1918–1919), "Məşəl" (1919–1920) kimi Azərbaycan dilində nəşr olunan satirik jurnallarla yanaşı, bu dövr Bakıda rus dilində "Cigit" (1907–1918), "Vay-vay" (1908), "Bakinskoe qore" (1908–1909), "Biç" (1909–1915), "Adskaya poçta" (1909–1910), "Bakinskiye strelı" (1910), "Baraban" (1912–1913) kimi satirik jurnallar da dərc olunurdu.
Azərbaycan teatr və kinosunda Mirzəağa Əliyev, Ələkbər Hüseynzadə, Mustafa Mərdanov, Əliağa Ağayev, Lütfəli Abdullayev, Nəsibə Zeynalova, Bəşir Səfəroğlu, Hacıbaba Bağırov, Yaşar Nuri, Səyavuş Aslan, Münəvvər Kələntərli, Eldəniz Zeynalov kimi görkəmli gülüş ustaları fəaliyyət göstərmişdir. 1971-ci ildən buraxılışları yayımlanan məqsədi ölkədəki neqativ halları satira diliylə xalqa çatdırmaq idi.
Sovet dövründə Yuli Qusman "Parni iz Baku" ("Bakılı oğlanlar") adlı Şən və Hazırcavablar Klubu komandasını yaratmışdır. 1988-ci ildə yaradılmış eyniadlı Azərbaycan komandası 1992-ci il, 1993-cü il, 1995-ci illərdə MDB çempionu, 2000-ci ildə isə ən yaxşı 10 komanda arasından XX əsr çempionu olmuşdur.
Əyləncə
Azərbaycanda musiqi (Qızıl Payız, Bakı Beynəlxalq Caz Festivalı, Qəbələ Beynəlxalq Musiqi Festivalı) və film (DokuBaku Beynəlxalq Sənədli Film Festivalı, Animafilm Bakı Beynəlxalq Animasiya Festivalı) festivalları, Beynəlxalq Tərəkəmə Çərşənbəsi folklor festivalı, “Qız qalası” Beynəlxalq İncəsənət Festivalı keçirilmişdir. Əlavə olaraq, Göyçay Nar bayramı, Quba Alma bayramı, Xarıbülbül Musiqi Festivalı, Gəncə Beynəlxalq Şərab Festivalı keçirilir. 1996-cı ildən etibarən Miss Azərbaycan Gözəllik yarışması, 2014-cü ildən anime konvensiyası keçirilir. Festivallar və bayramlar, həmçinin yerli və beynəlxalq tədbirlərdə mütəlif səhnəciklər, konsertlər, atəşfəşanlıq təşkil edilir.
Azərbaycanda hərbi paradların keçirilməsi Xalq Cümhuriyyəti dövründə başlamışdır. 1918-ci il sentyabrın 15-də Bakının işğaldan azad olunması münasibətilə keçirilən parada tam formalaşmamış Azərbaycan Ordu birləşmələri ilə yanaşı Qafqaz İslam Ordusunun əsgərləri qatılmışdır. Sovet dövründə hərbi məktəbin kursantlarının, ya da Qırmızı Ordunun Bakı qarnizonundakı birləşmələrinin iştirakı ilə müntəzəm olaraq paradlar keçirilirdi. 1992-ci ilin 9 oktyabrında müstəqil Azərbaycan ordusunun ilk paradı keçirilmişdir. Daha sonrakı illərdə keçirilən paradlarda silahlı qüvvələrin müxtəlif texnikası təqdim edilmiş, hərbi təyyarələr uçuşlar həyata keçirmişdilər.
Azərbaycanda ilk peşəkar sirk-heyvanxana XIX əsrin 90-cı illərində məşhur Nikitin qardaşları tərəfindən tikilmişdir. 1905-ci ildə yeni, şəhərin başqa ərazisində sirk binası tikilərək istifadəyə verilmişdir. 1945-ci ildə ilk dəfə olaraq Azərbaycanın milli sirk truppası yaradılmışdır. Truppa yalnız sirk nömrələrindən ibarət olmayıb, tərkibinə estrada və balet artistlərinin çıxışları salınmışdı. Ənvər Quliyev, "Ulduz bacıları", kəndirbaz Əlixan və digər artistlərin nömrələrin çıxışlarından ibarət olan truppa fəaliyyəti dövründə "Zirvədən işıq" adlı proqramla keçmiş Sovet İttifaqının ərazisində və Afrika, Asiya, Amerika və Avropada daimi qastrollarda olmuşdur.
Azərbaycan əsas konsert zalları Bakı Kristal Zalı, Heydər Əliyev adına İdman Arenası, Heydər Əliyev Sarayı, Azərbaycan Dövlət Akademik Filarmoniyası, Gəncə Dövlət Filarmoniyasıdır. Azərbaycanın ən böyük futbol arenaları Bakı Olimpiya Stadionu, Tofiq Bəhramov adına Respublika Stadionu, Gəncə şəhər stadionudur. Əyləncə mərkəzlərinə Bakı və misal göstərilə bilər. Bundan başqa Bakı Zooloji Parkı və Şamaxı Safari Parkı fəaliyyət göstərir. Xizəkçilik üçün Qəbələdə Tufandağ dağ-xizək kompleksi və Qusarda Şahdağ Turizm Mərkəzi fəaliyyət göstərir. Paraşüt, paraplan və alpinizm kimi idman növləri Azərbaycan Hava və Ekstremal İdman Növləri Federasiyası tərəfindən inkişaf etdirilir.
Adət-ənənə
Ailə
XX əsrin əvvəllərinə qədər azərbaycanlılar arasında patriarxal ailə quruluşu xarakterik idi. Ailənin başçısı arvadın cehizi istisna olmaqla ailənin bütün daşınar və daşınmaz əmlakının sahibi idi. Ailə başçısının vəziyyəti olmayanda mülk şəriətə uyğun bölünürdü. Məsələn, oğlan övladı qız övladına çatan mülkün iki qatını alırdı. Ailə başçısının dul arvadı bütün mülkün səkkizdə birini və şəxsi əşyalarını alırdı.
İnqilabdan əvvəl Azərbaycanda ağsaqqallar kənd həyatında və ayrı-ayrı ailələrin həyatında məsləhətçi və vasitəçi kimi önəmli rol oynayırdı. Gənclərin və uşaqların, həmçinin qadınların (ağbirçəklər istisna olmaqla) bu və ya digər məsələnin müzakirəsində iştirak etmək hüququ yox idi. Ailə münasibətlərində kiçik həmişə böyüyə tabe olurdu. Hal-hazırda da yaşlılara hörmət azərbaycanlıların ailəvi və ictimai həyatının bir elementidir.
İnqiliabdan əvvəl Azərbaycan ailəsində kişinin rolu qadınınkından daha üstün idi. Qız ata evində öz anasına və ya nənəsinə tabe idi. Gəlin isə evdəki yaşca daha böyük ev sahibəsinə (qayınana və ya böyük qayının arvadı) tabe idi. Təzə evlənəndə ərin ailəsinin evində yaşayanda gəlin ailədəki kişilərdən çəkinməli, ailənin yaşlı üzvlərinin oturduğu otağa daxil olmamalı idi. Ucadan danışmaq və ya gülmək ədəbsizlik sayılırdı.
Uşaqlara baxmaq tamamilə ananın məsuliyyətində idi. Ailədə oğlan uşağının yeri qızınkından fərqli idi. 6–7 yaşına çatan oğlan uşağının tərbiyəsi ilə baba, ata və böyük qardaş məşğul olurdu. Uşaqların dini tərbiyəsi də eyni yaşdan başlayırdı.
Sovet dövründə Azərbaycan ailəsində böyük dəyişiklər baş verdi. Yeni həyat şəraiti ailə həyatında dəyişikliklərə səbəb oldu. Patriarxal qalıqlar demək olar ki, tamamilə yox edildi. Qadınlar kənd təsərrüfatında, sənayedə, inşaatda, mədəniyyət idarələrində və başqa yerlərdə kişilərlər bərəbər işləyirdilər. Uşaqların tərbiyəsi də bu dövrdə dəyişdi. Oğlan və qız uşaqları eyni şərtlərlə yetişdirilirdi. Uşaqların tərbiyəsində ailə ilə bərabər uşaq bağçaları, məktəblər və internatlar vasitəsilə cəmiyyət də iştirak edirdi.
Toy adətləri
Azərbaycanda nikah bağlanması aşağıdakı mərhələlərdən ibarətdir: 1) ilkin razılıq — bəlgə, valideynlərin razılaşmasından sonra elçilərin ipək şal və şirni verməsi; 2) nişan, bəyin ailəsinin gəlinə bəzək, geyim üçün parça, gəlinin ailəsinin isə şirniyyat verməsi; 3) toyun özü, evlilik hədiyyələrinin — toy xonçasının gətirilməsi. Adaxlanmağa yaxın oğlan qıza bahalı ipək parçalar, mərmər, qızıl döş və başa taxılan bəzək əşyaları verir. Bəyin qohumları hədiyyələri qırmızı örtüklə örtünmüş məcməyilərə yığırlar.
Keçmişdə evlilik üçün cavanların fikri çox nadir hallarda soruşulurdu (hətta qız qaçırmaq adəti var idi). Oğlanın evlənəcəyi qızı anası və bacısı seçirdi: əgər ailənin digər üzvləri də razılaşsa, oğlanın qohumları əvvəl qızın anası ilə, daha sonra elçilər qızın atası ilə görüşürdü. Elçilər özləri ilə bir və ya iki hörmətli ağsaqqal gətirirdilər. Razılıq əldə ediləndən sonra gəlin üçün nə qədər mehr və başlıq ödəniləcəyi müzakirə edilirdi. Mehr və başlıq nişan günü gətirilirdi. Bundan başqa bəy toydan əvvəl gəlini görə bilməzdi. Ancaq daha sonra bu adət yoxa çıxdı.
Toydan bir gün əvvəl kəbin kəsilir. Kəbinkəsdirmə mərasimində molla və hər iki tərəfdən bir şahid iştirak edir. Toyun ilk günündə bəyin evində toy qonaqlığı verilir. Toyun ikinci günündə qonaqlara bozbaş və plov verilir. Musiqi və şənlik günboyu davam edir. Üçüncü gün toy şənliyində demək olar ki, bütün kənd sakinləri iştirak edir. Eyni gün bəyi məşəllərlə, musiqi və atəş açmaqla gəlini gətirməyə yola salırlar. Gəlini bəy evinə gətirməzdən bir neçə saat əvvəl gəlinin qohumları cehizin tamamlanmasında iştirak edir. Şənlik və rəqsdən sonra gəlin bəy evinə aparılır. Gəlinin cehizi də bəy evinə aparılır. Toydan bir neçə gün sonra bəyin ailəsi qonaqlıq keçirir. Bundan sonra gəlin öz otağından çıxa bilir.
Toy şənliklərinin ənənələrinin bir çoxu bu gün də icra edilir: nişan, gəlinə münasibət, gəlinin geydirilməsi adəti. Toy geyimlərinin çoxu ənənələrdən kənara çıxır, toya hazırlıq müddəti qısalır, toy adətlərində yeni elementlər ortaya çıxır.
Milli geyim
 |  | |||||||||
Azərbaycanda geyim ənənəsi təbii-coğrafi vəziyyətin müxtəlifliyi və sosial-iqtisadi həyat və mədəniyyətin inkişafında tarixi dövrlərlə bağlı qeyri-müntəzəmlik nəticəsində öz orijinallığını qoruyub saxlamışdır. Geyim ölkənin müəyyən ərazisindəki iqtisadi-mədəni inkişafın xüsusiyyətlərini əks etdirir. XX əsrdə iqtisadi-mədəni həyatda baş verən dəyişikliklərə görə Azərbaycanın milli qadın, kişi və uşaq geyimləri fabrik geyimləri ilə əvəz olunmuşdur. XIX əsrdə geniş yayılmış geyim üslubları, uşaq paltarları və bəzəklərilə əlaqədar inamlar da əhəmiyyətini itirmişdir.
Azərbaycan kişi geyimləri altda köynək və dizlik, üstdə şalvar və arxalıqdır. Arxalıq kəmər və ya qurşaqla bağlanır. Arxalığın üzərindən çuxa, soyuq dağətəyi rayonlarda isə qoyun dərisindən kürk və yapıncı geyilir. Gen şalvarlar evdə hazırlanmış yun materialdan tikilirdi. Arxalığın üzərindən cavanlar piləklərlə bəzənmiş, gümüşdən və ya dəridən düzəldilmiş kəmər geyirdi. Çuxanın üç növü var idi: büzmələrlə, büküşlərlə və büzmə və büküşlərin kombinasiyası ilə. Çuxanın sinəsi açıq idi; bəzən sinənin tərəflərində patronlar üçün yuvalar — vəznələr yerləşirdi. Kənd yerlərində çox uzun (yerə qədər), yalançı qolların sonuna doğru daralan kürklər geyilirdi. Sakinlər burun hissəsi yuxarı qalxan, dəridən tikilmiş başmaqlar — çarıqlar geyirdilər, boğaz hissəsi uzun və qısa olan çəkmələr — məst yayılmışdı. Demək olar ki, bütün kişilərin bığı və saqqalı var idi. Kişilər papağın altında ağ parçadan, naxışlı araxçın geyərdilər.
XIX əsrin sonu — XX əsrin əvvəlində Azərbaycan qadın paltarı alt və üst paltardan və həmçinin çadradan ibarət olurdu. Geyimdə ərazilərlə bağlı fərqlər ümumi milli geyim görünüşündə heç bir dəyişiklik olmadan ayrı-ayrı detallardan ibarət idi. Alt qadın paltarları dar köynəklər, müxtəlif fasonlu yubkalar (şəltə, cüt tuman) və tumanlar idi (darbalaq və cütbalaq). Üst qadın paltarları üst köynəklər, qısa paltarlar — əsasən Azərbaycanın cənub-qərbi rayonlarında yayılmış və qərb rayonlarında güləcə kimi bilinən arxalıq, Abşeronda isə don idi. Gəncəbasar, Şirvan, Bakı, Qərb bölgəsi və Şəki rayonu ərazilərində iki qabaq (döş), bir arxa (kürək) və iki qoldan ibarət ləbbadə tikilirdi. Arxalığının üzərində dəri və ya mərmərdən tikilmiş kəmər geyilirdi. Varlı ailədən olan qadınlar qızıl və ya gümüş kəmər geyirdilər. Ayağa üzərində xalça ornamentlərinə bənzər naxış ornamentləri olan, açıq müxtəlifrəngli corab geyilirdi. Evdən çıxanda corabın üzərindən çarıq geyilirdi. Varlı ailədən olan qadınların boynunda arpa formasında uzunsov muncuqlardan boyunbağı olurdu. Hörüklərin arxadakı ləçəklərini gizlətmək üçün qadınlar zərxaradan tikilmiş ensiz örtükdən — çutqudan istifadə edirdilər. Qadın baş geyimi dairəvi yastı hissədən və halqadan ibarət alçaq papaq idi. Papağın üzərindən kiçik ipəkdən düzəldilmiş yaylıq — kəlağayı bağlayırdılar. Saçlara, ovuclara və dırnaqlara xına çəkilirdi.
Azyaşlı qız uşaqlarının geyimi qadınların geyiminin təkrarı olsa da, oğlan uşaqlarının geyimi kişilərinkindən fərqlənirdi. Oğlan uşağı şalvarları "bağlı", "aşırmalı" və "finka" kimi üç növü var idi. Qız uşaqlarının geyimləri parlaq rəngli olurdu. Həmçinin uşaqları bədnəzərdən, şər qüvvələrdən, sehrbaz tilsimindən qorumaq üçün muncuqlar, üçkünc dualar, tısbağa kürəyi və dağadağan çiliyi kimi bəzəklərdən istifadə edilirdi.
Kulinariya
Azərbaycan kulinariyası qonşu müsəlman və xristian sivilizasiyalarının təsirinə məruz qalıb. Burada vacib faktor İpək Yolu vasitəsilə müxtəlif kulinariya mədəniyyətləri ilə əlaqə olub. Sovet dövrünün təsiri ilə Avropa kulinariya stili daha geniş yayılıb.
Əsas ingredientlərin süd, ət, un, tərəvəz olduğu Azərbaycan milli yeməkləri və onların hazırlanma və yeyilmə üsulları müxtəlifdir. Keçmişdə qida coğrafi şəraitə və sosial statusa görə də fərqlənirdi. Azərbaycanlıların qidasında çörək önəmli rol oynayır. Kənd ərazilərində dəmirdən düzəldilmiş, azca qabarıq olan sac üzərində bişirilir. Çörəyi təndirdə bişirmək rayonlarda, həmçinin Azərbaycanın mərkəzi şəhərlərində geniş yayılıb. Təndirlərdə çörəkdən başqa lavaş da pişirilir. Azərbaycanda lülə kabab lavaşla birlikdə təqdim edilir. Həmçinin Azərbaycan plovu hazırlanarkan lavaşdan istifadə edilir. Sabirabad rayonunda toydan sonra gəlin evə gələndə qaynana gəlinin çiyninə lavaş atır: "Səninlə bu evə ruzu gəlin, ayağın düşərli olsun." Novxanıda yasdan sonra bəzən "külçə", içinə halva qoyulmuş lavaş verilir. Yaz və yay aylarında içərisinə ət və göyərti qoyularaq qatlanan xəmir xörəyi — qutab hazırlanır. Digər xəmir xörəklərinə xəşil, xəngəl, sülfüllü, əriştə aşı, börə, müərssə, umac, qovut, qındı, düşbərə, gürzə, qaşıqxingəlini misal çəkmək olar.
Azərbaycanda Mərci plov, Paxla plov, Südlü plov, Kükü plov kimi 50-yə yaxın plov növü var. Quş ətindən hazırlanan ən çox yayılmış yemək çığırtmadır. Azərbaycan mətbəxində plovu dənə şəklində (plov, çəkmə, südlü sıyıq, şilə və s.) və kirkirədə üyüdərək işlədilir. Şorba, küftə, dovğa içərisinə də qatılan düyü Lənkəranda çörəyin yerinə istifadə edilirdi. Burada düyünün unundan və yarmasından "çanquru" və "lökü" adlı çörəklər hazırlanırdı.
Ət yeməkləri müxtəlifdir. Ən çox sevilən ət qoyun ətidir. Təzə qoyun və mal ətindən basdırma, ondan isə tikə kabab hazırlanır. Ən çox yayılmış ət yeməkləri piti və bozbaşdır. İranika ensiklopediyasına görə bozbaş İran yeməyi abgustə səbzinin Azərbaycan türk dilindəki adıdır və bu türk mənşəli ad yemək bişiriləndə aldığı rəngə görə verilib. Düyü və ədviyyat əlavə edilmiş çəkilmiş ət kələmin () və ya şor və təmiz üzüm yarpağının (yarpaq dolması) içərisində bükülür və ya badımcan, bibər və pomidorun içərisinə doldurulur (badımcan dolması, pomidor dolması, bibər dolması). Xırda doğranmış qoyun əti soğan və ədviyyatla qarışdırılaraq lülə kabab hazırlanır.
Üzüm şirəsi, tut və qarpızdan doşab, zoğal, alça, gavalıdan turş kütlə — turşlavaş hazırlanır. Qızardılmış ət və balığın sousunda nar şirəsi — narşərab istifadə olunur. Şirniyyatlara 10 növü olan halva, şəkərbura, şorqoğalı, paxlava, şəkərçörəyi, dürmə, külçə, tıxma, qurbiy, bamiyə, nişasta-tərək, təndir çöçəsi, mütəkkə və s. daxildir. Şəki halvası, Şamaxı mütəkkəsi, Zaqatala və Bakı qurabiyəsi, Qarabağ kətəsi, Bakı, Gəncə, Naxçıvanın təndir çöçəsi, Lənkəran külçəsi, Quba-Xaçmaz qozçörəyi, , Lənkəran çanqurisi, Quba tıxması, Muğan qəliti kimi şirniyyatlar isə Azərbaycanın müxtəlif ərazilərinə aid şirniyyat növləridir.
İçki mədəniyyəti
Azərbaycanda çay içmək geniş yayılıb və çay qonaqpərvərliyin və qonağa göstərilən hörmətin rəmzi hesab edilir. Əsas yeməkdən qabaq süfrəyə çayın gətirilməsi ənənədir. Azərbaycanda istifadə edilən çay uzun dövrlər boyunca Çindən gəlib. Azərbaycanda istehsal edilən çay əsasən yaşıldır, ancaq qara çay (Çin klasifikasiyasına görə qırmızı çay) da kifayət qədər geniş yayılıb. Azərbaycanda istənilən yaşayış yerində çayxana var. Ancaq Orta Asiyadan fərqli olaraq çayxanalarda nahar etmək olmur, çayın yanında yalnız konfet və şirniyyat verilir. Çayxanalar ancaq kişilər tərəfindən işlədilir. Burada onlar baş verən hadisələri müzakirə edir, qəzet oxuyur, nərd oynayırlar. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan və Gürcüstan vasitəsilə qara çay Osmanlı imperiyasının mərkəzi vilayətlərində məşhurlaşmışdır.
Tarixən Azərbaycan süfrəsində istifadə olunan digər alkoqolsuz içkilər səhləb, qəhvə, meyvə şərbətləri, ayran, atlama, körəməz, ovduxdur. Vaxtilə Azərbaycanda olmuş rus hərbi tarixçilərindən biri yazırdı ki, azərbaycanlılar "içki məqsədilə, əsasən, su, ən isti vaxtlarda isə ayran (suda qarışdırılmış qatıq) qəbul edirlər, varlılar isə şərbət içirlər." Keçmişdə Azərbaycanda qəndab, xoşab, ovşala, heyva şərbəti, əzgil suyu, üzüm şirəsi, iskəncəbi, gülab şərbəti, araqnanə, bədmüşk və s. olmaqla, süfrəyə müxtəlif şərbət növləri qoyulurdu. Kakao, qəhvə və s. kimi Şərq süfrəsinə məxsus içkilər keçmişdə kəndli ailələrinin məişətinə sirayət etməmişdir. İstisna kimi, şəhərin kübar ailələrində ziyafət süfrəsində qəhvə içilirdi.
Tarixən Azərbaycanın Qarabağ bölgəsində tut arağı istehsal edilmişdir. Azərbaycan Rusiyanın tərkibinə daxil olduqdan sonra da əhəmiyyətini saxlayan tut arağının müalicəvi əhəmiyyəti Azərbaycan əhalisi tərəfindən irəli sürülürdü. Sovet dövründə Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikasının Ali Soveti evdə spirtli içki düzəldilməsini qadağan etdi. XX əsrin sonu — XXI əsrin əvvəllərində tut arağının sənaye istehsalının artması ilə bu içki əvvəllər istehlak edildiyi ölkələrdən başqa yerlərə də ixrac edildi.
İdman
Azərbaycan idman ənənəsində atla oynanılan oyunlar xüsusilə populyardır. Bunlara papaq oyunu, , sür-papaq və çovqanı misal çəkmək olar. Qız-qov oyununda 400 metr məsafə boyunca atlı oğlan öz rəqibi ilə yarışır. Əgər oğlan qıza çata bilsə onu qucaqlamaq və öpmək şansı əldə edir. Geri qayıdanda isə qız oğlana çata bilsə, onu qamçının ağır zərbələrilə cəzalandırır. Papaq oyununun isə məzəli xarakteri var: biri qadın olan beş iştirakçı digər iştirakçıların başından papağı götürməyə çalışır. Ancaq qızın papağını götürməyə icazə verilmir. Sür-papaq oyunu isə basketbola oxşayır: iki komanda xəz papaqla oynayırlar və meydançanın uclarında halqası olan iki uzun ağac var. Oyunun məqsədi papağı rəqibin halqasından daha çox keçirməkdir. Yerə düşən papaq isə yalnız atdan düşmədən götürülməlidir. Azərbaycanda geniş yayılmış oyunlardan biri olan çovqanda iki komanda atüstündə ağac vasitəsilə topu qarşı komandanın qapısından keçirməyə çalışır. Azərbaycanlı atlıların ağacı çobanların yarlığını xatırladır. Azərbaycan at oyunlarında Qarabağ atı və Dilbaz atı kimi yerli atlar xüsusilə istifadə olunub. Azərbaycanda çovqan idmanın milli növü hesab edilir.Nərd də Azərbaycan mədəniyyətində önəmli rol oynayır. Oyun Azərbaycanda çox populyardır və yerli camaat tərəfindən oynanılır. Azərbaycan ekspertləri tərəfindən nərdin müxtəlif növləri yaradılmışdır.
Güləş Azərbaycanda qədim dövrlərdən yayılmış ənənəvi idman növü olmuşdur. Azərbaycan Milli Olimpiya Komitəsinin üzvü olduğundan sonra, Olimpiya oyunlarında güləş üzrə 14 medal qazanmışdır. Azərbaycanın ən uğurlu güləşçiləri Namiq Abdullayev, Toğrul Əsgərov, Rövşən Bayramov, Şərif Şərifov, Mariya Stadnik, Cəbrayıl Həsənov, Rəsul Çunayev və Fərid Mansurovdur.
Futbol Azərbaycanda ən sevimli idman növüdür. Azərbaycan Futbol Federasiyaları Assosiasiyası qeydiyyatından keçən 9122 nəfərlə ölkədəki ən böyük idman assosiasiyadır.Azərbaycan milli futbol yığması ölkə futbol klubları ilə müqayisədə beynəlxalq arenada nisbətən zəif cıxış nümayiş etdirir. Azərbaycanın ən uğurlu futbol klubları Neftçi Bakı, Qəbələ və Qarabağdır. 2012-ci ildə Neftçi Azərbaycan futbolu tarixində avrokuboklarda qrup mərhələsinə vəsiqə qazanmış ilk klub oldu. 2014-cü ildə "Qarabağ" Azərbaycan futbolu tarixində avrokuboklarda qrup mərhələsinə ikinci vəsiqə qazanmış klub oldu. Bundan əlavə, "Qarabağ" yarışın əsas mərhələsində qələbə qazanan ilk Azərbaycan klubu kimi tarixə düşüb.
Azərbaycanda voleybol həmişə ən böyük rəğbət bəslənilən idman növü olmuşdur və Voleybol üzrə Azərbaycan Superliqası dünyanın ən güclü qadın liqalarından biri sayılır. Son illərdə Rabitə Bakı, Azərreyl Bakı, "İqtisadçı" və Lokomotiv Bakı Avropa kuboklarında böyük uğur əldə etmişlər. Azərbaycanın ən uğurlu voleybolçuları Valeriya Korotenko, Oksana Parxomenko, İnessa Qorxmaz, Natalya Məmmədova, Alla Həsənova və Polina Rəhimovadır.
Azərbaycan dünya şahmatında ənənəvi güc mərkəzlərindən biridir. Ölkədə bir çox beynəlxalq şahmat turnirləri və müsabiqələr keçirilib, 2009, 2013 və 2017-ci illərdə isə Azərbaycanın kişilərdən ibarət şahmat yığması Avropa çempionu olmuşdur. Ölkənin şahmat məktəblərinin görkəmli şahmatçılarından olan Şəhriyar Məmmədyarov, Teymur Rəcəbov, Vüqar Həşimov, Rauf Məmmədov, Vladimir Makoqonov və Harri Kasparov dünya şahmatına böyük təsir etmiş və böyük uğurlara nail olmuşlar.
Digər tanınmış Azərbaycan idmançıları, cüdoçular Elnur Məmmədli, Elmar Qasımov, Rüstəm Orucov, Mövlud Mirəliyev, Elxan Məmmədov, karateçi Rəfael Ağayev, ağırlıqqaldıran Nizami Paşayev, boksçular Teymur Məmmədov, Məhəmmədrəsul Məcidov, Şahin İmranov, Ağası Məmmədov, paralimpiyaçı İlham Zəkiyev, kikboksçular Eduard Məmmədov, Zabit Səmədov və qaydasız döyüş üzrə güləşçi Azad Əsgərovdur.
Ölkə bədii gimnastika üzrə 25-ci Avropa çempionatı, 42-ci Şahmat Olimpiyadası, FİFA U-17 Qadınlararası Dünya Çempionatı və 2015 Avropa Oyunlarının ev sahibliyi etmişdir. Azərbaycan Bakı Şəhər Halqasında 2017-ci ildən bəri "Formula 1" Azərbaycan Qran-prisi keçirilir.
Döyüş sənətləri
Güləş və zorxana Azərbaycanın əsas milli döyüş sənətləridir. Döyüşə əsaslanan Azərbaycan xalq oyunları mərkəzdəki oyunçunun yerini tərk etməmək üçün döyüşdüyü başqoruma, qrupla oynanılan, dairənin içindəki oyunçuların kəməri qoruduğu dirədöymə, Osmanlıların matrak oyununa bənzər dəyənək oyunudur. Növündən asılı olmayaraq döyüş Cəngi (hərbi mənasında) sədaları altında başlayardı.
Milli xüsusiyyətləri ilə zəngin Azərbaycan güləşində ayaqdan və şalvardan yapışmaq geniş yayılıb, badalaq, qarmaq, dəyirman, atma fəndlərinə icazə verilir. Boğazdan tutmaq və beldən aşağı zərbələr, ardınca getmədən rəqibin xalçaya atılması, əl, ayaq və armaqları bükmək, baş sarsıntısına icazə verilmir. "Meydan gəzmək" güləşin başlanmasından əvvəl isinmə üçün ənənəvi ritualdır. Döyüşün başlanmasından əvvəl pəhləvanlar bir-birini salamlayır və rəqs addımları ilə birlikdə xalçanın əks tərəflərinə gedirlər. Eyni zamanda onlar əl hərəkətləri edirlər: bir əl əvvəl yuxarı, sonra aşağı, digəri əvvəl aşağı, sonra isə yuxarı gedir, sonra isə hərəkətlər əksinə edilir. Bundan sonra pəhləvanlar qollarını 3–4 dəfə açıb-bağlayırlar. Hakimin fitindən sonra döyüş başlayır və rəqiblər xalçanın mərkəzində salamlaşırlar. Döyüş zurna və nağara sədaları müşayiəti ilə həyata keçirilir.Sambo yaradılarkən Azərbaycan güləşinin fəndlərindən də istifadə edilib.
Zorxana oyunlarında "Miyandar"ın işarəsi ilə musiqi çalınır və oyun başlanırdı. Ənənəvi zorxana oyunları rəqs şəklində, "Cəngi" sədaları, yaxud nağaranın çox sürətli zərbələri altında müşayiət olunurdu. Buradakı oyunlar kompleks oyun silsiləsindən ("sino oyunu" və ya "qılıncsındırma", "mil oyunu", "ayaq düymə", "kəbbadə" və ya "kəmanə", "səngi-daşqaldırma", "çərxi", yaxud "təndüvrə", "güləş" və ya "qurşaqtutma") ibarət idi və biri digərinin ardınca icra edilirdi. Mil oyunu barədə Hüseynqulu Sarabski yazırdı: "…Dumbul əvvəlcə lap ahəstə, sonra get-gedə səs tempi yuxarı qalxıb yenə də enərdi. Mil oynadan adam da həmin ahənglə başının üstə milləri hərləyirdi. Oyun qurtardıqdan sonra camaat onları alqışlayardı." Azərbaycandakı qədim zorxanalar Bakıdakı XV əsr İçərişəhər zorxanası və Ordubaddakı XVII əsr Qeysəriyyə abidəsidir. Bakını ziyarət edən XVIII əsr erməni müəllifi Artemi Araratski Bakı zorxanalarındakı yarışmaları, buralardakı cambaz və pəhləvanları təsvir edir. XIX əsrdən etibarən Gəncə, Şuşa, Şəki, Naxçıvan, Şirvan şəhərlərində zorxanalar tikilmişdir. XIX əsrdə Bakıda Şonu Abdulla zorxana məktəbi açır. Zamanla zorxana hərbi üsulların öyrədildiyi məktəb statusunu itirib, mərasimlər, Novruz bayramı və toylarda ifa edilən tamaşalara çevrildi.
XVIII əsrin II yarısında bütün Azərbaycan xanlarının adi insanların bahadır adlandırdığı pəhləvanları var idi. Qarabağ xanlığında pəhləvan statusu xüsusi fərmanla verilirdi. Məşhur Azərbaycan pəhləvanlarına maştağalı Hüseynqulu Hacı Mürsəl oğlu və onun yetirməsi "altı aylıq" ləqəbli Əbdüləli Axundov, Hiyləli pəhləvan Əli Hümmət, Hüseynqulu Mirzə Haşim oğlu, zorba Rzaqulu, Cero Süleyman, Pəhləvan Nabat, balaxanılı Sap Pənci və s. misal göstərilə bilər. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda yetişmiş Sali Süleyman və Rəşid Yusifov kimi zorxana pəhləvanları çıxışları ilə dünyada məşhurlaşmışdılar.
Pəhləvanların icra etdiyi əlüstəgəzmə tamaşasına müəyyən əşyaları yerdən dişlə götürmək, onu başqa yerə aparıb qoymaq, əl üstündə yüyürmək və s. nömrələr daxildir. Sinə oyununda iki əllərinin üzərinə qalxar, yerdən bir qarış yuxarı olmaqla "yeriyər", əvvəl sağa, sonra sola gedər, sonra isə aşağı enərdilər, yerə yaxınlaşaraq dərhal təkrar yuxarı qalxardılar. Yekba oyununda isə pəhləvan oyunçu əvvəl hər əlində əvvəlcə pudluq, sonra qoşa-qoşa pudluq daşlar qaldırırdı. Sonra həmin daşları atıb-tutmaqla şou göstərir, sinəsini, çiynini, kürəyini havaya atdığı daşların qabağına verərək onları itələyir, kənara atırdı. Yekba oyununun ən maraqlı yeri isə pudluq daşları dişlə oynatmaq idi. Bunlardan başqa sim pəhləvanlarının sim üstündə rəqs elementləri olan müxtəlif ritmik və akrobatik hərəkətlər etməsi qeyd edilə bilər. Onlar sim üstündə barmaqlarının, əllərinin üstündə gəzir, daş qaldırır, dişləri ilə daş atıb-tuturdular.
Oxatma Azərbaycan meydan tamaşalarına daxil idi. Ox yarışlarında həm piyada, həm atlı şəkildə yüksək yerdən atılan almanı havada vurmaq, qırx oxu eyni hədəfdən keçirmək, üzük halqasından ox keçirmək və s. şərtlər yerinə yetirilirdi. Atla oxatmanın növlərinə isə qopuq və "piyalə və ox" aiddir. Azərbaycan dastan qəhrəmanı Koroğlu döyüşçü yoldaşının başına almanın saplağında bir üzük taxıb oyur və qırx oxun hamısını üzüyün halqasından keçirirdi. Azərbaycan inanclarında adı keçən Fatma Qarı belində oxu və yayı olan bir varlıq şəklində göstərilir, yayın göyə tutanda bolluq, yerə tutanda qıtlıq olurdu. Müasir Azərbaycanda kamandan oxatma idman növü sovet dövründən etibarən inkişaf etməyə başlamışdır.
Bayramlar və xüsusi günlər
 |  |  | ||||||||
Azərbaycan Novruz bayramı qəhrəmanları: Keçəl, Kosa və Bahar qızı | ||||||||||
Azərbaycanda Yeni il bayramı (1 və 2 yanvar), Beynəlxalq Qadınlar Günü (8 mart), Qələbə Günü (9 may), Respublika Günü (28 may), Azərbaycan xalqının milli qurtuluş günü (15 iyun), Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələri günü (26 iyun), Milli müstəqillik günü (18 oktyabr), Azərbaycan Respublikasının Dövlət Bayrağı Günü (9 noyabr), Konstitusiya Günü (12 noyabr), Milli Dirçəliş Günü (17 noyabr), Dünya azərbaycanlılarının həmrəyliyi günü (31 dekabr), Novruz bayramı (beş gün), Qurban bayramı və Ramazan bayramı (iki gün) qeyd edilir. Müstəqillik günü, Milli Dirçəliş Günü və Konstitusiya Günü istisna olmaqla bayram günləri iş günü hesab edilmir. 2006-cı ildən bəri bayram günləri həftəsonuna düşəndə növbəti gün iş günü hesab edilmir.İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra Anım Günü (27 sentyabr) və Zəfər Günü (8 noyabr) təsis edilmişdir.
Azərbaycanda ən çox sevilən bayramlardan biri Novruzdur. Bayram təqribən bir həftə çəkir. İnsanlar təbiətin oyanmasını simvolizə edən gecə-gündüzün bərabərliyini qeyd edirlər. Novruz bayramı qeyd edilməzdən əvvəl çərşənbələr keçirilir. Bayram günlərində keçirilən şənliklərdə kəndirbazlar öz hünərlərini göstərir, müxtəlif tamaşalar göstərilir. Axşamlar isə insanlar küçələrdə od qalayır və üzərindən tullanıb deyirlər: "Ağırlığım, uğurluğum tökülsün oda, odda yansın." Novruz bayramının son çərşənbə axşamında uşaqlar qonşu qapılarını döyür, papaqlarının qapının qarşısına qoyub gizlənirlər; ev sahibi isə bu papaqları bayram şirniyyatlarıyla doldurmalıdır. Bayram günləri evlərdə plov, şəkərbura, paxlava, qoğal hazırlayırlar. Bayramda həmçinin yumurta döyüşdürür və səməni cücərdirlər. Süfrəyə isə şamlarla bəzədilmiş bayram xonçası qoyulur. Hər kəs bayramı mütləq öz evində, ailəsi ilə birlikdə keçirməlidir.
Azərbaycanda dövlət səviyyəsində qeyd edilən dini bayramlar Qurban bayramı və otuz günlük orucdan sonra qeyd edilən Ramazan bayramıdır. Ramazan bayramı 1993-cü ildən dövlət səviyyəsində qeyd edilir. Azərbaycanda ölkə əhalisinin böyük hissəsini təşkil edən şiə müsəlmanları tərəfindən qeyri-rəsmi olaraq İmam Hüseynin 680-ci ildə Kərbəlada şəhid edildiyi Aşura günü qeyd edilir. Bu zaman hüzn mərasimləri keçirilir.
20 yanvar tarixi Azərbaycanda "Ümumxalq hüzn günü" kimi qeyd edilir. Bu gündə insanlar 1990-cı il, 19 yanvardan 20-ə keçən gecədə baş vermiş Qara Yanvar faciəsində Azərbaycan Azadlıq mübarizəsini yatırtmaq üçün sovet ordusu hissələri tərəfindən öldürülən insanların xatirəsini qeyd edirlər. Bu hadisəni qeyd etmək üçün minlərlə insan qurbanların dəfn edildiyi Şəhidlər Xiyabanına gedir, qəbrlərin üzərinə qərənfil qoyurlar. Azərbaycana rəsmi səfərə gələn şəxslər həmçinin Şəhidlər Xiyabanını ziyarət edirlər. Azərbaycan Milli Məclisi 26 fevral tarixini Azərbaycanda Xocalı soyqırımı günü olaraq elan edib. Hər 26 fevral, saat 17.00-da bir dəqiqəlik sükutla Azərbaycanda bu soyqırımın qurbanlarının xatirəsi qeyd edilir. 1998-ci ildən başlayaraq Azərbaycanda 31 mart tarixi dövlət səviyyəsində Azərbaycanlıların soyqırımı günü olaraq qeyd edilir. 1918-ci ilin bu tarixində Bakı və Bakı quberniyasında baş verən qanlı hadisələri nəticəsində bir çox azərbaycanlı həyatını itirmişdir.
Elm
Xoca ibn Ədili İbarinin XV əsrə aid əlyazması astronomiya, astrologiya, coğrafi, fəlsəfi və etik anlayışların ifadə edilməsi üçün istifadə olunan orijinal Azərbaycan terminlərini izah edir. Alim Mahmud Şirvani 1562-ci ildə ərəb dilindən "Möcüzələr mirvarisi və qəribəliklər incisi" əsərini tərcümə etmişdir. On yeddi fəsildən ibarət olan tərcümədə dünyanın müxtəlif ölkələrinin, ayrı-ayrı dəniz və okeanlarının flora və faunasından bəhs edilir.
XVI əsrdə Osmanlı tarixçisi Şükri Bitlisi azərbaycan dilində, I Səlimin hakimiyyət dövrü ilə bağlı "Səlimnamə" əsərini yazmışdır. Səfəvi hökmdarı I Təhmasibin əmri ilə "Şühədanamə" və "Səfvət əs-səfa" fars dilindən azərbaycan dilinə tərcümə edilmişdir. XVIII əsrdə meydan çıxan tarixi əsərlər "Xudabəndi oğlu Şah Abbasın dövrünün tarixi", "Səfəviyyə padşahları", Ağa Məsih Şirvaninin "Müxəmməs"i, Şakir Şirvaninin "Şirvan hadisələri" əsəri, Molla Vəli Vidadinin "Müsibətnamə"sidir. 1815–1816-cı illərdə Dağıstan və Şirvan tarixi haqqında "Dərbəndnamə" əsəri azərbaycan dilinə tərcümə edilmişdir. 1841-ci ildə Abbasqulu ağa Bakıxanovun yazdığı "Gülüstani-İrəm" əsəri ilə Azərbaycan tarixşünaslıq elminin əsası qoyulmuşdur. XIX əsrdə tarixlə bağlı yazılmış digər əsərlərə "Qarabağnamələr", İsgəndər bəy Hacınskinin "Qubalı Fətəli xanın həyatı", Hacı Seyid Əbdülhəmid, Kərim ağa Fateh və Mustafa ağa Şuxinin Şəki xanlığı tarixinə aid əsərlərini misal çəkmək olar.
Orta əsrlərin sonlarında yaşamış Məhəmməd Bərgüşadın "Tibbi Nəbivi" əsəri azərbaycanca yazılmış ilk təbabət kitabıdır. 1712-ci ildə isə Məhəmməd Yusif Şirvani azərbaycan dilində "Tibbnamə" əsərini yazır. XVII–XVIII əsrlərdə tibb və farmakologiya ilə bağlı digər Azərbaycan alimlərinə misal olaraq Murtuza Qulu Şamlu, Əbülhəsən Marağayi, Həsən İbn Rza Şirvani, misal göstərilə bilər. XIX əsrdə Şuşada yaşamış Mirzə Məmmədqulu Təbib Azərbaycanda cərrahlıq elminin əsasını qoymuşdur.
Aleksey Çernyayevski və Səfərəli bəy Vəlibəyov tərəfindən hazırlanmış "Vətən dili" kitabı 1882–1920-ci illər ərzində Azərbaycan uşaqlarının baş dərs vəsaiti olmuşdur. İvan Krılovun Həsənəli xan Qaradaği tərəfindən tərcümə edilmiş şeirləri də bu kitaba daxil olmuşdur. 1901-ci ildə Bakıda Azərbaycanda və Qafqazda, həmçinin Rusiya imperiyasında və müsəlman Şərqində ilk dünyəvi qız məktəbi olan olan Aleksandra imperator rus-müsəlman qız məktəbi Hacı Zeynalabdin Tağıyevin təşəbbüsü və dəstəyi ilə açılmışdır.
Mövsüm bəy Xanlarov 1880–1890-cı illərdə Almaniyanın Strasburq Universitetində oxuyur və Avropa təhsilinə sahib ilk azərbaycanlı kimyaçı olur. 1920-ci illərin əvvəllərində AXC hökuməti təqribən 100 nəfər tələbəni Qərbi Avropa, Türkiyə və Rusiya universitetlərində təhsil almağa göndərmişdir. AXC-in digər bir önəmli fəaliyyəti 1919-cu ildə Azərbaycanda müasir üslublu ilk universitetin, Bakı Dövlət Universitetinin qurulması idi.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Azerbaycan medeniyyeti az ebced آذربایجان مدنیتی azerbaycanlilarin Azerbaycan etnik qruplarinin ve tarixen movcud olmus dovletlerin medeniyyeti XI HIII esrlerde Selcuqlar ve Hulakuler dovrunde turk oguz tayfalarinin Serqi Zaqafqaziya ve Iran Azerbaycanina gelisi ile Azerbaycan xalqi formalasmaga baslamis ve bu proses XV esrin sonlarina qeder davam etmisdir Azerbaycan edebi dili XIII esrde formalasmaga baslamis XIV XV esrlerde ise yazili Azerbaycan edebiyyati ortaya cixmisdir XVI esrde Azerbaycan turkleri terefinden qurulanSefeviler imperiyasinda Azerbaycan dili dovlet dili olaraq istifade edilirdi Osmanli Sultani II Beyazidin elcileri Sah Ismayil Xetainin qebulunda 1504 Togrul Nerimanbeyovun resmi Azerbaycan Tarix Muzeyinde saxlanilir Esrler boyunca Azerbaycan dili butun Persiya Qafqaz ve cenub serqi Dagistanda linqva franka kimi ticaretde ve etnik qruplar arasi qarsiliqli munasibetlerde istifade edilib Iranda uzun muddet azerbaycandilli sulalelerin hakimiyyetde olmasi fars diline idarecilik titul adlari ve herbi terminologiyada bir cox azerbaycanizmlerin daxil olmasina getirib cixarmisdir Azerbaycan edebiyyatinin genis inkisaf etdiyi Sefevi dovrunde Azerbaycan dastanlari Osmanli Cagatay ve fars edebiyyatlarina nufuz etmis XVIII esrde ermeni ve gurcu asiqlari Azerbaycan asiq seneti numunelerini oz elifbalari ile qeyde almisdir Orta esrlerde formalasmis Azerbaycan xalcalari Asiya ve Avropada meshurlasmis Azerbaycan xalcacilarinin ideya ve bacariqlari butun Qafqazda hiss edilmisdir XIX esrde Azerbaycanin Rusiyanin terkibine daxil olmasiyla burada yasayan insanlar Rusiya medeniyyeti ile ve onun vasitesile de dunya medeniyyeti ile tanis olurlar XIX esrin sonu XX esrin evvelleri Azerbaycanda milli oyanis medeni Renessans dovru maarifciliyin genislenmesi tehsil metbuat ve incesenetin inkisafi bas vermisdir Bu dovrun azerbaycanli islahatci ziyalilari dovru nesrler teatr truppalari ve qonsu dovletlerdeki konstitusiya herekatlarinda istirak vasitesile turk Cenubi Qafqazindan basqa Iran Osmanli ve Merkezi Asiyada da tesire malik oldular Azerbaycan elifba islahati ise Turk yazi inqilabina basciliq etmis butun Turk dunyasina birbasa tesir etmisdir Azerbaycan Islam dunyasinda milli teatrin operanin qerb tipli universitetin ve baletin esasinin qoyuldugu ilk olkedir Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Islam dunyasinda ilk dunyevi demokratik dovletlerden biri hemcinin Islam olkeleri arasinda qadinlara sesverme huququ veren ilk dovletdir Azerbaycanlilarin tarixi toplulugu cenubda Qiziluzen cayindan simalda Boyuk Qafqaz daglarina serqde Xezerden qerbde Gurcustan ve Ermenistana qeder olan erazide ortaya cixmisdir Iranda Azerbaycan dili az qala Qezvine qeder danisilir Gelucah ise Azerbaycan linqvistik erazisinin en serq noqtesi sayilir XV esrde Azerbaycan medeniyyetinin iki merkezi formalasmisdir Cenubi Azerbaycan ve Asagi Qarabag Azerbaycan medeniyyet merkezlerinden biri olan Susa seheri 2021 ci ilden Azerbaycanin medeniyyet paytaxti elan edilmisdir Azerbaycanlilar Qafqaz turk ve Iran elementleri dasiyan irse malikdirler Azerbaycanda Islamin yayilmasiyla Islam medeniyyeti inkisaf etmis bu dinin tesiri Azerbaycan medeniyyetinin mayasina hopmus diger medeni elementlerle birlesmisdir Azerbaycanin maddi medeniyyeti esrler boyunca davam eden simbiozun yerli elementlerin ve kocerilerin tohfelerinin ince birlesmesinin neticesidir Cenubi Qafqazin uc imperiya terefinden ehate edilmesi neticesinde fars turk rus sovet sie ve sunni elementleri azerbaycanlilar terefinden oz aile tarixlerinde ayinlerinde dillerinde ve yazilarinda uygunsuzluq ve ya ziddiyyet hissi olmadan yan yana qorunmusdur XIX esrin sonu XX esrin evvelleri milli oyanis dovrunde Qerb deyerleri ve teskilatlari Azerbaycanda tetbiq edilmis 2001 ci ilden Azerbaycan Avropa Surasinin uzvu olmusdur Azerbaycanda UNESCO terefinden qeyde alinmis 5 Umumdunya irsi 19 qeyri maddi medeni irs 2 elyazma toplusu 3 yaradici seher var Dagliq Qarabag munaqisesine gore torpaqlarini terk etmis Qarabag ve Serqi Zengezur azerbaycanlilarinin repatriasiyasi ucun Boyuk Qayidis layihesi davam etdirilir erazide ziyan gormus Azerbaycan medeniyyet abideleri berpa edilir Medeniyyetin inkisaf tarixiEsas meqaleler Azerbaycan medeniyyetinin xronologiyasi ve Azerbaycan linqvistik ve medeni muhiti Azerbaycan toponimi parf ve ya orta dovr fars dilinde Atropatena adli qedim dovletin adi olan Aturpatakandan Aturpatakan emele gelmisdir Atropatenanin banisi Midiya satrapi Atropatin adi ates muhafizecisi demekdir Azerbaycan tarixi erazisi birinci olaraq Arazdan cenubdaki eraziler ucun indiki Iran Azerbaycani ucun istifade edilse de XIII esrin evvellerinde Yaqut el Hemevi terefinden verilen melumat bu dovrden bir qayda olaraq Azerbaycan anlayisinin simala qeder yayildigini gosterir Muasir Azerbaycan Respublikasinin Mugan erazisi de tarixi Azerbaycana daxil idi Sefeviler dovrunde paytaxti Tebriz olan Azerbaycan beylerbeyliyine Simal Azerbaycanin Talis ve bolgeleri daxil idi Iranika ensiklopediyasina gore Sefeviler dovrunde Azerbaycan termini Arazdan simaldaki bezi eraziler ucun istifade edilib hansi ki idarecilik baximindan Azerbaycan beylerbeyliyinin canisinine tabe idi Sefeviler dovrunde Azerbaycan termini hem simaldaki hem cenubdaki Azerbaycan vilayetleri ucun istifade edilirdi Azerbaycan adi ilk defe Zaqafqaziya seyminin muselman fraksiyasi terefinden 27 may 1918 ci ilde resmi olaraq istifade edilmisdir Fraksiya oz iclasinda Azerbaycanin musteqilliyini elan edilmesi barede qerar qebul etdi Azerbaycanlilarin tarixi toplulugu cenubda Qiziluzen cayindan simalda Boyuk Qafqaz daglarina serqde Xezerden qerbden Gurcustan ve Ermenistana qeder olan erazide ortaya cixmisdir Azerbaycanlilarin etnogenezinde Qafqaz Albaniyasi ve Atropatena ehalisi kaspiler qafqaz albanlari udinler midiyalilar talislar ile bu erazilere gelen isgalcilar kimmerler skifler massagetler hunlar xezerler bulqarlar oguz turkleri qipcaqlar peceneqler istirak etmisdir Etnogenezde dominant rolu turkler oynamisdir Turk komponenti olan oguz turkleri ise uqor ve sarmat menseli tayfalarla qarismasi neticesinde yaranmisdir HI HIII esrlerde Serqi Zaqafqaziyaya turk oguz tayfasinin gelisi Azerbaycan xalqinin formalasmasinin baslangici idi Turklesme ucun munbit seraite sebeb bolgede boyuk etnik muxtelifliyin olmasi idi Monqollar dovrunde turk tayfalarinin kocu davam etmisdir Idare etdikleri erazilere Qubadan cenubdaki azerbaycanlilarin torpaqlari da daxil olan Iran Azerbaycaninda meskunlasmis Qaraqoyunlu ve Agqoyunlu tayfalari azerbaycanlilarin etnogenezinde iz qoymusdur XV esrin sonlarinda Azerbaycan ehalisinin turklesmesi basa catdi ve musteqil Azerbaycan turk xalqi ortaya cixdi Anadolu turkleri ve Azerbaycan turkleri arasinda etnik serhed ise XVI esrde yarandi XVI XVII esrlerde bolgeye padar ve sahsevenlerin gelmesi ile turk axinlari davam etmisdir Snirelmana gore antik ve erken orta esrlerde Albaniya ve Atropatena ehalisi arasinda medeni sosial ve liqvistik cehetden oxsarliq yoxdur Qrantovski eramizdan evvel I minilliye aid Iran Azerbaycani abidelerini Serqi Zaqafqaziya medeniyyeti ile elaqelendirir Trever ise eramizdan evvel VI V esrlere aid arxeoloji tapintilara esasen qafqaz albanlari ve midiyalilar arasinda medeni yaxinligin oldugunu qeyd edir Tarixden evvelki dovr Das dovrune aid Azix magarasinda Qurucay medeniyyeti Asel medeniyyeti ve Mustye medeniyyeti dovrunde yasayis oldugu mueyyen edilmisdir Coxtebeqeli Azix paleolit dusergesinin orta Asel medeniyyetine aid tebeqesinden tapilmis ibtidai insana mexsus olan cene fiziki tipine gore sinantrop tipli insanla neandertal adami arasinda kecid merhelesindedir Azix magara dusergesinin Asel medeniyyetine aid tebeqesinden tapilmis ibtidai insan qaligina serti olaraq Azixantrop yeni Azix adami adi verilmisdir Insanlarin ve qayigin tesvir edildiyi Qobustan petroqlifi Qobustan dovlet tarixi bedii qorugunda Mezolit dovrunden orta esrlere qeder dovru ehate eden 6000 qayaustu resm vardir Ancaq burada primitiv incesenetin ciceklenme dovru Mis dovru hesab edilir Bu dovrde qedim tayfalarin yuzilliklerin eseri olan heyat tecrubesi dini ve bedii gorusler baximindan tam ifade edilirdi Texminen eramizdan evvel 6000 4000 cu illerde Zaqafqaziyada Sulaveri Somutepe medeniyyeti inkisaf etmisdir Bu medeniyyet adini Gurcustanda yerlesen Sulaveriden ve Azerbaycan yerlesen Somutepeden alir Sulaveri Somutepe medeniyyetinin mensublari yerli obsidiani aletler duzeltmek ucun istifade edir uzum kimi medeni bitkileri yetisdirir maldarliqla mesgul olurdu Bir cox xarakteri medeniyyetin Yaxin Serqin neolit medeniyyetlerinden torediyini gosterir E e IV minilliyin ortalarinda Azerbaycanda Agdamda Leylatepe medeniyyeti movcud olmusdur Keramik qablarda defn bu medeniyyet ucun xarakterikdir Tipik On Asiya yasayis menteqesi kimi Leylatepe evlerin six yerlesdiyi menteqedir Bezi rus alimlerinin fikrince Leylatepe medeniyyetinin uzvleri Maykop medeniyyetinin yaradicisi olub E e IV III minilliklerde Azerbaycanin da daxil oldugu genis bir erazide Kur Araz medeniyyeti movcud olmusdur Bu medeniyyet yerli filiz yataqlarinin genis istifadesi ve metalisleme senetinin yuksek inkisaf seviyyesi ile xarakterize olunur Bu dovrde hemcinin dulusculuq bagciliq Mesopotamiya ve Kicik Asiya ile ticaret inkisaf etmisdir Son tunc ve erken demir dovrunde e e II minilliyin ikinci yarisi e e I minilliyin evvelleri Mugan duzunde ve Talis daglarinda Mugan medeniyyeti movcud olmusdur Bu dovrde esas mesguliyyet novleri maldarliq ve kend teserrufati idi Qerbi Asiya tipinde tunc ve demir qilinclar bu dovr ucun xarakterikdir Naxcivan MR erazisinde son tunc ve erken demir dovrunde e e II minilliyin ikinci yarisi e e I minilliyin evvelleri Boyali Qablar medeniyyeti movcud olmusdur 1896 1904 ve 1926 ci illerde Qizilveng monastiri yaxinliginda Naxcivan medeniyyetine aid das qutu qebir abideleri askar olunmusdur Naxcivan medeniyyetini seciyyelendiren esas saxsi memulati hendesi naxislarla insan heyvan qus resmleri muxtelif piktoqrafik isarelerle bezedilmis ve yuksek senetkarliqla hazirlanmis boyali qablardir Eramizdan evvel XIII VII ci esrlerde Serqi ve Merkezi Zaqafqaziyada Xocali Gedebey medeniyyeti movcud olmusdur Bu dovr esasen qebrlerden oyrenilib Xocali kurqaninda 1895 ci ilde E Resler terefinden aparilmis arxeoloji qazintilar zamani Assuriya sahi II Adadnirarinin adi yazilmis muncuq tapilib Ivan Mesaninova gore bu tapinti Zaqafqaziyanin Ikicayarasi ve Mesopotomiya ile munasibetlerini aydinlasdirmaq ucun genis imkanlar acir Isquz dovru Qizil skif kemer basligi Azerbaycan Tarix Muzeyi E e VII esrde skifler hal hazirki Azerbaycan erazisine koc etmisdiler Skiflerin Azerbaycanda qurdugu dovlet tarixi menbelerde Isquz adlandirilirdi Dusunulur ki Skif carliginin ozeyinin midiya dilindeki adi Sakasen Azerbaycan Respublikasinin qerbinde indiki Gencede idi Ricard Nelson Fray ve Anataliya Xazanova gore Skif carliginin merkezi Mugan duzu idi Isquz Midiya Manna ve Urartu dovletleri ile serhed idi Eramizdan evvel VI esrin evvellerinde skifler Urartunun inzibati merkezi olan Teysebainini dagitmisdilar Seherin suvarma sisteminin de dagidilmasi bizim eranin evvellerine qeder seherde heyatin yenilenmemesine sebeb olmusdur Skifler yuksek oxculuq bacarigina malik idi Bunun subutu skif abidelerinde ve onlarin istehsal etdikleri mallar uzerindeki sekillerde tapilan oxluqlardir Skifler mutesekkil xalq olmaqla beraber tayfa surasi ve herbi bascilar terefinden idare edilen tayfalar ittifaqina sahib idi Onlar herbi is sahesinde Azerbaycan erazisindeki yerli ehalinin medeniyyetine ehemiyyetli derecede tesir edirdiler Skifler aborigenlere at belinde ox atmaq taktikasini oyredirdiler 1946 1953 cu illerde S M Qaziyevin rehberliyi ile Mingecevirde aparilan ekspedisiya zamani tapilmis ilk tunc dovrunden orta esrleredek dovru ehate eden materiallar icerisinde skif qebirleri de olmusdur Umumiyyetle kimmer skif yurusleriyle eyni dovrde Cenub serqi Qafqazin muxtelif rayonlarinda yeni xalqa aid qebir abideleri ve defn adetleri ortaya cixmisdir Bu abidelerin skiflere aid olmasi tapilmis uzuk mohurlerdeki tesvirlerle subut edilir Hemcinin skif qebirlerinde skif tipli ox ucluqlari eyri bicaqlar bulov daslar qilinc ve nize ucluqlari bilerzikler tunc guzguler tapilmisdir Qafqaz Albaniyasi dovru Sekinin Kis kilsesi Azerbaycan erazisinde eramizdan evvel teqriben IV III esrlerden eramizin VIII esrine qeder Qafqaz Albaniyasi adlandirilan dovlet movcud olmusdur Bu dovletin paytaxti evvelce Kabalaka Qebele sonra ise Partav Berde seheri idi Ellinizm dovrunde her biri ayri dialekt ve basciya sahib alban tayfalarinin birlesmesi neticesinde Qafqaz Albaniyasi yaranmisdir Strabona gore Alban dininde uc tanriya Gunes Zevs ve Ay tanrisina ibadet var idi Iberiya serhedine yaxin yerlesen Ay mebedi boyuk eraziye sahib idi ve bu mebedi idare eden bas kesis butun kralliqda ikinci en hormetli adam sayilirdi Albaniyadaki Ay kultunun en spesifik ceheti insan qurban verilmesi merasimi idi E e IV esr eramizin VIII esrlerinde Cenubi Qafqazda xususile de Qafqaz Albaniyasi erazisinde Kup qebirleri medeniyyeti yayilmisdir Bu medeniyyetde oluler bukulu veziyyetde sag ve ya sol boyru uste esasen ufuqi sekilde defn olunurdu Qebir invertarlari metal tunc ve baslica olaraq demir alet ve silahlar burunc gumus ve qizil bezek seyleri agac das gil suse ve pastalardan ibaret idi Bu medeniyyet ekincilik heyvandarliq ovculuq baliqciliq ve senetkarliqla mesgul olan oturaq ehaliye aiddir E e III I esrlerde Qafqaz Albaniyasi erazisinde Yaloylutepe medeniyyeti movcud olmusdur Medeniyyeti gunumuze catan numuneleri torpaq qebirlerde ve kurqanlarda tapilmis muxtelif aletler medeniyyetin numayendelerinin ekincilikle ve serabciliqla mesgul oldugunu gosterir Eramizin IV esrinde xristian dinini resmi dovlet dini elan eden Alban dovleti movcudlugunun sonuna qeder bu ve ya diger derecede xristian ideologiyasinin tesir dairesinde olmusdur Alban cari Yesuagenin dovrunde V esrin evvellerinde Albaniyada mektebler movcud idi Muxtelif qruplardan toplanmis usaqlar burada savad oyrenirdiler Hetta onlarin qidalanmasi ucun de dovlet terefinden pul ayrilirdi Yesuagenin oglu III Vacaqan xristian dinin yayilmasi ucun savadli ruhaniler hazirlayirdi Bu meqsedle dini mektebler acilirdi O caduger sehrbaz butperest kahinlerin ovladlarinin bu mekteblerde xristian kimi yetisdirilmesini emr etmisdi Albaniyada Nax Dagistan dillerinin lezgi dilleri qrupuna aid alban dili danisilirdi Hemcinin Alban tarixcisi Moisey Kalankatuklu yazisi olan xalqlar icerisinde albanlari qeyd edir X XII esrlere qeder bu dil Kur cayinin sol sahilinde genis yayilmisdi daha sonra ise tedricen turk dialektleri ile evez edildi Heqiqeten de alban dilinin qedim edebi abidelerinin movcud olmasi subut edilmisdir Esyalar ve dini binalar uzerinde hekk edilmis bir cox alban epiqrafiya numuneleri tapilmisdir Bu yazilar eramizin VI VIII esrlerine aid edilir 1947 1952 ci illerde Mingecevirde aparilan arxeoloji qazintilar zamani alban yazisi hekk edilmis numuneler tapildi Misirin Santa Katerina seherinde yerlesen ortodoks monastiri Muqeddes Yekaterina Monastirinda Qafqaz albanlarinin dilinde yazilmis Sinay palimpsesti tapilmisdir Yazinin metni Hevari Pavelin Korinflilere ikinci mektubundan ibaretdir Palimpsest Zaza Aleksidze terefinden desifre olunmusdur Uzerinde alban dilinde yazi olan das kapitel Azerbaycan Tarixi Muzeyi Qafqaz Albaniyasi edebiyyati ile bagli melumatlar azdir Alban diline dini ve diger movzulu kitablar tercume edilse de alban edebiyyatinin omru qisa olub Bu tercumelere misal olaraq Ehdi Etiq ve Ehdi Cedide hemcinin Incile esaslanan alban metnlerini lektionarini gostermek olar Alban lektionarisinin VII esre aid Septuagintadan daha qedim olmasi onu dunya bibliya tedqiqatlarinin incilerinden biri edir Bibliya alban diline V esrde tercume edilib Ermeni tarixcisi Qevonda esasen Ehdi Cedid alban diline tercume edilib Alban dili Incilin tercume edildiyi on ikinci dildir Tedqiqatcilar Alban kilsesi ve alban car hakimiyyeti terefinden yaradilmis III Momin Vacaqanin qanunlarinin da evvel alban dilinde yazildigini daha sonra ermeni diline tercume edildiyini inkar etmirler Murtuzeli Haciyevin fikrince alban dilinde ve yazisi ile neinki dini hem de elmi edebiyyat yaradilib Mehraniler sulalesinden Cavansirin emri ile Moisey Kalankatli alban tarixsunasligi abidelerinden biri olan Alban olkesinin tarixi eserini yazmisdir VIII esrde Alban kilsesinin musteqilliyini itirmesinden sonra alban dili ve yazisindan istifadeye son qoyulmus ibadet ermeni dilinde aparilmisdir Arxeoloji materiallarin oyrenilmesi tedqiqatcilara Qafqaz Albaniyasi incesenetinin inkisaf merheleleri haqqinda fikir soylemeye imkan vermisdir Orta esrler alban inceseneti qedim dovrde Qafqaz Albaniyasi senetkarlarinin yaratdiqlari ozuller uzerinde inkisaf etmisdi Qafqaz Albaniyasi inceseneti erken dovrde tebieti ve xarakteri baximindan dini ideyalara esaslansa da birinci esrden yeni dovrun baslanmasi ile dinin tesiri bir qeder zeifleyir ve feodalizmin menseyi ve inkisafi ile bagli yenilikci ideyalar yayilirdi Yuksek seviyyede menimsenilmis humanist ideyalarin istiqamet verdiyi ikinci merhele dini ve mezhebi tendensiyalarin ustunluk teskil etdiyi evvelki merhelenin ozulleri uzerinde inkisaf etmekde idi Qafqaz Albaniyasi incesenetine zergerlik dasisleme agacisleme sumukisleme bedii suse bedii metal dulusculuq ve monumental heykeltarasligi misal cekmek olar Qafqaz Albaniyasinda xususi alban teqvimi var idi Qafqaz albanlari 352 ci ilden etibaren Isgenderiyye mektebi teqvimini istifade edirdiler Ananiya Sirakli Ovannes Imastaserin ve basqalarinin eserlerine esasen alban teqvimi Misir sistemi teqvimi idi Alban dilinde aylarin adi Navasardos T ule Namos Cil Bokavon Mare Boceone J qul Bontoke Orili Exna Baxnadir Islam dovru VIII XIII esrler Yusif ibn Kuseyir turbesi insaat kitabesi 1162 ci il VIII esrde Qafqaz Albaniyasinin Ereb Xilafetinin terkibine daxil olmasi ile Azerbaycanda Islam dini yayilmaga baslamisdir Islamin yayilmasi Islam medeniyyetinin inkisafina sebeb olmusdur Ereb Xilafetinin zeiflemesi ile Azerbaycan erazisinde Sirvansahlar Saciler Salariler Revvadiler Seddadiler kimi feodal dovletleri yaranir Seddadi hokmdari Fezl bin Mehemmed Araz cayi uzerinde korpu Ebulesvar Savur ise paytaxt seheri Gencenin etrafinda sedd ve xendek qurmusdur Sirvansahlar dovrunde Bakida coxlu insaat isleri heyata kecirilmis ve seher inkisaf etdirilmisdir XII esrde qala divarlari insa edilmis ve seherin mudefie sistemi guclendirilmisdir XV esrde Sirvansahlarin oz iqametgahlarini Samaxidan Bakiya kocurmesinden sonra seherin Qala adlandirilan qedim hissesinin heyatinda kristallasma dovru baslamisdir XI esrde Sirvansahlarin sarayinda el Qezzi kimi ereb dilinde yazan sairler var idi XII esrde Ebulula Gencevi Feleki Sirvani Xaqani Sirvani ve Mucireddin Beyleqani kimi bir cox sairler III Menucohr ve onun oglu I Axsitanin sarayinda toplasmisdi Azerbaycan tarixi boyu dunyaya bir cox filosof sair ve alim vermisdir Orta esrler alim ve filosoflari arasinda Astronomiya eserinin muellifi Ebulhesen Sirvani qeyd edilmelidir Diger bir onemli sexsiyyet ise humanist dunyevi poeziya uslubunda yazan Nizami Gencevidir Nizaminin yazdigi eserlere Erzincan hakimi Behram sah ibn Davuda hesr etdiyi Sirler xezinesi Atabey Semseddin Mehemmed Cahan Pehlevan Eldegize hesr etdiyi Xosrov ve Sirin I Axsitana hesr etdiyi Leyli ve Mecnun Maraga hakimi Elaeddin Korpe Arslana hesr etdiyi Yeddi gozel Nusreteddin Ebubekr ibn Mehemmede ve Mosul hakimi Melik Izzeddine hesr etdiyi Isgendername ve fars dilinde divani daxildir Azerbaycan turk dilinin bolgede yayilmasi Iran dillerine aid olan qedim azeri dilinin siradan cixmasina sebeb olmusdur Azeri dili Atropatena carliginin dili idi hansi ki Iran Azerbaycanini ve muasir Azerbaycanin cenub serq bolgelerini ehate edir Ehtimal ki azeri dili XVII esre qeder movcud olmusdur XIII esrde Xacin knyazliginda xackarlarin xac daslari en gozel numuneleri yaradilmisdir meselen Ktisveng monastiri xackarlari Orta esrlerde Xacin knyazliginda ermeni miniatur mektebi inkisaf etmisdir meselen 1224 cu il ve teqriben 1264 cu ile aid elyazmalar Xacin knyazi Vaxtanq Taqavoraznin sarayinda Mxitar Qos Qanunname eserini tamamlamisdir XIV XIX esrler Qizilbas doyuscusuXVIII esre aid qadin bas bezeyi ve kemeri Gence xanligi Selcuqlar dovleti dovrunde baslayan turk tayfalarinin gelisi monqollarin dovrunde de davam etmisdir Besinci monqol ulusu Elxanilerin ordusunun boyuk bir hissesini turkler teskil edirdi Elxaniler dovrunde turk boylarinin Azerbaycana kocu bas vermisdir Bu dovrde tat tacik qruplara qarsi monqollarin gosterdiyi diskriminasiya Ferat cayindan kanallarin acilmasi tatlarin Azerbaycan ve Iraq i Ecemden Sultanabad Iraqa koc etmesine sebeb olmusdur Qalanlar ise monqollarla birlikde turklesmis Iran Azerbaycaninda Azerbaycan dili hakim olmusdur Turklerin Azerbaycanda yerlesmesinin esas sebebi bu olkede otlaq bag bagcalarin cox olmasi mal qara beslemek ucun uygun ve elverisli seraitin olmasidir XIV XV esrlerde Azerbaycan turk etnosunun formalasmaga baslamasi ile Azerbaycan medeniyyeti ortaya cixir Ilk dovrlerde stabil merkezleri olmayan bu medeniyyeti Osmanli medeniyyetinden ferqlendirmek cetin idi XV esrde Azerbaycan medeniyyetinin iki merkezi formalasir Cenubi Azerbaycan ve Asagi Qarabag XVI XVIII esrlerde bu medeniyyet merkezlerinin formalasmasi basa catir XIV XV esrlerdeki Azerbaycan medeniyyetinin menbeyinden danisilanda yadda saxlanmalidir ki Azerbaycan edebiyyati ve medeniyyetin diger hisseleri ayrilmaz suretde dil ile baglidir Maddi medeniyyet ise ehalinin turklesmesinden sonra bele eneneviliyini qorumusdur Musteqil olduqdan sonra Azerbaycan medeniyyetinin Iran medeniyyeti ve Ereb medeniyyeti ile guclu elaqeleri saxlanmisdir Onlarin ortaq dini ve ortaq medeni tarixi eneneleri vardir XVI esrde Azerbaycan turkleri terefinden Sefeviler imperiyasi qurulmusdur Sefevi sahi I Ismayilin dovlet dini olaraq sieliyi secmesi Azerbaycan turklerini etnik ve linqvistik olaraq oxsar olduqlari Osmanli turklerinden ferqlendirmeye basladi Bu dovrde Azerbaycan dili edebiyyati asiq musiqi seneti xalcaciligi ve s medeniyyet saheleri inkisaf etmisdir Sefevilerin esas herbi gucu olan turk tayfalari Sefeviyye ordenine uygun olaraq qirmizi calma geydiklerinden azerbaycan dilindeki qizilbas ifadesi ile adlandirilir saqqalllarin kesib azerbaycanlilara xas biglarini saxlayirdilar Sefevi tacinin secilmesi qarabaglilar kimi xususi bas geyimi olan mueyyen qruplarin enenesinin bir hissesi idi XVIII esrde Azerbaycanda turk menseli sulalelerin idare etdiyi xanliqlar emele gelmisdir 1813 cu il Gulustan muqavilesi ve 1828 ci il Turkmencay muqavilesi ile muasir Azerbaycan Respublikasinin erazisi Rusiya hakimiyyetine kecmis Cenubi Azerbaycan ise Iranin terkibinde qalmisdir Belelikle Araz cayi serhed olmaqla azerbaycanlilar iki ayri imperiyanin terkibinde qalmaga mecbur olmus Iran ve Rusiya medeniyyetinin tesirinde qalan azerbaycanlilar iki esrlik sosial tekamul neticesinde bir birinden ferqlenmeye baslamislar 1822 ci ilde suqut etmis Qarabag xanliginin paytaxti Susa seheri Azerbaycan musiqisi ve poeziyasinin besiyi Azerbaycan medeniyyetinin merkezlerinden biridir Bu seher mueyyen bir dovr erzinde bir cox Azerbaycan ziyalilari sairler yazicilar ve xususen musiqicilerin Azerbaycan asiqlari Azerbaycan mugam ifacilari qopuz ifacilari evi olmusdur Susa seherinin tarixi merkezinde 549 qedim bina bunlardan 72 si Azerbaycan tarixinde iz qoymus sexslerin yasayis evleri ve ya ev muzeyleridir 17 mehelle bulagi 17 mescid 6 karvansara 3 turbe 2 medrese bir nece kilse ve monastir 2 qesr ve qala divarlari yerlesir Bu abidelerin coxu XIX esrde yasamis Azerbaycan memari Kerbelayi Sefixan Qarabagi terefinden tikilmis ve hemin dovrun en meshur neqqasi Kerbelayi Sefereli terefinden bezedilmisdir Muasir dovr Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin 4 cu cagiris Nazirler Kabineti XIX esrde Azerbaycanin Rusiyanin terkibine daxil olmasiyla burada yasayan insanlar Rusiya medeniyyeti ile ve onun vasitesile de dunya medeniyyeti ile tanis olmuslar Bu dovrde Tiflis seheri Azerbaycan medeniyyetinin inkisafi ucun onemli merkezlerden birine cevrilir XIX esrin sonu XX esrin evvelleri Azerbaycanda medeni Renessans dovru milli oyanis latin elifbasi layihesi milli metbuatin ve teatrin yaranmasi dunyevi mekteblerin acilmasi bas vermisdir Buna baxmayaraq Baki Gence ve Tiflisde Iran medeniyyeti edebiyyati ve diline maraq XIX esrin sonuna qeder davam etmisdir 28 may 1918 ci ilde Tiflisde Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Milli Surasi Istiqlal Beyannamesini qebul ederek resmen Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin yaranmasini elan etmisdir Sovet isgalina qeder 23 ay movcud olan bu dovlet tarixe muselman Serqindeki ilk demokratik ve dunyevi respublika 5 il sonra 1923 cu ilde Turkiye Cumhuriyyeti yaranib olaraq kecmis ve Azerbaycan qadinlara ses verme huququ veren ilk muselman xalqi olmusdur 19 noyabr 1918 ci ilde Milli Suranin Mehemmed Emin Resulzadenin sedrliyi ile kecen iclasinda Azerbaycan erazisinde yasayan butun milletlerin temsil edildiyi Azerbaycan parlamentinin yaradilmasi qerara alindi Qerara gore 24 min neferden bir numayende hesabi ile muselmanlar 80 ermeniler 21 ruslar 10 almanlar 1 yehudiler 1 numayende cixarda bilerdi Bir cox milletlerin numayendeleri kimi parlamentin ermeni Dasnaksutun fraksiyasindan olan Abram Dastakov ve Xoren Amaspur da Azerbaycan Nazirler Kabinetine secilmisdir Azad qadin heykeli Fuad Ebdurehmanov 1920 1930 cu illerde Baki seheri butun turk xalqlarinin medeni heyatinin merkezine cevrilir Burada Tataristan Ozbekistan turkdilli Krim Turkiye ve s yerlerin gorkemli ziyalilari yasayir ve fealiyyet gosterirdiler Onlarin bir coxu Stalin repressiyasinin qurbanlari olmusdur Qazax edebiyyati ile muqayisede Azerbaycan edebiyyati numayendeleri 1937 1938 ci iller repressiyalarindan daha az eziyyet cekib ancaq Zaqafqaziyada en cox repressiya qurbani olanlar onlardir Hemcinin Azerbaycanin bir cox elm ve incesenet xadimi Boyuk Temizliyin qurbani olub 1920 ci ilde Eli Bayramov adina Qadin klubunda 7 qadinin oz cadrasini cixartmasi ile Azerbaycanda cadranin atilmasi kampaniyasi baslamisdir Umumiyyetle Azerbaycan qadini XX esrin evvellerinden baslayaraq ilklere imza atmisdir Tehsil sahesinde Nigar Sixlinskaya Sona xanim Velixan Adile Sahtaxtinskaya Valide Tutayuq teatr ve kinoda Govher Qaziyeva Sovket Memmedova Izzet Oruczade Qemer SalamzadeQemer Almaszade siyasetde Ayna Sultanova Naxcivan Muxtar Respublikasi Ali Sovetinin Prezidiumunun Sedri secilerek ilk azerbaycanli qadin parlament bascisi olan Sekine Eliyeva misal gosterile biler 1931 ci ilde ilk ucusunu heyata keciren Leyla Memmedbeyova ise neinki Azerbaycanda hemcinin Qafqazda Cenubi Avropada ve Yaxin Serqde ilk qadin teyyareci olur Sovet dovrunde Bakinin ruslasmasi seherin azerbaycanli rus ermeni yehudi ve diger milletlerden olan ehalisini birlesdiren supra etnik Baki seher submedeniyyetinin yaranmasina getirib cixardi Rus dilinin heddinden artiq yayilmasi rusdilli azerbaycanlilarin ana dili rusca olan azerbaycanlilar ortaya cixmasina sebeb oldu 1939 cu ilde Moskvada Azerbaycan sovet memarlari Sadiq Dadasov ve Mikayil Huseynovun proyekti esasinda Azerbaycan pavilyonu qurulmusdur Pavilyondaki ekspozisiya Azerbaycan SSR in ve onun medeniyyetinin inkisafina hesr edilmisdir 1930 cu ide Aleksandr Sirvanzade Azerbaycan SSR in ilk xalq yazicisi 1931 ci ilde Qurban Pirimov Azerbaycan SSR in ilk xalq artisti 1956 ci ilde Semed Vurgun Azerbaycan SSR in ilk xalq sairi olmusdur Azerbaycanda dogulmus SSRI xadimlerine Mstislav Rostropovic Larisa Dolina Vladimir Mensov Yevgeni Petrosyan Harri Kasparov misal gosterile biler 1953 cu ilin may ayinda Azerbaycan SSR in Medeniyyet Nazirliyi yaradilmisdir 1988 ci ilde mugenni ve bestekar Polad Bulbuloglu Medeniyyet naziri olmusdur 14 fevral 2011 ci ilde zengin Azerbaycan medeniyyetinin beseri deyerlerini dunyaya catdirmaq hemcinin dunya medeniyyet incilerini olkemizde teblig etmek genc neslin bedii estetik zovgunu formalasdirmaq meqsedi dasiyan Medeniyyet TV yayima baslamisdir 2001 ci ilde Azerbaycan Avropa Surasina uzv olmusdur 2021 ci ilde Azerbaycanla Turkiye arasinda imzalanan Susa Beyannamesinde medeniyyet sahesinde emekdasliq tarixi ve medeni irsin qorunmasi Turk medeni irsinin beynelxalq seviyyede teblig ve tesviq edilmesi nezerde tutulmusdur 2022 ci ilde Azerbaycanla Rusiya arasinda imzalanan Moskva Beyannamesinde medeniyyet ve incesenet sahelerinde elaqelerin derinlesdirilmesi meselesi qeyd edilmisdir 2020 ci ilde Ikinci Qarabag muharibesinde Azerbaycanin qelebesinden sonra azad edilmis seherlerin berpasi ve bolgenin azerbaycanli ehalisinin geri qaytarilmasi Boyuk Qayidis ucun isler basladilmisdir 2021 ci ilde Susa seheri Azerbaycan medeniyyetinin paytaxti elan edilmis Qarabag etrafinda azad edilmis bolgelerin bir hissesini ehate eden Serqi Zengezur erazi vahidi yaradilmisdir MemarliqEsas meqale Azerbaycan memarligiQedim ve antik dovrler memarligi Ciraqqala Sabran seheri yaxinligi V esr Tarix oncesi dovrlere aid yasayis yerleri olan meqalitik ve siklopik tikililerin qaliqlari xalq yasayis yerleri olan qaradam larin ilkin formasi Kicik Qafqazin dagliq hisselerinde ve Naxcivan erazisinde askarlanmisdir Bu cur tikililer Azerbaycanda Eneolit ve Erken Tunc dovrune aid edilir Bele yasayis yerlerine numune olaraq Fuzuli rayonu erazisinde Qarakopektepe Sederek rayonu erazisinde Sederek qalasi Agdam rayonu erazisinde Uzerliktepe Babek rayonu erazisinde Calxanqala Agstafa rayonu erazisinde Qargalartepesi Babek rayonu erazisinde I Kultepe Celilabad rayonu erazisinde Elikomektepesi ve Serur rayonu erazisindeki Oglanqala yasayis yerlerini gostermek olar Manna dovrunun memarligi Iranin Qerbi ve Serqi Azerbaycan ostanlari erazisindeki abideler esasinda qismen oyrenilmisdir Manna dovru memarligini ozunde eks etdiren abidelere numune olaraq Urmiya golu etrafinda yerlesen Hesenlitepe Dinhatepe Goytepe Heftevantepe ve Gilan ostani erazisindeki Rudbar seheri yaxinliginda yerlesen Marliqtepe yasayis yerlerini gostermek olar Manna dovru kimi Atropatena dovru memarligini eks etdiren esas abideler de Iran Islam Respublikasi erazisindedir Bu cur abidelere numune olaraq Atropatenanin paytaxti olmus Qazaka seherinin qaliqlarini eks etdiren Texti Suleyman yasayis yeri ve Kurdustan ostani erazisinde Saqqiz seheri yaxinliginda yerlesen Kerefto magara mebedini gostermek olar Azerbaycan Respublikasi erazisinde Atropatena dovru memarligi qismen Sabirabad rayonu erazisindeki Ultan qalasi yasayis yeri esasinda oyrenilmisdir Qafqaz Albaniyasinin memarligi esasen Azerbaycanin Simal Qerb ve Qerb rayonlarinda saxlanmis abideler Seki rayonu erazisindeki Kis Zeyzid Bideyiz kilseleri ve Dairevi mebed Sabran rayonu erazisinde Ciraqqala Qebele rayonu erazisindeki Kabalaka yasayis yeri ve Kilsedag kilsesi Qax rayonu erazisindeki Qum bazilikasi Lekit kilsesi Yeddi kilse monastiri Mingecevir kilse kompleksi Qazax rayonu erazisinde Avey kilsesi Xocavend rayonu erazisinde Amaras monastiri Lacin rayonu erazisindeki Siserneveng monastiri ve sair esasinda oyrenilmisdir Azerbaycan erazisinde orta esrler xristian feodal dovletlerinin memarligi ise esasen Qerb rayonlari ve Qarabag erazisindeki abideler Kelbecer rayonu erazisinde Genceser ve Xudaveng monastirlari Lex qalasi Gedebey rayonu erazisinde Hemsiveng monastiri Agdam rayonu erazisinde Muqeddes Yelisey monastiri Terter rayonu erazisinde Uc korpe ve Xatireveng monastirlari Craberd ve Xoxanaberd qalalari Xocali rayonu erazisinde Qaxac qalasi ve s esasinda qismen tedqiq edilmisdir Azerbaycan erazisinde dovrumuze catmis en qedim tikililer Qum bazilikasi Lekit kilsesi ve Bakidaki Qiz qalasinin temel hissesi hesab edilir Orta esrler memarligi Momine Xatun turbesi Naxcivan XII esr Sirvansahlar sarayi Baki XIII XVI esrler Erken feodal dovru memarligi Azerbaycanda neheng mudafie qurgularinin Besbarmaq Gilgilcay ve Zaqatala sedlerinin insasi ile xarakterikdir Azerbaycan erazisinde en qedim islami tikililer VII esrde Agsuda insa edilmis mescid ve Samaxi cume mescididir VIII esrde Azerbaycanin erebler terefinden ele kecirilmesinden sonra olke erazisinde Islam medeniyyetinin yayilmasina baslanilir mescidler minareler medreseler ve turbeler insa edilir IX X esrlerde Ereb Xilafetinde merkezi hakimiyyetin zeiflemesinden sonra Azerbaycanda muxtelif kicik sulaleler qisa muddetli hakimiyyetlerini qurmaga muveffeq olmuslar Hemin dovrde esas yasayis menteqeleri olan Berde Samaxi Beyleqan Gence Naxcivan Maraga Tebriz Urmiya seherleri etrafinda spesifik xususiyyetlere malik yerli memarliq mektebleri Sirvan Abseron Arran ve Naxcivan Maraga formalasir Bu memarliq mekteblerinden Naxcivan Maraga mektebi mukemmel keramik kasi fasad islemeleri Sirvan Abseron mektebi hamar divar sethi ve memarliq elementlerinin plastik islemelerinin kontrasti Arran memarliq mektebi ise kerpic islemeleri ile ferqlenir XII XIII esrler Azerbaycan memarliginin en gozel numuneleri Mominexatun Yusif Kuseyir oglu Gulustan turbeleri Bakidaki Qiz qalasi Qirmizi ve Goy Gunbed turbeleri Merdekandaki dairevi ve dordkunc qesrler Nardaran ve Bayil qesrleri hemcinin Pirsaatcay xanegahidir XIV XVI esrlerde seherlerin genislenmesi ile kerpic ve das insaati inkisaf edir ki bunun da en gozel numunesi Sirvansahlar sarayi hesab edilir Yerli memarliq mekteblerinin eneneleri bu dovrlere aid burc formali turbelerde Berde Qarabaglar ve Xacinderbetli turbeleri ve Ramana qalasinin hemcinin ikiyaruslu ve gumbezli qurulusa malik olan Diribaba turbesinin Tebrizde Goy mescid Sultaniyyede Olcaytu Xudabende turbesi Gence cume mescidinin memarliginda davam etdirilir XVII XVIII esrlerde Sefevi Osmanli muharibelerinin bas vermesi sebebi ile monumental memarliq numunelerinin insasi azalir buna baxmayaraq hemin dovrde Gence imamzade turbesinin ve Xan sarayinin Sekide divar resmleri ile zengin Xan sarayinin Irevanda Serdar sarayinin ve Goy mescidin insasi basa catdirilir Muasir dovr memarligi Bakida Ismailiyye Sarayi 1908 1913 ve Gence Dovlet Filarmoniyasi 2012 2017 XIX esrde Abseron yarimadasinda neft senayesinin inkisafi ile ictimai ve medeni heyatda da canlanma bas verir XX esrin evvellerinde Baki Rusiya imperiyasinin esas senaye seherlerinden birine cevrilir Seherin iqtisadi baximdan suretli inkisafi aralarinda Emanuel Nobel Haci Zeynalabdin Tagiyev Musa Nagiyev Murtuza Muxtarov Semsi Esedullayev Aleksandr Mantasev ve s milyoncularin sehere boyuk sermayeler yatirmasina serait yaradir coxsayli yeni binalar ve kompleksler insa edilir Azerbaycan seherlerinde messenatlarin sifarisi ile coxsayli ictimai binalar mekteb xestexana ve yasayis binalari insa edilir Hemin dovrde insa edilmis memarliq abideleri arasinda Ismailiyye Seadet Tagiyevin saraylari Opera ve Balet Teatrinin binasi Seher Dumasinin binasi Sabuncu elektrik qatari stansiyasi binasi Baki ve Gencede demir yolu stansiyalarinin binalarini qeyd etmek olar 1920 1930 cu illerin Sovet Azerbaycani memarligi ucun konstruktivizm ideyasinin hakim olmasi xarakterikdir Hemin dovr memarlar Aleksey Susev Vesnin qardaslari S S Pen Q M Ter Mikelov hemcinin memar Mikayil Huseynovun yaradiciliginin erken dovru ile elaqelidir 1934 cu ilde Azerbaycan Kommunist Partiyasi Merkezi Icraye konstruktivizm uslubunu tenqid eden ve milli memarliq enenelerine qayitmaga cagiran qerar verdi Konstruktiv stil Azerbaycanda oturusmaga imkan tapmamis 30 40 ci illerde yaradiciliginda klassik memarliq eneneleri ve milli memarligin elementlerini birlesdiren S A Dadasov V A Munts ve Mikayil Huseynovun tesiri Azerbaycan memarliginda hiss edilmeye baslayir Bu sirada Mikayil Huseynovun yaradiciligi xususile ferqlenir Hemin dovrun klassik milli memarliq uslubu nda insa edilmis eserler arasinda Hokumet Evi 1934 Baki Musiqi Akademiyasi 1936 Azerbaycan Milli Kitabxanasi 1947 Milli Edebiyyat Muzeyi 1940 AMEA binasi 1948 1960 xususile diqqeti celb edir 1936 ci ilde Azerbaycan Memarlar Ittifaqinin esasi qoyulmusdur 1969 1982 ci illerde olkeni idare etmis Azerbaycan KP MK nin birinci katibi Heyder Eliyev Azerbaycan memarlarini muasir ve milli memarliq elementlerini oz yaradiciliqlarinda birlesdirmeye cagirmisdi Hemin dovrun memarliq numuneleri arasinda Baki metropoliteninin Nizami 1970 ve Elmler Akademiyasi 1976 stansiyalari Zaqulba qonaq evi Azadliq prospektindeki yasayis binalari Gencede Kepez hoteli 1973 Bakida Abseron hoteli 1965 diqqet cekir Muasir Azerbaycan memarligi evvelki dovrlerin memarliq enenelerini ozunde eks etdirmekle islam qotik klassik barokko modern memarliq stillerinin milli memarliq elementleri ile vehdetinden ibaret binalarda eks olunur Son dovrlerde insa edilmis binalarin fasadlarinin islenmesinde aqlay dasindan genis istifade olunur Bundan basqa mermer qranit aluminium paneller de fasadlarin hellinde tetbiq edilir Muasir Azerbaycan memarliginin maraqli numuneleri arasinda Alov qulleleri SOFAZ Tower SOCAR Tower Baku Tower Trump Tower Baku Baki Kristal Zali Baki Olimpiya Stadionu Gence Dovlet Filarmoniyasinin binasi Heyder Eliyev Merkezi ve Konqres Merkezinin binalari Port Baku ve Azure kompleksleri The Crescent Development Project Heyder mescidi ve basqa memarliq layihelerini gostermek olar Tesviri incesenetEsas meqale Azerbaycan tesviri incesenetiGencenin Cume mescidinde sebeke numunesi ve Lahic misgerlik seneti numunesi BSE ye gore eserler boyunca tarixi movcudiyyetin lokal sertleri unikal Azerbaycan incesenetinin yaranmasina getirib cixartmisdir Bu incesenet Yaxin Serqin bedii irsinde oz yerini tapmisdir Qonsular ve etraf olkelerle tale birliyi onlarin bedii irslerinin qarsiliq elaqesine xidmet etmisdir VIII esrde Azerbaycanda Islamin yayilmasi tesviri senetin inkisafina sebeb olmusdur Bu dovrde dini memarliq abidelerinin tikilmesi zamani muxtelif naxis ve ornamentlerden kalliqrafiya elementlerinden kasidan ve barelyefden istifade olunmusdur Xilafetin zeiflemesi ile Berde Samaxi Beyleqan Gence Naxcivan Sabran kimi seherlerde yerli incesenet mektebleri formalasmisdir Incesenet ustaliq eserleri arasinda ise Mehemmed Mominin herbi yaraqlari qeyd edile biler XVI esr Herbi palata Moskva Sefevi Osmanli muharibeleri ve xanliqlar arasindaki feodal cekismeleri XVII XVIII esrler incesenetinin inkisafina agir sekilde tesir etmisdir XVI XVII esrlerde sebeke bedii taxta tertibati usulu kimi genis yayilmisdir Sebekenin esas xususiyyeti taxta parcalarinin birlesdirilmesinde ne mismardan ne de yapisqandan istifade edilmesidir Seyx Cuneyd turbesindeki senduqe ve Gence Cume mescidinin minberi bu senetin XVI XVII esrlere aid numunelerindendir Lahic uzun muddet misgerlik seneti ile meshur olmusdur Mis yaradiciliginin inkisafi qalayciliq ve demircilik kimi elave sahelerin inkisafina getirib cixarmisdir Mis qab qacaqlarda istifade edilen bezeklere buta uclecekli yarpaq ucbucaq ve ici ornamentlerle doldurulan ovallar daxildir Kalliqrafiya Esas meqale Azerbaycan medeniyyetinde xettatliqKalliqrafiya numunesi Azerbaycan Milli Incesenet Muzeyi Mirze Qedim Irevaninin bedii elyazma numunesi Azerbaycan elyazma kitablarinin yazilmasinda nesx nesteliq teliq sikeste suls reyhani divani ruqe muheqqiq touqi ve s xett numunelerinden istifade edilmisdir Elmi eserler ise esasen nesx xetti ile yazilmisdir Bundan basqa mescid kitabelerinde misgerlik numunelerinde doyus esyalarinda sufi dervislerinin istifade etdiyi keskul ve teberzinde kalliqrafiya numunelerine rast gelinir Orta esrlerde yasamis xettatlara Azerbaycan edebiyyatinin numayendeleri olan Ebdulqadir Maragai qezvinli Kisveri Isgender bey Munsi Mehemmed Tahir Vehid Qezvini Sadiq bey Efsar misal gosterile biler Orta esr Azerbaycan elyazmalari Xelil bin Ehmed Sefeviler dovrunde Sah Mahmud Nisapuri Mehemmed ibn Huseyn Katib Nisati Mahmud Sirazi XVIII esrde Samaxili Osman ibn Mahmud Efendi Kazim Qaradonlu ve s kimi katib ve xettatlar terefinden kocurulmusdur XVI esre aid Xetai divaninin gozel qizil islemeleri ve xettatligi onun imperiya ile elaqesini gosterir Azerbaycanda xettatliqla usta Baba XVIII esr Baki usta Abuzer Bedelov XVIII XIX esrler Sahbuz Usta Zeynal Neqqas XIX esr Ordubad usta Ehmed XIX esr Lenkeran usta Mehemmed XIX esr Gence kimi senetkarlar mesgul olmusdular XIX esr Azerbaycan medeniyyet merkezlerinden biri olan SusadaMirze Mehemmedkerim bey Kebirli Haci Mirze Eliqulu Yusifzade Molla Eli Qarabagi Mirze Ismayil Mehzun Mirze Huseyn bey Salar Mir Mohsun Nevvab Heseneli xan Qaradagi kimi xettatlar fealiyyet gosterirdi Molla Elinin sagirdi Mirze Kazim onun yazilarini Insai Mirze Kazim adi ile derc etdirmis ve bu kitab medreselerde husnu xett orneyi kimi istifade edilmisdir Heseneli xan Qaradagi Mir Mehdi Xezaninin Kitabi tarixi Qarabag eserini sikeste nesteliq yazisi ile kocurmusdur Mirze Qedim Irevani Ermitajda saxlanilan qovluqsekilli hediyyesinde nesx xetti ile Sediden seir parcalarini yazmisdir Lenkeran qeza mehkemesi katibi Mirze Ismayil Qasir ise nesx teliq ve naxun xetlerinin ustadi idi Gencede ve Tiflisde xettatliq dersi veren Mirze Sefi Vazehi alman serqsunasi Fridrix Bodenstedt bele tesvir edirdi Mirze Sefi cox gozel yazirdi ve eyni zamanda yaziya gozellik ve rengarenglik getirirdi herfleri metnin mezmununa uygunlasdirirdi Eger o adi seyler barede yazmali olurdusa onda o onlara adi qeseng seylere bayramsayagi paltarlar geydirirdi qadinlara gonderilen mektublari xususi nazik xetle yazirdi XIX esr ortalarinda Azerbaycanda medreselerinde husnu xett dersine xususile diqqet edilmeye baslanmisdi Bele medreselerden biri Nuxada Mecmeul xos xett eserinin muellifi Ebdulqeni Xaliseqarizade Nuxevinin 1817 1879 medresesi idi Nuxevinin esasen nesx ve nesteliq xetlerinden istifade ederek yazdigi elyazma kitablari bedii estetik zovqle tertib edilmisdi Qafqaz muselmanlarinin V seyxulislami Ebdusselam Axundzade 1894 cu ilde Tiflisde Xetti teliq ve nesteliq dersliyini derc etdirmisdir Baki seherinin etraf kendlerinde ise xettatliq seneti daha cox mescidlerin nezdindeki mekteblerde dini derslerle beraber tedris edilmis ve bu senetin mahir ustalari da bele yetismisdir Suraxanidan Mirze Esedullah Ismailiyye bina fasadinin hedislerinin xettati olmusdur Onun sagirdi Ehmed Elizadenin el isleri AMEA Elyazmalar Institutunda saxlanilir Sovet dovrunde latin qrafikasina kecid ve elmi texniki tereqqinin bas vermesi kalliqrafiya senetinin tenezzulune sebeb olur Muasir dovrde Seyfeddin Mensimoglu Haci Eldar Mikayilzade Yaver Esedov Gulxan Baydemir kimi ressamlar eserlerinde xettatliqdan istifade edirler Xettatligi agacoyma seneti ile birlesdiren Seyfeddin Mensimoglu Mehemmed Fuzuli Sah Ismayil Xetai Movlana Celaleddin Rumi kimi sexsiyyetlere eserler hesr etmisdir Haci Eldar Mikayilzade Tezepir mescidinin berpasinda nebati ve islami naxislarla bedii xettatligin sintezini yaratmisdir Miniatur Esas meqale Azerbaycanda miniatur senetiTekbetek doyus Mir Mohsun Nevvab XV esrin ortalarinda Qaraqoyunlu ve sonra Agqoyunlu dovletleri erazisinde genis yayilmis Tebriz miniatur mektebinin turkmen uslubu meydana geldi Bu uslubun bir cox miniaturleri neinki Tebrizde hem de muasir Azerbaycan erazisinde yerlesen bezi orta esr seherlerinde Sirvansahlar dovletinin paytaxti Samaxida ortaya cixdi Samaxi antologiya elyazmasi 1468 Britaniya muzeyi London XIV esrin evvellerinde Elxani veziri Resideddinin emalatxanalarinda isleyen ressamlarin yaratdigi arxaik enenelerin izleri XV esr bakili ressam Ebdul Baqi Bakuvinin miniaturlerinde de musahide olunur Bakuvinin At ve sahibi eseri son dovr Yuan ve erken Min sulalesi dovrunde Cinde cox meshur olan doyuscu tesvirinin Islami variantidir Orta esrlerde Azerbaycanda kitablara illustrasiya cekilmesi enenevi senet idi Bunlardan biri de XVIII esre aid Azerbaycan dilinde yazilmis Kelile ve Dimne elyazmasindaki sulu boya lelek ve murekkeble cekilmis resmlerdir Dovrun meshur miniaturistleri Evezeli Mugani Kelile ve Dimne 1809 Mirze Eliqulu Sahname 1850 Necefqulu Samaxilidir Yusif ve Zuleyxa 1887 Ressam Mir Mohsun Nevvabin da kitab miniaturleri dovrumuze qeder gelib catmisdir Onlardan en meshuru 1864 cu ilde Behr ul hezen Qem deryasi eserine cekdiyi 5 miniaturdur Oqtay Sadiqzadenin Fitne Nesimi kitablarina verdiyi tertibat miniatur uslubundadir Ressam Altay Haciyev Koroglu dastanina Nesimi poeziyasina illustrasiyalarinda Odlar yurdu Bahar oyunlari resmlerinde miniatur enenelerinden faydalanmisdir Arif Huseynovun milli folklora adet eneneye maddi medeniyyet numunelerine hesr etdiyi silsile resmleri qedim miniaturlerimize yeni ve yaradici baxis hesab edilir 70 80 ci illerde Elcin Aslanov Senan Qurbanov Nazim Babayev Elcin Memmedov kimi ressamlar miniaturler yaradirlar Muasir dovrde bu seneti davam etdirenler Vefa Allahyarova Edalet Bayramoglu Peri Miniaturdur Edalet Bayramoglu Serq miniaturlerinden xususile Selcuqlu miniatur terzinden istifade etmisdir 2020 ci ilde miniatur seneti Azerbaycan Turkiye Iran ve Ozbekistanin ortaq qeyri maddi medeni irsi olaraq UNESCO da qeydiyyata kecmisdir Ressamliq Seki xan sarayianda nebati kompozisiya XVII esrden XIX esre qeder Azerbaycan ressamlari yagli boyadan istifade ederek yasayis yerlerinin saraylarin hamamlarin bezedilmesinde istirak edirdi Ancaq onlar yalniz dekorativ motivler yox hemcinin tarixi portretler ov ve muharibe sehneleri cekirdiler XVIII esrde feodallara aid evlerde esasen nebati motivlerden ibaret divar resmleri ortaya cixir Bu resmlere bezen qus heyvan ve insan sekilleri de daxil olur Bu dovrden qalma Seki xan sarayinin yuxari mertebesinin tavanindaki resmler Abbasqulu adli ressam terefinden cekilib Azerbaycan ornamentalist ressamiQenber Qarabagi Seki xan sarayinin interierinde hemcinin Susadaki Rustemov ve Mehmandarovun evlerindeki yumurta temperasi ile bitki ve zoomorfik motivler cekilmis dekorativ resmlerin muellifidir Seki xan sarayinin asagi zalinin plafonunun stalaktitlerinde Qarabagiden basqa onun qardasi Sefer ve oglu Sukur Susadan hemcinin Eliqulu Qurbanqulu ve Cefer Samaxidan islemisdir XIX esrde Azerbaycanda dezgah ressamligi agir agir inkisaf edirdi Azerbaycan dezgah ressamliginin banisi Mirze Qedim Irevani idi Bu dovrde ressamlar mekan kompozisiyasi ve hecm yaratma modellesdirmesi kimi Avropa uslublarini resm ve dekorativ renglerle birlesdirerek portret ressamligina kecirdiler Irevaninin Genc oglanin portreti ve Genc qadinin portreti bele qebilden olan resmlerdir XIX esrin 50 ci illerinde o Irevandaki Serdar sarayinda yerlesen divar resmlerini berpa etmisdi Settar Behlulzade Torpagin arzusu 1963 cu il XIX esrde dekorativ uslubda isleyen ve hec bir tehsil almamis ressamlar sohret qazanmaga basladi Bunlardan biri olan Mir Mohsun Nevvab akvarel resmleri kitab miniaturleri ve bina ve mescidler uzerinde bezekler cekirdi Onun yaradiciligi ucun mustevi dekorativ ornamental divar resmleri gul ve qus tesvirli resmler onun sexsi elyazmalarindaki illustrasiyalari xarakterikdir Bu sahede hemcinin peyzajlar cicekler ve dekorativ tetbiqi incesenet numuneleri muellifi Xursidbanu Natevan qeyd edilmelidir Azerbaycanin realist dezgah ressamliginin banislerinden biri olan Behruz Kengerlinin cekdiyi menzere resmlerinde tebiet gozellikleri medeniyyet abideleri ilin fesilleri eks olunmusdur O Ezim Ezimzade ile birlikde Sovet Azerbaycaninin tesviri senetinin temellerini atmisdir Ezim Ezimzade Bakida ressamliq mektebi acan ilk pesekar ressamlardan biri idi Muasir Azerbaycan yagli boya resramliginin banisi ise Bibi Heybet mescidi ve Seyxulislamin portreti kimi eserlerin muellifi Eli bey Huseynzadedir Tehsil almis ilk Azerbaycan ressami ise Qeyser Kasiyevadir Azerbaycanda sovet hakimiyyetinin qurulmasindan sonra ressamligin yeni novu inkisaf etmeye basladi 1920 ci ilde Bakida ilk ressamliq mektebi acildi 30 cu illerin meshur ressamlari Qezenfer Xaliqov Ismayil Axundov Altay Haciyev Kazim Kazimzade idi 1932 ci ilde Azerbaycan Ressamlar Ittifaqi yaradildi 1940 ci ilde Azerbaycan ressamlarinin ilk qurultayi kecirildi Ikinci Dunya muharibesi illerinde ise esasen siyasi plakatlar ve satirik karikaturalar cekilirdi XX esrin ikinci yarisinin meshur ressamlari Tahir Salahov Settar Behlulzade Mikayil Abdullayev Vidadi Nerimanbeyov Rasim Babayev Senan Qurbanov ve Togrul Nerimanbeyov idi Azerbaycanda kitab illustrasiyasi iki yolla inkisaf edirdi elyazma illustrasiyanin binovrelerini davam etdirenler ve qrafik uslub ve ag qara reng istifade edenler 1990 ci illerden sonra ugur qazanan ressamlardan Aydan Salahova Sabina Sixlinskaya ve Faiq Ehmedi qeyd etmek olar Xalcaciliq Esas meqale Azerbaycan xalcalari Azerbaycan xalcaciliq merkezi xalcasi 1984 cu il Letif Kerimov adina xalca muzeyi Baki Azerbaycan xalcalari dedikde Abseron Gence Qazax Sirvan Qarabag Quba Tebriz xalcalari nezerde tutulur Iranika ensiklopediyasina gore xalcaciliq esasen Serqi Zaqafqaziyada indi azerbaycanli adlandirilan turk ehalisinin yasadigi erazide yayilmisdi Diger xalqlarin xalcaciligi az ehemiyyet dasiyirdi Azerbaycan Qafqaz xalcalarinin esas yaradilma merkezi idi ve Azerbaycan toxucularinin bacariq ve ideyalari butun Qafqazda hiss edilirdi XVI esrde Sefevilerin hakimiyyete gelmesinden baslayaraq Azerbaycan xalcaciliq seneti misli gorunmemis mukemmelliye catdi ve senaye ehemiyyeti qazandi Dovrun miniatur ressamlari xettatlari Azerbaycan ornamental incesenet mektebinin formalasmasinda muhum rol oynadi Bu ise daha sonra Serq incesenetinde ve vahid Tebriz mektebinin yaranmasinda boyuk tesire sebeb oldu XVI esrin ikinci yarisindan Cenubi Azerbaycanda inkisaf eden efsan lecek turunc gulbendlik kompozisiyalari Simali Azerbaycan seherlerindeki toxucular terefinden menimsenildi Tarixi statistikalara gore 1843 cu ilde Azerbaycanin 6 Xezer eyaletinde 18000 xalca toxunub Sirvan ve Qubadan olan xalcalar Bakida Qazax ve Genceden olanlar Tebriz ve Istanbulda satilib 1850 ve 1857 ci illerde unikal memulatlarin birinci beynelxalq Tiflis sergisinde azerbaycanli ustalar mukafat elde etdiler XIX esrin sonunda kommersiya neftinin istehsali elaqedar iqtisadi inkisaf Bakida ve Azerbaycanin diger erazilerinde xalca toxuculugunun inkisafina sebeb oldu Quba Sirvan Qazax Zencan xalcalari murekkeb hendesi naxislarla xarakterize olunur buna coxbucaqli ve ya ulduzsekilli medalyonlarin merkezi sahesindeki eyni ox uzerinde yerlesen heyvan ve insan sxematik fiqurlari daxildir Cicek motivlerinin bol oldugu muxtelif bitki ornamentleri ise Tebriz ve Qarabag xalcalarina xasdir Azerbaycan xalcalarinda gorunen hendesi formalara tarixi politeizm inanclarina gedib cixan svastikani ve romb ve kvadratlarla ehate edilen sekkizbucaqli ulduzu gostermek olar Daha sonra Tebriz medeniyyetinin tesiri ile diger mekteblerde bitki alemi elementleri ortaya cixir Azerbaycan xalcalarinda tapilan Islam simvolikasina misal olaraq Fatimenin elini besbarmagi misal gostermek olar Besbarmaq Islamin 5 ehkamini ve Islamda hormet edilen 5 sexsiyyeti Mehemmed peygember Eli Fatime Hesen ve Huseyni simvolize edir Bir cox Tebriz xalcalarinin uzerinde su bollugunu temsil eden heyat agaci na rast gelinir Hemcinin xalcalarda coxlu agacin bitkinin ve qusun oldugu bag tesvirlerine rast gelinir Bu muselmanlar ucun ugur ve muveffeqiyyet demekdir Tebriz ve Samaxi xalcalarinda rast gelinen diger bir ikonoqrafik tesvir tebietin mocuzesini simvolize eden nardir Nar Sefeviler dovrunde xalca ve miniaturlerin bezedilmesinde genis istifade edilirdi Azerbaycan xalcalarinda qus sekillerine qartal ve tovuzqusu tez tez rast gelinir Bir cox hallarda texniki cehetden ve xalcanin olcusune gore heyvanlari birbasa elave etmek mumkun olmur Meselen qoyun ve qoclarin yalniz S sekilli serti buynuzlari xalcanin merkezinde ve qiraqlarinda gosterilir Ejdaha tesviri de eyni sekilde simvoliklesib Talisman kimi istifade edilen ejdaha tesviri XVII esrde Azerbaycanin saray manufakturalarinda istehsal edilen debdebeli xalcalarda ortaya cixib Bedii tikme XVII XVIII esrler ipek tikmesi Vasinqtonun Tekstil Muzeyi Azerbaycanin yerli xammalla zenginliyi pambiq yun ve ipek parcalarin istehsali tikme senetinin genis yayilmasi ucun munbit serait yaratmisdi Samaxi Gence Seki ve Basqalda istehsal olunan qanovuz darayi mahud ve mexmer tikmeler ucun en munasib material idi Onlarin uzerinde yerli tebii boyalarla renglenmis ipek ve yun saplardan pileklerden istifade etmekle ustalar muxtelif tikmeler yaradirdilar Qizili ve gumusu saplar pilek toz muncuq sim ve s xammallar ise xaricden getirilirdi Onlarin en genis yayilani tekelduz tikmedir Onun yerliyi esasen qara qirmizi ve tund surmeyi mahuddan yaxud da mexmerden ibaret olur Bele tikmelerin kompozisiyalarmi esasen nebatat ve heyvanat alemini eks etdiren sujetler teskil edir Bu usulla saxaga geydirilmis parca uzerinde naxisi koklemekle onun ustunu sapla doldurardilar Tekelduza xas olan murekkeb naxislar qarmaq deyilen iyne ile yaradilirdi Seki Samaxi Qarabag Gence Baki ve Tebriz seherleri tekelduz enenelerini yasadan merkezlerden sayilir Gulebetin tikmeler adeten agir davamli ve bahali parcalar uzerinde yaradilir Tikme parcalarin yerlik kimi istifade olundugu bu tikme novunde esasen qizil ve gumus saplar tetbiq olunur Gulebetin tikmeler arxaligin cepgenin araqcinin saat ve daraq qabinin ve diger meiset esyalarinin uzerinde olur Naxis unsuru kimi esasen stilize edilmis qus at insan gul cicek ve yarpaq tesvirlerinden istifade edilir Naxcivan Baki Samaxi Quba Susa Tebriz seherlerinin ustalari gulebetin tikmelerinden istifade edib Icrasina gore daha cox gulebetinli tikmeye uygun gelen qus gozu ona Abseronda cinagi Naxcivanda culme de deyirler esasen araxcinlarin ve sebkulahlarin bezedilmesinde istifade edilirdi Tekelduz tikme Pilekle tikmede muxtelif dairevi formali metal parcalarindan istifade olunur Merkezinde kicik desikler olan xirda duyme formali pilekleri sapla rengli ipek parcalara berkidirler Sonda mueyyen sujet hendesi ve nebati naxis esasinda duzulmus pilekler butunlukde bir menzere yaradir Bu novden daha cox taxca pencere perdesi ortuk yelpik ve s bezedilmesinde istifade olunur Seki Qazax Samaxi ve Susa bu tikme novunun genis yayildigi yerlerdir Muncuqlu tikmeler rengareng xirda muncuqlarin komeyi ile yaradilir Pul kisesinin daraq qabinin kicik torbalarin basmaqlarin ve s esyalarin uzeri muncuqlardan ibaret nebati ve hendesi naxislarla bezedilende estetik tesire malik olur Tikmenin qurama novu ise rengareng parca hisselerinin en muxtelif sekilde yan yana duzulerek tikilmesi yolu ile yaranir Taxca basi ve ortuklerde quramadan istifade olunur Esasen hendesi naxisla bu tikmeler daha cox Seki Abseron Qazax ve Samaxida yayilmisdir Hem qondarma hem de oturtma adlanan tikme novu her hansi parcanin ayrica kesilib diger bir parca uzerine qoyulub etrafinin tikisle hasiyelenmesi ile yaradilir Cox vaxt naxis rolunu oynayan muxtelif formali parcanin altina pambiq ve yaxud yun qoymaqla onun daha da qabariqligina nail olunurdu ki bu da ayriayri ortuyun ve perdenin tertibatini daha da keyfiyyetli edirdi Bu nov daha cox Abseron Naxcivan Qerbi Azerbaycan Gence ve Qazaxda genis yayilib Divar bezeklerini rubendleri ve perdeleri bezeyen doldurma tikme sebkulah araxcin canamaz namazliq ve yorganlarin bezeyinde istifade olunan sirima tikme de milli bedii senetkarligimizin numunelerindendir Bedii keramika Esas meqale Azerbaycanda bedii keramika senetiXVIII esr keramika numuneleri Heyder Eliyev Medeniyyet Merkezi XVI XVII esrlerde Azerbaycanda saxsi qablarin hem de memarliq abidelerinde tetbiq edilen kasi memulatlarin istehsalinin esas merkezleri Samaxi Baki Naxcivan ve Gence seherleri olmusdur Bu esrlerde duzeldilmis keramika seneti numuneleri uzerinde bedii uslub xususiyyeti ile yanasi dovrun en sevimli ornament motivi ve sujetlerini coxlu gul cicek qus heyvan ve bezi meiset esyalarinin tesvirini gormek mumkundur Bundan elave saxsi memulatlari uzerinde XVI XVII esrlerde bedii xalca ve parcalarinda tesaduf olunan Sefevi zadeganlarinin heyat ve meisetinden goturulmus sehnecikler ve diger sujetlere rast gelinir XVI XVII esrlerde Azerbaycanda tikinti keramikasi da yuksek inkisaf etmesile elaqedar Azerbaycanin ayri ayri seherlerinde o cumleden Qarabag erazisinde saraylarin karvansaralarin hamamlarin tikintisi zamani sirli uzluk materialdan ve keramik mozaikadan genis istifade edilirdi Qarabag xanliginin movcud oldugu XVIII esrin ikinci yarisi XIX esrin evvelinde dulusculuq istehsalinin aparici sahesi kimi daha cox meiset keramikasi qeyd edile biler Gence Cini qablar zavodunda ressamlarin el ile qab naxislamasi XX esrin ilk yarisinda keramikanin inkisafi Letif Kerimov ile bagli idi Onun eserlerine medalyonda respublika gerbi 1939 pambiq guller ve govdeler ile bezedilmis vaza daxildir Hemcinin 1962 ci ilde G U Huseynovun tertib etdiyi qehve desti kimi yeni qab formalari ortaya cixmaga basladi Enenevi formalarin yeni tertibatlari da islenmeye basladi Ressam L Agamalovanin Dekorativ vaza eserinde onun evveller sevdiyi kutlevi qaydada buraxilan mehsullar ucun yaratdigi ve istifade etdiyi goy ve qara sirden uzaqlasaraq butunlukle enenevi xalq keramikasina muraciet etmisdir Buna elave olaraq keramikanin miniatur resmleri ile Tebriz miniatur mektebi bezedilmesine baslandi O Y Sixeliyevin Ferhad ve Sirin vazasi 1958 bunun bir numunesidir Sovet dovrunde cini ve saxsidan hazirlanan heykel fiqurlarinin kutlevi istehsalina baslanir Cini ve saxsidan duzeldilmis xalq mudriki Molla Nesreddinin satirik hekayelerinden olan obrazlar bestekar Uzeyir Hacibeyovun Arsin mal alan operettasindan personajlar H Abdullayevin Yeddi gozel cini fiqurlari bunlara misal gosterile biler 1970 1980 ci illerde Moskva Sankt Peterburq Tiflisde ve basqa seherlerde tehsil almis keramika uzre mutexessis ressamlara Zahid Huseynovu S Abbasovu Mezahir Avsari Eldar Memmedovu ve basqalarini misal gostermek olar Mezahir Avsar Xurremiler kompozisiyasi Afsaran vazasi Nesimiye hesr edilmis bedii nimceler Turkiyede keramikadan hazirlanmis Totem xatire abidesi ile meshurdur 1950 ci illerde bedii keramikanin maraqli novlerinden biri sayilan mayolika da genis inkisaf etmeye baslayir Yerli istehsalat bazasinda yaradilan mayolika bir cox ictimai ve inzibati binalarin dekorativ bezedilmesinde genis tetbiq olunmaga baslandi 1980 ci illerin sonundan baslayaraq ictimai binalarin metro stansiyalarinin interyer ve eksteryerlerinde dekorativ keramika kompozisiyalarindan bol istifade olunurdu Bunlara misal olaraq Yasil Teatr da Kondisionerler zavodunun fasadinda Usaq stomatoloji klinikasinin ve 28 may metro stansiyasinin interyerinde Samaxi seherinin gireceyinde samotdan Samaxinin inkisafinin tarixi adli keramik panno Nicat Qocamanli 1979 cu il Deniz kenari bulvarda Kukla teatrinin tertibatini Rasim Rzayev 1986 misal gostermek mumkundur Heykelterasliq Esas meqale Azerbaycanda heykeltarasliqAzerbaycanli qebiristanliginda das at heykeli Orta esrlerde Azerbaycanin muxtelif menteqelerinde ecdadlarin baba adlandirilan das heykelleri duzeldilmisdir Qebirdaslari ve divarlar cox vaxt relyef naxislari ile bezedilirdi Bu nov heykeltarasliq Abseron yarimadasinda pik seviyyeye catmisdir Bakida Sirvansahlar sarayi muzeyinde saxlanilan XIII esre aid Bayil daslari insan ve heyvan fiqurlari ile bezedilmisdir Bu antropomorfik yazinin bir numunesidir Azerbaycan Respublikasinin ve Cenubi Azerbaycanin muxtelif yerlerinde tapilan qoyun ve at formasindaki qebirdaslari Azerbaycan orta esrler medeniyyeti abidelerinin numunesi hesab edilir Muasir Azerbaycan erazisinde IX esrin II yarisindan etibaren erebler terefinden erazisi isgal edilmis xalqlarin yaradiciligi seriet qanunlarina ustun gelmeye basladi Bu zaman xalq incesenetinde yeniden canli varliqlarin tesvirleri ortaya cixmaga basladi Hesab edilir ki XV esrden baslayaraq qebirdaslari esasen qoyun ve ya at formasi almaga basladi Bu qebrdaslari Islam ehkamlarinin pozulmasinin numunesi kimi tehlil edilir At heykeller hemise yeherlenmis ve tam techizatli sekilde tesvir edilir Yazilardan basqa bele abidelerde olmus sexsin silahlari yay ox qilinc qalxan oxluq ve s tesvir edilir Das qoyun heykellerinde yazilardan basqa vehsi kecilerin marallarin tesvirleri bezi hallarda bu heyvanlarin ovlanmasi sehneleri ve bezen de meiset sehneleri tesvir olunur XIX esrin ikinci yarisinda Bakinin inkisafi ile muxtelif tarixi uslublarda tikilmis yeni binalarin heykel dekorasiyasina ehtiyaci oldugundan dasla yonulmanin berpasi musahide edilir XX esrin evvellerinden heykellerde abide kompozisiyasi ustunluk teskil edir Ilk azerbaycanli pesekar heykeltaras Zeynal Abdin bey Eliyevdir 1920 ci illerde Bakida bir cox rus heykeltaras yasamisdir Ilk heykeltarasliq emalatxanasi S Qorodecki terefinden teskil edilmisdir 1923 cu ilde E Tripolskaya 26 Baki komissarinin heykelini yaratmisdir 1920 1930 cu illerde bir cox seher meydanlari tarixi sexsiyyetlere hesr edilmis heykeller ile bezedilmisdir Mirze Feteli Axundov Pinxos Sabsay 1930 1940 50 ci illerde Azerbaycanda heykeltarasligin rolu daha da artmisdir Ehemiyyetli isler arasinda Nizami Genceviye Fuad Ebdurehmanov 1949 Hokumet Evinin qarsisinda Lenine Celal Qaryagdi 1954 Xursidbanu Natevana Omer Eldarov 1960 Uzeyir Hacibeyova Tokay Memmedov 1960 Mikayil Musviqe Munevver Rzayeva 1968 Qara Qarayeve Fazil Necefov 1968 qoyulan heykeller gosterile biler Evveller heykeller emek ve medeniyyetin onemli sexsiyyetlerini tarixi qehremanlari tesvir ederken sexsin esas xususiyyetlerinden istifade etse de getdikce sexsin ic dunyasina da yer verilmisdir Settar Behlulzade Omer Eldarov 1975 1970 ci illerde heykeltaraslar agac mermer ve qranit uzerinde kompleks tematik kompozisiyalar hazirlayirdilar Fuad Salayevin yaradiciliginda klassik heykeltarasligin usullarina rast gelinir Ziver Memmedova ilk azerbaycanli qadin heykeltarasdir Azerbaycan diliEsas meqaleler Orta Azerbaycanca Azerbaycan dili ve Azerbaycan dilinin dialektleriSoldan saga Sefevi hokmdarlarinin XVI ve XVII esre aid diplomatik mektublari ve Quba xanliginin XVIII esre aid diplomatik senedi Azerbaycan dili turk dillerinin oguz qoluna daxildir Azerbaycan Respublikasinin ve Rusiyanin Dagistan Respublikasinin dovlet dilidir hemcinin Sovet dovrunden beri Gurcustanda azerbaycanlilarin tehsil dili olaraq istifade edilir Azerbaycan dilinin dialekti Iraq turkmancasi Iraqin Kurdustan muxtariyyetinde dovlet terefinden taninmis dildir Diger azerbaycandilli bolgeler Iran Azerbaycani ve Turkiyenin Qars ve Igdir bolgeleridir Azerbaycan dili muasir Azerbaycan erazisinde oguz ve qipcaq tayfa dillerinin esasinda yaranib Azerbaycan dilinin dialekt ve sivelerinin formalasmasi Azerbaycan xanliqlari ve sultanliqlarinin yarandigi XVIII esre gedib cixir Ancaq Nuxa Seki dialektinin Azerbaycan dilinden ayrilmasi Emir Teymurun dovrunde 1360 ci iller bas vermisdir Tarixi cografi prinsip esasinda Azerbaycan dili dialekt ve siveleri 4 qrupda cemlesdirilir Serq Quba Baki Samaxi dialektleri Mugan Lenkeran siveleri Qerb Qazax Qarabag Gence dialektleri Ayrim sivesi Simal Seki dialekti Zaqatala Qax sivesi Cenub Naxcivan Ordubad Tebriz dialektleri Irevan sivesi Bundan basqa selcuq qasqay efsar sonqur Kirmansahda aynallu gelucah Mazandaranda Diyarbekir turkcesi Iraq turkmancasi Efqanistan qizilbaslarinin sivesi azerbaycan dilinin dialekti hesab edilir Iranda Azerbaycan dili az qala Qezvine qeder danisilir Gelucah Azerbaycan linqvistik erazisinin en serq noqtesi sayilsa da Xorasanda da Azerbaycan anklavlari tapilmisdir Xorasan turklerinin danisdigi turkce azerbaycan ve turkmen dilleri arasinda araliq dili hesab edilir Edebi Azerbaycan dili bu dildeki poeziyanin yaranmasi ile formalasmaga ve istifade edilmeye basladi Azerbaycan edebi dili XIII esrde formalasmaga baslayib XIV XV esrlerde ise yazili Azerbaycan edebiyyati ortaya cixib Yazili klassik Azerbaycan turk edebiyyatinin baslangici monqol isgalindan sonraki dovre tesaduf edir ancaq XVI esrden baslayaraq Iranin azerbaycan dilinde danisan hokmdarlar ve serkerdeler terefinden idare edilmesi dilin daha cox inkisaf etmesine sebeb olur XIV esrin sonlarinda yaranan Seki hakimliyini idare etmis Orlat sulalesi azerbaycanlilasmis turkdilli monqol sulalesi idi Bu sulalenin en azi iki numayendesi elme melumdur Seyid Eli Orlat ve Seyid Ehmed Orlat Sefevi imperiyasinda Azerbaycan dili hakimiyyetin sarayin qizilbas herbi teskilatinin ve dini liderlerin dili dovleti idare eden sulalenin ana dili idi Qizibaslar Sefevi sahlari kimi turk dilinin Azerbaycan novu ile danisirdilar Bu dovrde yalnizca farslar azerbaycanca oyrenmirdi hemcinin azerbaycan dilinde danisan Hesen bey Rumlunu ve Isgender bey Munsi Dunyani bezeyen Abbasin tarixi eserinin muellifi olkenin burokratik ve edebi dili olan farscani oyrenirdiler Sah I Abbas paytaxti Qezvinden Isfahana kocurenden sonra ise evvel turk dilini isleden saray fars dilini istifade etmeye baslayir II Abbasdan sonra hakimiyyete gelen Sah Suleyman Sefevi saray hereminde bagli qaldigi ucun ana dili azerbaycanca idi onun hansi seviyyede farsca bilmesi hele de tarixsunasliga aydin deyil Azerbaycan dili Sefevi sulalesinin hakimiyyetinin son dovrlerine qeder sarayin dili olaraq qalmisdi Efsarlar dovletinin qurucusu Nadir sahin dogma dilinin azerbaycan dili olmasi elm terefinden qebul edilir Akop Papazyana gore qizilbas oldugu ucun Nadir Sah azerbaycan dilini dogma dili kimi istifade edirdi Hetta Nadir sahin dovrunde yasamis ermeni katalikosu Abraam Kretaci Tehkiye adli eserine onun Azerbaycan dilindeki nitqini elave etmisdir XVIII esrin ikinci yarisinda azerbaycan dili ilk defe inzibati muessiselerde xususile Qubali Feteli xanin yaratdigi simal serqi birliyin defterxanalarinda dovlet senedlerinin resmi yazismalarin dili oldu Azerbaycan dilinde yazilmis senedlere 1768 ci ilde Qubali Feteli xanin kohne ve yeni Samaxiya hucumunu xeber veren senedi ve 1776 ci ilde Qubali Feteli xanin Cenubi Dagistan feodallari ile imzaladigi baris sazisini misal gostermek olar Qacarlar dovleti dovrunde Azerbaycan dili sarayin ve Azerbaycan tayfalarindan teskil edilmis ordunun dili idi fars dili ile birlikde her iki sarayda Tebriz ve Tehran genis yayilmisdi Qacar hokmdarlari veliehd sahzade olduqlari zaman xidmet etdikleri Tebrizde azerbaycanlilarin ehatesinde turk dili medeniyyeti ve adetlerine daha cox baglanir taxta cixdiqdan sonra ozlerini Azerbaycan turkleri ile ehate edirdiler Bunlardan biri olan Mehemmed sah Qacar Fars ve Sirazda Elahezret Mehemmed Sah i Turk i Azerbaycan adlandirilirdi Bundan basqa Qacar sulalesinin uzvleri xarici diplomatlarla da turk dilinde danisirdilar Aderbaycanda erazinin adi ile adlandirilan turk dilinin dialekti hakimdir bu dialekt bizde Zaqafqaziyada cox istifade edilir hemcinin Tehran sarayinda hokmran sulale ucun bu dogma dil kimidir Bu dialektin oz kicik edebiyyati xususile Gilandaki kecmis rus konsulu Xodzkonun ingilis diline tercume etdiyi aderbaycanli suvari asiq Koroglu mahnilari var fars dili Aderbaycan eyaletinin ehalisinin boyuk hissesi ucun medrese mekteblerinde oyredilen kitab dilidir asagi tebeqe Aderbaycan dili ile mehduddur Ilya Berezin Simali Irana seyahet eseri Sayat Novanin azerbaycan dilinde seiri Esrler boyunca Azerbaycan dili linqva franka kimi ticaret ve etnikler arasi qarsiliqli munasibetde butun Persiyada Qafqazda ve cenub serqi Dagistanda istifade edilirdi Onun trans regional tesiri en azi XVIII esre qeder davam edib S A Raevski 1837 ci ilde oz mektubunda yazirdi Tatarca oyrenmeye basladim dil hansi ki burada umumiyyetle butun Asiyada Avropada fransizcanin oldugu qeder lazimdir Azerbaycan dili Azerbaycan edebiyyatinin numayendeleri olan Sayat Nova ve Molla Veli Vidadinin yasadigi gurcu sarayinda yaxsi basa dusulurdu Bundan basqa bezen qonsu xalqlarda azerbaycan dili dogma dili unsiyyetden sixisdirib cixarirdi Brokhauz ve Efronun ensiklopedik lugetine gore sonuncuyla yaxin qonsuluq ve daimi munasibete gore tabasaranlilar onlarin Azerbaycan dialektini menimsediler ve tedricen oz dogma dillerini unutdular Boyuk Pyotrun ermeni xalqi ile elaqeleri kitabinda ermeni senedlerini serh ederken Q A Ezov qeyd edir ki boyuk hissesi ermeni danisiq dilinde yazilanlar tatar azerbaycanli sozleri ile asib dasirdi F T Markov qeyd edir ki assuriyalilar oz aralarinda aysorsca danisir ancaq diger milletlerle elaqelerinde tatarcani azerbaycanca istifade edirdiler hansi ki Irevan qezasinda hami terefinden qebul edilirdi Bundan basqa darginler xristian tatlar yehudi tatlar ve de tarixen azerbaycan dili istifade edilmisdir Umumiyyetle azerbaycan menseli sozler rus gurcu ermeni Nax Dagistan lezgi avar lak arcin ve s ve Iran fars tat talis kurd gilek osetin dillerinde yer alib Azerbaycan dili terminini ilk defe Sankt Peterburq Universitetinin Serq dilleri fakultesinin birinci dekani ve serqsunas Mirze Kazim bey esaslandirdi ve istifade etdi 1918 ci ilde yaranmis Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti 27 iyunda turk dilini dovlet dili elan etdi Iranda Qacarlarin Pehlevilerle evez edilmesile tehsilde mediyada ve karguzarliqda Azerbaycan dilinin istifade edilmesi qadagan edildi 1941 ci ilde Iranin simalinin SSRI terefinden isgal edilmesinden sonra burada yaranan Azerbaycan Milli Hokumeti Azerbaycan dilini Cenubi Azerbaycanin dovlet dili elan etdi 6 yanvar 1946 ci il Hokumetin suqutundan sonra azerbaycancanin ictimai istifadesine qoyulan qadaga davam etdi 1979 cu il Iran Islam Inqilabindan sonra yeni konstitusiyada qeyd edildi ki yerli milli diller fars dili ile yanasi mediyada ve diger kutlevi informasiya vasitelerinde hemcinin milli edebiyyatin tedrisi ucun mekteblerde azad istifade edile biler 1956 ci ilde Azerbaycanin 1937 ci ilde qebul olunmus Konstitusiyasina elave edilen madde ile Azerbaycan dili Azerbaycan SSR in dovlet dili olur 1991 ci ilde yaranan Azerbaycan Respublikasi ise Azerbaycan dilini dovlet dili elan edir Yazi sistemi Esas meqale Azerbaycan elifbasiQovsi Tebrizinin seiri Ereb yazi sistemi ile Azerbaycan dilinde yazilmisdir Orta Turk dili dovrunden 900 1500 cu iller etibaren ereb yazi sistemi Islam dunyasinin butun turkdilli erazilerinde istifade edilirdi Bu yazi sisteminin Xarezm Cagatay Volqa Osmanli ve Azerbaycan turkcesi ucun variantlari ortaya cixmisdir Ereb yazi sistemi ile Azerbaycan dilinde ilk yazili metnler XIV XV esrlere aiddir Bu yazi sistemine yalniz turk dili ucun xarakterik olan bezi herfler ڭ گ ۋ ﭺ پ ژ de daxil idi XVI esr sairi Mehemmed Fuzuli kimi Azerbaycan medeniyyetinin numayendeleri terefinden ereb yazi sistemi Azerbaycan dili ucun cox cetin bir sistem olaraq qeyd edilirdi Sah I Abbasin dovrundeki carliq Rusiyasi menbelerine gore rus sefirleri Sefevi sahinin cavabinin turk dilinde tatar yazisi ile olmasini arzulamisdir Bu XVI XVIII esrlerde Avropa Kicik Asiya ve Yaxin Serq hokmdarlarindan gelen ve onlara geden mektublari tercume etmek ucun rus carlarinin xeyli sayda katib saxlamasinin mentiqi neticesi idi Uppsala Universitetinde saxlanilan XVII esr orta Azerbaycanca elyazmalari nadir bir sekilde latin yazi sistemi ile yazilmisdir XVIII esrde ermeni ve gurcu asiqlari Azerbaycan asiq seirleri ve Azerbaycan dastanlarini yaddan cixartmamaq ucun onlari ermeni ve gurcu yazi sistemi ile qeyde alirdilar Bele elyazmalarin bir coxu hal hazirda Matenadaranda ve Kurdustan Dovlet Muzeyinde qorunur XVIII esrde gurcu yazisi ile yazilmis metnlere Sayat Novanin Azerbaycan dilindeki elyazmalari Azerbaycan Osmanli qarisiq dilindeki Incil elyazmalari misal gosterile biler XX esrin evvellerinde Derbend asigi Saul Simendu ise ivrit yazi sistemi ile azerbaycan dilinde seirler yazirdi Bundan basqa Osmanlida istifade edilen ermeni turk elifbasindan tesirlenilerek Azerbaycan dilinin ermeni herfleri ile yazildigi Ermenbasi elifbasi yaradilmisdir Bu ermeni herfleri Azerbaycanda istifade olunan serqi ermeni diline uygun olaraq yazilmisdi Turk xalqlari arasinda latin yazi sistemine kecide ilk cehd azerbaycanlilar arasinda XIX esrin ortalarinda olmusdur Bu layihenin muellifi Mirze Feteli Axundov idi O layihesi Istanbulda qebul edilmedikden sonra latin ve rus elifbalarinin esasinda 32 samit ve 10 saitden ibaret yeni elifba yaratdi Ferhad Agazade Abdulla bey Efendizade ve Suleyman Sani Axundovun 1907 ci ilde Bakida kecirilen Ikinci Muellimler Qurultayi ucun hazirladigi xususi elifba layihesi muzakire edildi AXC dovrunde Xudadad bey Melikaslanovla birlikde elifba islahati ile bagli xususi komissiyanin yaradilmasi xalq maarifi nazirine hevale edilir ve bu qerara uygun olaraq xalq maarifi naziri yaninda xususi komissiya yaradilir Ancaq Baki emeliyyati elifba islahatinin kecirilmesine imkan vermir SSRI de latin yazi sistemine kecidin oncusu Azerbaycan idi 1922 ci ilde Semed aga Agamalioglunun basciliq etdiyi komissiya latin yazi sistemine esaslanan elifba layihesini teqdim etdi Bu elifba Sovet Azerbaycaninda tetbiq edildi Ataturk islahatlari cercivesinde qebul edilen turk elifbasi Azerbaycan elifbasindan tesirlenerek yaradilmisdi 1920 ci illerde Azerbaycan yazisinin esasinda Sovet Ittifaqinin turk xalqlari ucun Yanalif yazisi yaradilmisdir 1939 cu ilde ise latin elifbasi kiril elifbasi ile deyisdirildi 1958 ci ilde Azerbaycan kiril elifbasi Azerbaycan dilinin fonemine uygun gelmesi ucun tekmillesdirildi Azerbaycan kiril elifbasi diger kiril elifbalarindan Ҝ ve Ҹ herfleri ile ferqlenirdi 1991 ci ilde Azerbaycan yeniden latin qrafikali Azerbaycan elifbasini istifade etmeye basladi 1992 ci ilde rutul dili ucun kiril elifbasi yaradilana qeder rutullarda resmi senedler dini metnler ve poeziyada azerbaycanca istifade edilirdi Hal hazirda Azerbaycan Respublikasinda yasayan azerbaycanlilar yazi ucun latin yazi sistemini Dagistan azerbaycanlilari kiril yazi sistemini Iran azerbaycanlilari ise ereb yazi sistemini istifade edir EdebiyyatEsas meqale Azerbaycan edebiyyati Oguz dili XI XII esrlerden baslayaraq Orta Asiyadan turkdilli tayfalarin gelisi ile regionda yayilmisdir Oguzlarin Iranda ortaya cixmasindan iki esr sonra yalniz sifahi edebiyyatlari var idi Turkoloq ve etnoqraf N A Baskakov Azerbaycan edebi dilinin inkisaf tarixini uc merheleye bolur XIV XVI esrler edebiyyatda fars dilinin istifade edildiyi ve ereb ve fars sozleri ile zengin olan qedim Azerbaycan dilinin inkisaf etdiyi dovr XIX esrin ikinci yarisi XX esrin evvelleri edebi Azerbaycan dilinin canli danisiq diline cevrildiyi ve milli edebi dil normalarini elde etdiyi dovr Oktyabr inqilabindan sonra Azerbaycan dilinin Azerbaycan sosialist milleti nin diline cevrildiyi dovr Qedim Anadolu turkcesi adlandirilan dilde yazilmis metnleri qedim Azerbaycan dilinde hesab etmek hemcinin ilkin azerbaycanca metnleri erken Osmanli edebiyyatinin bir hissesi saymaq mumkundur XV XVIII esrlerde Iran ve Cenubi Qafqazda danisilan turk dili esasen orta Azerbaycanca ve ya ecem turkcesi adlandirilsa da linqvistika ve erazi baximindan serhedleri bilinmeyen bu dilin Azerbaycan Osmanli qarisiq dili olmasi da mumkundur Sifahi xalq edebiyyati Esas meqale Azerbaycan folkloruAzerbaycan nagil qehremani Melikmemmed qardasi ile doyusde Azerbaycan sifahi xalq edebiyyatina xalq mahnilari efsaneler sevgi ve tarixi qehremanliq dastanlari nagillar letifeler atalar sozleri holavar sayaci sozler oxsamalar agilar laylalar tapmacalar bayatilar ve s daxildir Azerbaycan nagillari XIX esrden toplanmaga baslanmisdir Yunan alimi Hann alman ve yunan nagillarina gore sujetlerini tertib etmis A Aarne ise oxsar nagil sujetlerinin dunya nagillari esasinda kataloqunu yaratmisdir 2000 e yaxin sujet toplanmis ve 3 qrupa bolunmusdur heyvanlardan behs eden nagillar esl nagillar ve letifeler Esl nagillar ise sehrli nagillar nagil efsaneler nagil novellalar ve cin haqqinda nagillar adli dord qrupa bolunmusdur Heyvanlar haqqinda nagillara Cil madyan Armudanla tulku Muqeddes baliq Axmaq kisi sehrli nagillara Fatma ve okuz Fatmanin ineyi Goycek Fatma Sahzade Mutalib Sems ve Qemer Qaraqas Sehrli uzuk Ax vax Ovcu Pirim meiset nagillarina Derzi sagirdi Ehmed Dasdemirin nagili Nusaperi xanim Yeddi qardas bir baci Yetim Ibrahim ve Sovdeger Ibrahimin nagili nagillarini misal cekmek olar Azerbaycan sifahi xalq edebiyyatina hemcinin atalar sozleri ve meseller daxildir Azerbaycanda atalar sozunden misal cekmek spikerin fikrini mohkemlendirir bedii ifadeliliyi ve qulaq asanlar uzerinde nitqin emosional tesirini artirir Sovet turkoloqu ve filoloqu Efrasiyab Vekilov qeyd edir ki Azerbaycan atalar sozleri ve mesellerin coxu orta esrlerde feodalizm dovrunde yaranib Ona gore de onlarin coxu kendlilerin icbari is ve huquqsuzlugu ve onlarin bu qeddarliga qarsi etirazi ile baglidir Azerbaycan atalar sozleri ve mesellerini ilk defe Irevan muselman mektebinin turk dili muellimi Mirze Memmedveli Qemerlinski cap etdirmisdir Kitabi Dede Qorqud dastaninin menseyi Merkezi Asiya olsa da oguzlarin six meskunlasdigi Azerbaycan erazisinde formalasib Buradaki hekaye ve mahnilar XIII esrin baslangicindan gec olmamaqla formalasmis XV esrden gec olmamaqla yaziya alinmis olmali idi Dastanin gunumuze azerbaycan dilindeki Drezden ve XVI esr turkcesine yaxin Vatikan elyazmalari gelib catib Dastan oguzlarin isgal edilmis Qafqaz torpaqlarinda kafirlerle mubarizesinde behs edir Oguz xanla bagli Tarix i Oguz dastaninin Nizami Gencevinin Isgendername si ile benzer sujet xetlerine malik olmasi bu dastanin da Azerbaycanda yaradilmasini subut edir Hemcinin Sefevi dovrunde Azerbaycan xalq dastanlari Sah Ismayil Esli ve Kerem Asiq Qerib Koroglu dastanlari yarandi Yerli dialektler ve klassik dil arasinda korpu rolunu oynayan bu dastanlar zamanla Osmanli ozbek ve fars edebiyyatlarina nufuz edir hetta azerbaycan xalqi ile elaqeler neticesinde Asiq Qerib dastani ermeni ve gurculere kecir Bu lirik ve epik romanslarin turk edebiyyatinin Osmanli ve Cagatay qollari ile muqayisede Azerbaycan edebiyyatinin xarakterik bir xususiyyeti hesab edile biler Diger meshur Azerbaycan dastanlari Abbas ve Gulgez Abdulla ve Cahan Sikari Firdovsinin Sahname sine esaslanan Rustem ve Sohrab dir Koroglu dastaninin Azerbaycan versiyasi dastanin en qedim versiyasi hesab edilir dastanin diger xalqlardaki numunelerine ermeni gurcu kurd ve s tesir etdiyi dusunulur Dastanin Azerbaycan versiyasi XVI esrin sonlarinda formalasmisdir Orta esrler edebiyyati Azerbaycandilli klassik esebiyyatin ilk numunesi olan Izzeddin Hesenoglunun Apardi konlumu qezelinin 1391 ci ilde Seyfi Sarayi terefinden tertib edilmis Kitabi Gulustan bil Turki adli antologiyaya daxil olan nusxesi Or 1553 kodlu elyazma hazirda Leyden Universiteti Kitabxanasinda saxlanilir 311 XIII XIV esrlerde Xorasanda yasamis Izzeddin Hesenoglu Azerbaycan edebiyyatinin banisi hesab edilir Azerbaycan edebiyyatinin inkisafinda muhum rolu XIV XV esrlerde yasamis hurufizm terefdari Imadeddin Nesimi oynayib Nesimi edebi dili zenginlesdirmek ucun danisiq dilinde ve sifahi xalq edebiyyatindaki benzetme kelam ve deyimlerden istifade edirdi Nesiminin muasirleri Mustafa Zerir Qazi Burhaneddin Sah Qasim Envar ve Celairi sultani Qiyaseddin Ehmed azerbaycan dilinde yazirdilar Qazi Burhaneddinin divani qezel rubai ve tuyuqlardan ibaretdir Klassik turk edebiyyatina mexsus olan tuyuq adli dordluklerin meydana gelmesi de baslangicda Azeri erazisinde xalq edebiyyatinin tesiri altinda olmus ve sonradan Cigatay ve Osmanli edebiyyatlarina kecmisdir XV esr Sirvansahlar sarayinda da bir nece turk sairi yetismisdir Merkezi Tebriz olan Qaraqoyunlular dovrunde Azerbaycan dili edebi dil olaraq mohkemlenmisdir Qaraqoyunlu hokmdari Cahansahin Heqiqi texellusu ile Azerbaycan ve fars dilinde seirler yazirdi Bu dovrun diger bir hokmdar sairi ise turk dilinde bir divani melum olan hisni Kayfa Eyyubi hokmdari Melik el Kamil Xelilidir Diger bir XV esr sairi Xetai Tebrizinin ozu de azerbaycan dilinde seirler yazan Agqoyunlu hokmdari Sultan Yaquba hesr etdiyi Yusif ve Zuleyxa poemasi azerbaycan dilinde yazilmis ilk poemalardan biri hesab edilir Sultan Yaqubun sarayinda hemcinin Elisir Nevai uslubu ile azerbaycan dilinde yazmis Kisveri ve Hebibi yasamisdir Nesimi ve Fuzuli XVI esrde Sefevi hokmdarlari I Ismayil ve I Tehmasibin hakimiyyet dovru inkisafin bu merhelesinde Azerbaycan turk dilinin ve edebiyyatinin tarixinde en parlaq dovr hesab edilir Sah Ismayil Xetai leqebile esasen dogmaazerbaycan dilinde qismen fars dilinde yazmisdir Sah Ismayildan baslayaraq teqriben bir esr boyunca Sefevi imperiyasinda azerbaycan dili sarayda orduda ve mehkemede istifade edilib Dovrun qizilbas eliti linvistik ideologiya ve Azerbaycan dilinde edebiyyatin inkisafina oz tohfesini verib Bu dovrde Iraqda yasamis azerbaycanca farsca erebce yazan Mehemmed Fuzuli Azerbaycan poeziyasinin klassiki hesab edilir Onun Azerbaycan dilinde yazdigi eserleri Leyli ve Mecnun Bengu Bade Sohbetul esmar Sah ve dilenci Hediqetus sueda ve dir O Azerbaycan poeziyasinin inkisafinda boyuk rol oynayib Fuzulinin davamcisi Mehemmed Emani Hetem ve Qerib Eli ve Sir kimi dini movzularda eserler yaratmisdir Bu dovrde fars Kerkiya sulalesine mensub Gilan hokmdari Ehmed xan ser ve musiqi ile maraqlandigindan farsca ile birlikde azerbaycan dilinde de yazirdi Azerbaycan medeniyyetinde asiq enenesi Asiq Qurbaninin dovrunde XV XVI esrlerde inkisaf etmeye basladi Bu senetin tarixi umumilikde daha qedimdir Qurbaninin dovrunde qopuz calan ozanlar saz calan asiqlarla evez edildi Asiq incesenetinin inkisaf etmesinde Sah Ismayil Xetainin de boyuk tesiri var idi Xetainin terefdari olan qizilbaslarin dovrunde asiqlar oz mahnilarini azerbaycanca yazirdilar XVII XVIII esrlerde Iran Azerbaycaninda asiq seneti boyuk irelileyisler eledi ve klassik edebi dil ile yerli dialektler arasinda korpu oldu Orta esrlerde bu senetin mahir icracilarina Sari Asiq Asiq Abbas Tufarqanli Asiq Valeh Asiq Abdulla Asiq Lele Miskin Mehemmed Xeste Qasim Sikeste Sirin kimilerini misal cekmek olar XVII esrde Sefevilerin paytaxtinin Isfahana kocurulmesi fars dilinin movqeyini guclendirse de Mehemmed Fuzuli ve Elisir Nevai uslubundaki Azerbaycan edebiyyati ciceklenmeye davam etdi XVII XVIII esrlerin meshur sairlerine Saib Tebrizi Qovsi Tebrizi Melik bey Avci Mirze Saleh Tebrizi Kelbeli xan Musahib Gencevi Murtezaqulu xan Samli ve Tesir Tebrizi daxildir Rukneddin Mesud Mesihinin yazdigi Verqa ve Gulsa poemasi orta esrler Azerbaycan poeziyasinin en gozel romantik poemalarindan biridir Siyasi hadiselere gore XVIII esrde Iranin Azerbaycan vilayetinde turk edebiyyati gerilese de simalda muasir Azerbaycan turk edebiyyati inkisaf etmisdir Cenubda edebiyyat hem Azerbaycan hem de fars dilinde olmaga davam edir simaldaki seher merkezlerinde ise edebiyyat yalnizca Azerbaycan dilinde idi XVIII esrde Sirvan mektebinden cixmis Azerbaycan sairlerime Sakir Sirvani Nisat Sirvani Mehcur Sirvani ve Aga Mesih Sirvani daxildir Bu dovrde edebiyyatda sifahi xalq edebiyyatinin asiq poeziyasinin tesiri artir Qarabag xanliginin veziri Molla Penah Vaqif Azerbaycan edebiyyatinda realizmin esasini qoyur Onun eserlerinin esas movzusu sevi ve insanin ruhi gozelliyi idi Vaqifin dostu Azerbaycan sairi Molla Veli Vidadi ise onun eksine olaraq duzluyu cesareti agil ve derrakenin gucunu terifleyir daxili muharibeleri ve feodal qeddarligini tenqid edirdi Vaqif ve Vidadinin yaradiciligi XVIII Azerbaycan edebiyyatinin zirvesidir XVIII esr edebiyyatinin en onemli edebi abidesi anonim muellifin Sehriyar ve Senuber xalq dastani esasinda yazdigi Sehriyar dastanidir Edebiyyatin zeif dovru olmasina baxmayaraq sie edebiyyati elegiyye ve tezieler seklinde genis yayilmisdi Bele defn negmelerinin meshur muellifleri Nizemeldin Mehemmed Dehqaraqani Seyid Fettah Israq Maragi Haci Xudaverdi Taib Xoy idi Dagistan azerbaycanlilarindan olan Azerbaycan edebiyyatinin numayendelerine XVI sairi Bayat Abbas XVII esr Derbend asiqlari Mehsume Derbendi ve Dilefruz Peri XVIII esr sairleri Feteli ve Zernigar Derbendli misal gosterile biler Umumiyyetle Dagistan edebiyyatinda turk dilinin veziyyeti yerli dillerden ustun idi Sirvanda meshur Azerbaycan asiqlari ile gorusen lezgi asigi qosma seklinde mahnilar yaza ve ana dili ile birlikde azerbaycanca da seirler yaza bilirdi Orta esrlerde azerbaycan dilinde eserler yazmis ermeni muelliflere Dellek Murad Sayat Nova Qul Artun Horomsime Akuletsi daxildir Muasir dovr edebiyyati Mirze Feteli Axundzade Celil Memmedquluzade ve Semed Vurgun Simali Azerbaycan Rusiyanin terkibine daxil olduqdan sonra Azerbaycanin yerli ehalisi fars enenesinden rus Avropa enenesine dogru ireliledi Bu dovrde Qasim bey Zakir Seyid Ezim Sirvani Xursidbanu Natevan Abbasqulu aga Bakixanov Mirze Sefi Vazeh Ismayil bey Qutqasinli Celil Memmedquluzade kimi sair ve yazicilar yetisdi XIX esr Iran Azerbaycani edebiyyatinin gorkemli numayendelerine ise Ebulqasim Nebati ve Heyran xanimi misal cekmek olar XIX esrde turk dili Qacarlarin sarayinda genis istifade edilirdi Bu dovrun elegiya mersiye edebiyyatinin en vacib numayendeleri Axund Molla Hesen Dekil Maragayi Mirze Ebulhesen Raci Tebrizi ve Mehemmed Emin Delsuz Tebrizidir Simali Azerbaycan ve Cenubi Dagistan arasindaki tarixi medeni elaqelerin artmasi XIX esrde Dagistan muelliflerinin Azerbaycan dilinde yazilmis eserlerinin artmasina sebeb oldu Lezgi yazili edebiyyatinin banisi Yetim Emin dogma lezgi ve ereb dili ile birlikde azerbaycanca da yazirdi Azerbaycan ve lezgi dillerinde yazan Hesen Elkederinin 1892 ci ilde azerbaycanca yazdigi Eseri Dagistan kitabi onun oz serhleri musahideleri ve seir elaveleri ile Dagistan tarixi ile bagli Serq yazili melumatlarini ehtiva edirdi Azerbaycan diline ustunluk veren diger dagistanli muellifler ise Dagistanin xalq sairi Suleyman Stalski ve Derbend asigi Saul Simendu idi XIX esrin ortalarinda Mirze Feteli Axundzade yazdigi 6 komediya Hekayeti Molla Ibrahim Xelil Kimyager Hekayeti Musyo Jordan Hekimi Nebatat Dervis Mesteli Sah Cadukuni Meshur Serguzesti veziri xani Lenkeran Hekayeti Xirsi Quldurbasan Serguzesti Merdi Xesis ve Murafie vekillerinin hekayeti ile Azerbaycan edebiyyatinda yeni janrin dramaturgiyanin esasini qoyur O hemcinin Azerbaycan edebi tenqidinin esasini qoymus muselman dunyasinin Molyeri adlandirilmisdir 1896 ci ilde Necef bey Vezirov ilk Azerbaycan tragediyasi olan Musibeti Fexreddin i yazmisdir Neriman Nerimanov ilk Azerbaycan tarixi tragediyasi olan Nadir sah in muellifidir Sekine Axundzade Azerbaycan edebiyyatinda ilk qadin dramatuqdur XX esrin evvellerinde Mehemmed Hadi hemcinin Huseyn Cavid ve Abbas Sehhet Azerbaycan edebiyyatinda romantizmin esasi qoyur Mirze Elekber Sabir ise Serqde Sabir edebi mektebinin esasini qoyur Bu mektebin numayendeleri Mirze Eli Mocuz Eli Nezmi Eliqulu Qemkusar Bayrameli Abbaszade idi Iranda Qacarlarin Pehlevilerler evez edilmesi ile Azerbaycan dilinin istifadesi mehdudiyyetlerle uzlesdi Ancaq buna baxmayaraq Mehemmed Huseyn Sehriyar Semed Behrengi Behzad Behzadi kimi Iran azerbaycanlilari dogma dillerinde yazmaga davam etdiler Azerbaycanca yazdigi Heyderbabaya salam poemasi ile sohretlenen Sehriyarin yaradiciligi her iki olkede yuksek qiymetlendirildi Onun yaradiciliginini movzularina Azerbaycan dilinin ve onun mektebde oyredilmesile bagli problemler Azerbaycan xalqinin iki olke arasinda parcalanmasi 1945 47 ci illerdeki Cenubi Azerbaycan azadliq herekati daxil idi Usaq edebiyyati yazari Semed Behrengi ise fars sairlerinin eserlerini tercume ederek Azerbaycan edebiyyatini zenginlesdirdi Sovet dovrunde Azerbaycan edebiyyati yaradiciliq azadligini tehluke hesab eden bir sistemle idare edilirdi Azerbaycan yazicilari ve intellektuallarinin fealiyyetine nezaret edilir ve onlar teqibe meruz qalirdi Bu dovrde bir cox Azerbaycan yazicisi Stalin repressiyasina meruz qaldi 1927 ci ilde Azerbaycan Proletar Yazicilari Assosiasiyasi yaradildi 1932 ci ilde ise legv edildi Hemin il Azerbaycan Yazicilar Birliyi yaradildi Sovet dovru Azerbaycaninin yazicilarina Resul Rza Memmed Seid Ordubadi Suleyman Sani Axundov Mirze Ibrahimov Enver Memmedxanli daxildir Bu dovrde Semed Vurgunun yigcam ve diskrit uslubu Azerbaycan edebiyyatinin muasir formasinin formalasmasina sebeb oldu onu arxaizmlerden temizledi XX esrin sonlarina yaxin Bextiyar Vahabzade 70 seir mecmuesi ve 20 poemasi ile sohret qazandi Onun Gulustan poemasi Rusiya ve Iran arasinda bolunen Azerbaycan xalqi ve onun birlesmek arzusuna hesr edilib Muasir dovr Azerbaycan yazicilari arasinda en meshurlari kinodramaturq Rustem Ibrahimbeyov ve detektiv romanlarin muellifi Cingiz Abdullayevdir En meshur Azerbaycan sairlerine ise Neriman Hesenzade Xelil Rza Uluturk Nusret Kesemenli Ramiz Rovsen Baba Punhan misal gosterile biler MifologiyaEsas meqale Azerbaycan mifologiyasiAl anasi Ezim Ezimzade 1939 Azerbaycanlilarin mif ve efsaneleri xeyir ve serin dasiyici olan muxtelif mifik ve semi mifik varliqlara inancin esasinda qurulub Muxtelif Azerbaycan mifleri oz menseyini Oguzname den ozunde hem erken turk hem de Qafqazin arxaik goruslerini birlesdiren Kitabi Dede Qorqud dastanindan goturur Azerbaycan mifoloji gorusleri fars folklorunun tesirine meruz qalmasina baxmayaraq oz orijinalligi ile secilir Fars mifologiyasi da Azerbaycan mifologiyasindan bir sira mifoloji sujetleri goturmusdur Qumuq mifologiyasi hem tipoloji hem de genetik elaqe inkisafinda Azerbaycan mifologiyasi ile daxili elaqeli olmusdur Qodu mifi gunes cagirmaqla Yada tanrisi ise yagis yagdirmaqla elaqelendirilir onlara aid Gunes ve yagis ayinleri kecirilir Saya xan ise heyvandarliqla mesgul olanlari qoruyur saya merasimi ve sayaci sozler onunla baglidir Umay tanrisi Azerbaycan inanclarindaa usaginin olmasi ucun Humay qayasina basini qoyub yatmaq adeti seklinde ortaya cixir Novruz bayraminda torpagin iki terefden qazilmasi ve altindan kecidin duzeldilmesi sonra insanlarin oradan kecmesi yer kultunun bir qaligi olub torpaq ruhu ve Yer Ana Certenger ruhundan yeniden canlanmagi ifade edirdi Diger turk xalqlari ile ortaq ornekler Al Dede Alviz Dag Ana Andar xan Qanim Xan ve s dir adlandirilan turk mifologiyasinda qoruyucu rol oynayan ruhlara Cay nenesi Ev iyesi Yer iyesi daxildir Azerbaycan mifologiyasinda en aparici obrazlar div ejdaha ve peridir Neheng quvvetli eybecer ve insanabenzer divler quyularin dibindeki uc otaqli magaralarda yasayirlar ve ser quvveleri temsil edirler Ibrahimin nagili nda ise div xeyirxahligi insanlarla qan qohumlugu ile tesvir edilir Ejdahalar ise quraqliq ve xesteliyin sebebkari kimi tesvir edilir su menbelerinin qabagini tutur Bezi sujetlerde ejdaha uc yeddi ve qirx basli olur oldurulmesi ucun butun baslari kesilmelidir Kesilmis basin dirilerek qehremana hucum etmesi de mumkundur Periler div ve ejdahalarla muqayisede daha musbet rol oynayir ag derileri ve uzun saclari ile gozel bakireler olaraq tesvir olunur Periler gozel baglarda ve saraylarda yasayir hovuzlarda uzurler Onlar goyercine cevrilib basya yerlere uca bilirler Azerbaycan mifologiyasina sularin sahibi olan su perileri de movcuddur Damdabacalar kohne evlerin mescidlerin deyirmanlarin xarabaliqlarinda yasayirlar Axsamdan kecmis heyete isti su tokmek olmaz cunki tesadufen damdabacalarin usaqlarini yandirmaq olar bele olarsa onlar bunun qarsiliginda intiqam almaga baslarlar Bundan basqa Azerbaycan mifologiyasina balaca adamlar ecinne cirtdan sikloplar Tepegoz kellegoz dag meselerinde yasayan tuklu varliqlar formasindaki ruhlar ve ya Mese adami colde ve ya qebiristanliqda yasayib gece yolcularini qorxudan qulyabanilar daxildir Qulyabanilar tutulduqdan sonra paltarina iyne sancilaraq sahiblenile biler ancaq insanin her dediyinin eksini edecek Azerbaycan rituallarinda esas obrazlardan biri olan Xizir ucun unu teste yigib yukun altina qoyarlar Guya gece Xizir Nebi gelib elini bu una ceker onu efsunlar Bu un muqeddes ve efsunlanmis hesab ediler Xizir bezen mocuzeli dogusa sebeb olan dervis bezen de bir illik yolu bir goz qirpiminda qet eden korlarin gozunu acan peygember olur Rituallarda istifade edilen diger bir obraz ise kecmisde taxil sunbulden cixandan sonra bugdani samandan cixartmaq ucun cagrilan idi Taxilimiz yerde qaldi yaxamiz elde qaldi A Yel baba Yel baba Qurban sene gel baba Qirmizi paltar geyen ise dogus zamani zahinin basinin ustunde dayanir Gozegorunmez olan Hal anasi anaya ve ya usaga xeter yetirmek meqsedini gudur Ondan qorunmanin muxtelif usullari vardir tufengden gulle atmaq zahiya kisi paltari geydirmek ve ya adini Meryem cagirmaq Azerbaycan mifologiyasinda insanin bedheybete ve ya eksine cevrilme ile bagli nadir hallarda ikilesme qohumlara hetta ekizlere ile bagli sujetlere rast gelinir Buna misal olaraq Isaq Musaq qusunu insan qurd cevrilmelerini Ekil ve Bekil ekiz qardaslarinin mifik bir sekilde birlesib daha sonra bir sayilmaqlarini gostermek olar Insan qurd cevrilmeleri insanlari vehsiliye sovq edir Qurd derisine giren qadinlar hetta oz korpelerini yeyir neslin kokunu kesirler Inanclar Mifik qus Simurq Sitare Rehimova Azerbaycan xalqinin inanclarinda qurda marala ineye ag qusa ilana aslana qaba agaca totem kimi yanasildigi musahide olunur Qurdun oglu mifinde disi qurd terefinden beslenilen oglan boyuk guc elde edir ve oz xalqinin xilaskarina cevrilir Xilaskar qurd mifinde muqeddes qurd turkleri xilas edir onlara qurtulus yolunu gosterir Ilanlar ise bezi mif ve inanclarda insanlara heyvanlarin dilin oyredir xezinelerin insanlarla paylasir digerlerinde menfi obraza sahibdir zeherli varliqlar kimi taninir Azerbaycan inanclarinda tebietdeki her seyin ruha sahib olmasi gorusleri vardir Meselen encir agacini kesende Ruhu seni tutacaq qenaetine gelirler Yere qaynar su atanda Torpagin ruhunu incitdin deyirler Qusa das atanda Onun ruhundan qorx xeberdarligini edirler Azerbaycan mifologiyasinda insanin xususile olunun ruhunun ebedilik movcudlugu on plana cekilir ve zenn edilir ki cismen beden fealiyyetini dayandirsa da ruh real dunyada yasamaqda davam edir tekce mehsuldarligini itirmis olur Azerbaycanda qebir ustune gedenler ozleri ile olunun ruhuna calinmis halva Novruz bayraminda ise semeni aparib qebirin ustune qoyurlar Qebir qohum eqreba ve aile uzvleri terefinden ziyaret edilende onlar qebirin ustunu yuyur su cileyirler Dasla 3 defe qebirin asagisini doyurler Bununla oluye geldiklerini xeber verirler Qebirin uzerine onu ziyarete geldiklerini bildirmek ucun mueyyen isareler qoyurlar Hemcinin inanclarda insana xas xususiyyetlerin esyalara tebiet hadiseleri ve quvvelerine cansiz varliqlara goy cisimlerine heyvan ve quslara aidliyi movcuddur Das besikden tutmus goy cisimlerine gunese aya ulduzlaradek butun canli cansiz varliqlar insanlar kimi dusune danisa yarada suurlu fealiyyetde ola bilir Kecmisde azerbaycanlilar terefinden muqeddes hesab edilen Qosqar dagi Magiya yeni fovqeltebii quvvelerin gucu ile dunyaya tebiet hadiselerine ruhlara adamlarin ehval ruhiyyesine saglamligina tesir etmeyin yolunun tapilmasi efsun cadu sehr tilsim fal ve dualarin toplusu seklinde anilir Eski azerbaycanlilar qorxunu goturmekden otru bezi kendlerde indi de icra olunur cefte suyu verirdiler Onun cekicini adi suya salir alinan yaxalantini magik guce malik hesab edirdiler Keci piyini bedenine surtmekle xestenin sagalacagina umid besleyirdiler Ser islerin bas tutmasi ucun ise qurd yagindan ve ilan qabigindan istifade edirdiler Kolu tikanli agaclarin budaqlarini ve uzerlik bitkisini evlerin astanasindan asirdilar ki pis nezerleri iceri buraxmasin Bagbagata ziyan deymesin deye itin kelle sumuyunu ceperin ustune sancirdilar Azerbaycan inanclarinda kicik meiset esyalarindan tutmus silahlara bulaqlara tepelere qayalara kimi hamisi ilahilesdirilib tarixin muxtelif donemlerinde insanlarin umid yerine cevrilmisdir Muxtelif nagil ve dastan numunelerinde bir silsile sehrli esyalar ve vasiteler tesvir edilir ki qeyri adi isleri yerine yetirir mocuzeler toredir Bu inanclara muxtelif yerlerin muqeddeslesdirilmesinde de qarsilasilir Meselen Azerbaycan bayatilarinda daglardan boyukler olaraq soz acilir Qosqar dagi kecmisde azerbaycanlilar terefinden muqeddes olaraq gorulurdu Azerbaycan mifoloji sisteminde ve inanclarinda agac agac pirlerine bu gun de paltarlarindan bir hisse qoparib asanlar var dag qaya su bulaq ilan ilan pirleri okuz inek at ocaq ata ana baba Sekide Babaratma piri Agdasda Gundogdu baba ziyaretgahi kultlarinin izlerine rast gelinir Agac kultu genis yayilib Hetta muasir dovrde de ip ve ya parcalarin agaclara baglanmasina rast gelinir Ilisu kendindeki Qoz piri nde sefa tapmaq ucun gelen xesteler ovlad isteyen qadinlar bu piri en muqeddes bir quvve kimi qebul edirler Qaxla Ilisu arasinda Qarabulaq adli yerde Zogal pir var Ziyaretciler zogalin budaqlarina ip sap esgi parcasi yun qirigi kagiz pul ve s baglayirlar MusiqiEsas meqale Azerbaycan musiqisiCelairiler dovru musiqicisi Ebdulqadir Maragai Azerbaycandaki musiqi formalari cenubda Kurdistan serqde Zencan ve Qezvine qeder uzanan erazide movcuddur Merkezi Asiya musiqisinden suretli ritmi ile ferqlenen Azerbaycan seher musiqisi Xiveye Xarezm qeder yayilmis Buxara ve Daskende qedere catmisdir Celairiler dovru musiqicisi Ebdulqadir Maragainin azerbaycan dilinde yazdigi seirler turk dilinin musiqi meclislerinde ehemiyyetini gosterir Maragai turk dilindeki musiqi eserini Teymuriler hokmdari Emir Teymura teqdim etmisdir eser emir Teymur terefinden cox beyenilmisdir Sirvansahlar sairi Hamidinin edebi baximdan dovrunun siyasi ve ictimai tarixini ozunde eks etdiren divani Sirvansahlarda XV esrde turk xalq edebiyyatinin ve musiqisinin saraylarda da ehemiyyetini itirmediyini gosterir Sefevi hokmdari I Sah Abbasin kitabxana mudiri Sadiqi Mecme elhevas adli tezkiresinde xalq musiqileri ile mesgul olan Mehemmed bey Semsiden behs edir Qacarlar oz Tebriz saraylarinda veliehdin qaldigi yer Azerbaycan dilinde redif destgah enenesine benzer musiqi enenesine himayelik edirdiler Bu saray musiqisi Azerbaycan mugaminin esasini teskil etmisdir Azerbaycanin simli musiqi aletlerine qopuz cogur ceqane berbet ceng rud sentur tar kamanca qanun saz Sirvan tenburu daxildir Azerbaycan medeni kimliyinin formalasmasinda onemli rol oynayan ve Azerbaycan musiqisinin simvolu olan tar Azerbaycanda XVIII esrden meshur olub XIX esrde Mirze Sadiq terefinden tekmillesdirilen Azerbaycan tari cox suretli sekilde Iran Azerbaycaninda Ermenistanda Gurcustanda bir muddet sonra ise Dagistanda Turkmenistanda Ozbekistanda Tacikistanda ve Turkiyede populyar olmusdur Azerbaycan asiqlarinin oz ifalarinda istifade etdiyi saz ise qopuzun yerine istifade edilmeye baslayib ve Azerbaycan sazi son formasini Sah Ismayil Xetainin dovrunde XVI esr alib Azerbaycanin zerb musiqi aletlerine nagara qaval def dumbek laqqutu daxildir Nagaranin olculerine gore ferqlendirilen novleri movcuddur qosanagara boyuk nagara qoltuq nagara cure nagara Qaval ise tar ve kamanca ile birlikde mugam ucluyunde istifade edilen aletlerden biridir Laqqutu Azerbaycanda Lerik Astara Masalli Lenkeran Celilabad rayonlarinda daha cox istifade edilen iki dordbucaq agac qutudan ibaret zerb aletidir Azerbaycanin nefesli musiqi aletlerine tulum ney zurna balaban tutek daxildir Azerbaycan xalqinin milli musiqi aleti olan balaban hem Iranin Serqi Azerbaycan ostaninda hem de Azerbaycan Respublikasinda duduk adlanir Azerbaycan elementleri Iran musiqisinde xususile reqs ritmlerinde rengler ozunu gosterir Iranika ensiklopediyasina gore Azerbaycan musiqi seneti Qafqazin diger regionlarinda xususile mugam sistemini ve tar ve kamanca kimi simli musiqi aletlerini menimseyen ermeniler arasinda ifa edilirdi Xalq musiqisi Esas meqale Azerbaycan xalq musiqisiXVI esr Azerbaycan asigi Qurbani Azerbaycan xalq negmelerine emek Zehmetin isigi Bicinci negmesu ve s tarixi Qacaq Nebi Piyada Koroglu ve s lirik Bu gelen yara benzer Ay beri bax Qalanin dibinde Ay Lacin Sari Gelin ve s merasim mezhekeli Yeri yeri ve s ve s daxilir Sari Gelin mahnisininin Qarabagda yaranmasi ve ya Sah Ismayil Xetainin dovrunde ortaya cixmasi ile bagli fikirler vardir Ikinci fikre gore Sah Ismayil mahnini sevdiyine hesr edib Asiq seneti Azerbaycan musiqi medeniyyetinin vacib terkib hissesidir Asiqlar Islamdan evvelki ozanlarin davamcilari kimi gorulur Asiqlarin repertuari dastanlarla mehdudlasmir Janrlar ferqli olsa da movsu baximindan konkretdir sosial movzularda yazilir Asiqlar nagil sevgi movzusunda lirik mahnilar gozellemeler ustadnameler satirik mahnilar bilirler Asiqlar muxemmes ve dubeyt kimi poetik formalarda hemcinin genis suretde dodaqdeymez kimi seir formalarinda eserlerini yaradirdilar Goyceli Asiq Elesger kimi bir cox asiqlar 50 60 dastani onlarca hekaye ve nagili yadda saxlaya bilirdiler Muasir Azerbaycanda pesekar asiqlar iki kateqoriyaya bolunur ifaci olan asiqlar ve sair asiqlar Ifaci asiqlar pesekar nagil danisanlar kimi bedii yaradiciliqla meshur olmurlar Bacariqlarina ve dogma folkloru basa dusme qabiliyyetlerine gore onlar dastan ve hekayetlerde xususile onlarin nesr hisselerinde deyisiklikler edirler Bedii yaradiciliqla mesgul olan sair asiqlar ise Azerbaycanda ustad adlandirilir ve sagirdlerine asiq olmagin esaslarini oyredirler Ustad asiqlara Qurbani Asiq Abbas Tufarqanli Xeste Qasim Asiq Valeh Asiq Elesger Asiq Huseyn Bozalqanli ve basqalari daxildir Onlar yalniz Azerbaycan asiq senetine deyil hemcinin Azerbaycan yazili edebiyyatina boyuk tesir edibler Asiq musiqisi Azerbaycan Respublikasinin Gence Qarabag ve Naxcivan hemcinin Salyan erazilerinde Cenubi Azerbaycanin Tebriz Qaradag Maraga Xoy ve Urmiya erazilerinde yayilib Tariyel Memmedov ise 11 asiq mektebinin adini cekirː Goyce Tovuz Borcali Gence Semkir Sirvan Qarabag Qaradag Tebriz Urmiya Cildir ve Derbend Mugam Azerbaycan musiqi senetinin esas janrlarindan biridir Azerbaycanda mugam esasen tar kamanca ve qaval ifacilarindan ibaret mugam ucluyu musayietinde ifa edilir Cox vaxt qaval calan hem de xanendelik edir XIX esrde mugamin inkisafi bilavesite Susa Baki Samaxi Gence seherlerinde movcud olmus edebi ve musiqi meclisleri ile baglidir Hazirda Azerbaycan mugamina 7 esas mugam Rast Sur Segah Cahargah Bayati Siraz Suster Humayun Kurd Ovsari zerbi mugamlar Heyrati Arazbari Semayi Sems Mensuriyye Mani Ovsari Heyderi Qarabag sikestesi Kesme sikeste ve rast mugamlari Mahur Hindi Orta Mahur Bayati Qacar Dugah daxildir Meshur mugam ifacilarina Settar Mirze Sadiq Bulbulcan Kececioglu Mehemmed Cabbar Qaryagdioglu Qurban Primov Mecid Behbudov Seyid Susinski Xan Susinski Zulfu Adigozelov Sovket Elekberova Baba Mahmudoglu Alim Qasimov ve basqalari daxildir Tesnif Azerbaycan milli musiqisinin kicik janridir mugamdan evvel ve ya sonra ifa edilir Tesnifler xanendeler terefinden instrumental musayietle oxunur ve onlarin ifasinda zerb aletinden istifade edilir Tesniflerin metnlerini esasen qezeller teskil edir bezi hallarda heca veznli seirlerden bayati gerayli qosma ve s istifade olunur Tesniflerin mezmununda sevgi lirikasi ile beraber ictimai motivler de esas yer tutur Xanendelerin ifasinda Azerbaycan tebietini tesvir eden bir cox tesnif metnlerine de rast gelmek mumkundur Bezi destgahlarda ifa olunan tesnifler hemin mugamin adi ile adlanir Meselen Segah mugaminin butun tesniflerine sobeden asili olmayaraq Segah tesnifi deyilir Mugenni Bulbul Rast Segah ve Sur tesniflerini cox gozel icra etdiyinden diger xanendeler bu eserlerde Bulbulun mohru oldugunu etiraf edirdiler Meyxana Azerbaycan xalq musiqili poetik yaradiciliq numunesidir xususi recitativ vokal musiqi eserinin terkibine daxil olan danisiq mahni arasindaki danisiq improvizasiya ve ritmik poeziyadir Meyxanada iki ve daha artiq meyxanaci musayiet seklinde bedaheten soyleyir Meyxananin tarixi orta esrlere sairler musiqiciler ve dervislerin oz eserlerini ritm tutaraq musiqi ile oxuduqlari dovrlere gedib cixir SSRI dovrunde Eliaga Vahid meyxanani yazili edebiyyata getirir Muasir musiqi Qaya Vokal Kvarteti 1907 ci ilde Leyli ve Mecnun u besteleyen Uzeyir Hacibeyov Azerbaycan opera senetinin esasini qoydu Bu opera neinki Azerbaycanda hemcinin Islam aleminde yazilan ilk opera idi Onun en meshur operettasi 1913 cu ilde yazdigi Arsin mal alan musiqili komediyasidir 40 ci illerde Xosrov ve Sirin Niyazi Veten Covdet Haciyev ve Qara Qarayev Nizami Efrasiyab Bedelbeyli ve s operalar yazildi 1972 ci ilde Sefiqe Axundova Gelin qayasi operasini yazaraq Azerbaycanda ilk opera yazan qadin bestekar oldu Azerbaycan operasinin muasir dovrunde ise Suleyman Elesgerov Bahadir ve Sona Solgun cicekler Cahangir Cahangirov Xanendenin taleyi Azad Vasif Adigozelov Oluler Natevan Ramiz Mustafayev Vaqif Zakir Bagirov Aygun Nazim Eliverdibeyov Cirtdan Memmed Quliyev Aldanmis ulduzlar ve basqalarinin yazdigi operalar sehnelendi 1930 cu illerde bestekar Tofiq Quliyevle drijor Niyazi Bakida ilk caz orkestrini qurdugu dovrde Azerbaycan cazi ortaya cixdi Buna baxmayaraq Azerbaycan cazinin banisi Vaqif Mustafazadedir O Azerbaycan milli musiqisi ile caz elementlerini sintez ederek yeni musiqi janri caz mugami yaratmisdir Bu stilin meshurlasmasinda Rafiq Babayev ve onun Qaya Vokal Kvarteti de boyuk rol oynamisdir Muasir dovrun meshur caz ifacilarina Ezize Mustafazade Emine Fiqarova Isfar Sarabski Sahin Novresli misal gosterile biler Asef Zeynallinin 1931 ci ile aid Fraqmentler suitasi Azerbaycan simfonik musiqisinin ilk numunesi hesab edilir Qara Qarayev 1943 cu ilde dramatik ve lirik tesvirlerin iti tezadlariyla xarakterize edilen 1 ci simfoniya sini yazdi Onun 1946 ci ile aid fasizm uzerinde qelebe munasibetile yazilmis 2 ci simfoniyasi nda ise Azerbaycan musiqi eneneleri klassik uslubla birlesmisdir 1948 ci ilde Fikret Emirov simfonik mugam janrini yaratdi O 3 simfonik mugamin Sur Kurd ovsari ve Gulustani Bayati Siraz in muellifidir Bu janrda mugam destgaha xas olan bir cox xusususiyyetler istifade olunur Fikret Emirovdan basqa simfonik mugam janrina Niyazi Suleyman Elesgerov Asef Zeynalli Eldar Mansurov Arif Melikov Aqsin Elizade Ferec Qarayev Vasif Adigozelov Memmed Quliyev Tofiq Bakixanov muraciet etmisdir Qara Qarayevin Leyli ile Mecnun simfonik poemasi ise Azerbaycanda lirik dramatik simfoniyanin baslangici olmusdur 2011 Avroviziya Mahni Musabiqesinde qalib gelen Eldar amp Nigar cutluyu Azerbaycan pop musiqisinin yaranmasi XX esrin ortalarina tesaduf edir 1956 ci ilde Azerbaycan Dovlet Estrada Orkestri 1957 ci ilde Tofiq Ehmedovun rehberlik etdiyi Biz Bakidaniq estrada ansambli Azerbaycan estrada senetinin inkisafinda muhum rol oynamislar Sonralar Natevan Seyxova Ilhame Quliyeva Rauf Adigozelov Mobil Ehmedov Yalcin Rzazade Mubariz Tagiyev Akif Islamzade Flora Kerimova Elmira Rehimova Tofiq Ehmedovun rehberlik etdiyi estrada orkestrine qedem qoydular 1961 ci ilde Qaya kvarteti Azerbaycanda ve SSRI de boyuk ugurlara imza atmisdir Bu dovrde klassik pop xalq musiqisi o cumleden Resid Behbudov Muslum Maqomayev Polad Bulbuloglu Anatollu Qeniyev ve Sahlar Quliyevin yaradiciligi estrada senetini zenginlesdirmisdir 1970 ci illerde Mirze Babayev Flora Kerimova Sovket Elekberova Oqtay Agayev kimi klassik pop senetcileri boyuk ugurlar elde etmisdi Tofiq Quliyev terefinden yaradilan ve 1980 ci illerde Baki payizi Beynelxalq festivali Azerbaycan pop musiqisinde yeni musiqi dalgasinin yaranmasinda boyuk rol oynamisdir Festival Almaz Elesgerova Faiq Agayev Aygun Kazimova Serxan Serxan Samir Bagirov Zulfiyye Xanbabayeva Ilqar Xeyal kimi senetcilerin erken inkisafinda muhum rol oynamisdir 2011 ci ilde Eldar Qasimov ve Nigar Camalin ifa etdiyi Running Scared adli mahni Azerbaycanin Avroviziyada ilk qalibiyyeti olaraq yarismanin tarixine dusmusdur 2017 ci ilde Firengiz Elizade ve Alim Qasimovun ifa etdikleri albom Qremmi mukafatina layiq gorulmusdur Azerbaycanda rok 1960 ci illerden yaranmaga baslamisdir Azerbaycanin meshur rok qruplarina Eskulap Xurremiler Uc alov Eksperiment OK Asiqlar Coldunya Unformal misal gosterile biler Azerbaycanda metal musiqi 2000 ci illerden fealiyyet gostermeye baslamisdir 2002 ci ilde yaranan 3 14 Azerbaycan rok arenasinda ilk death metal ve doom metal janrlarinda ifa eden qrupdur 1983 cu ilde Cingiz Mustafayev Azerbaycan dilinde yazilmis ilk rep janrli mahnini Dunenki kecdi i seslendirmisdir 1993 cu ilde Anar Nagilbazin Kasiblarin mahnisi adli mahnisi ve kutleye teqdim olunan albomu Azerbaycanda repe maragi artirmisdir 2000 ci illerde Men de varam kimi televiziya verilisleri ve kutlevi repcilerin ortaya cixmasina baxmayaraq yalniz Elsad Xose Uran ve Huseyn Derya kimi repciler boyuk ugur elde etmisdir ReqsEsas meqale Azerbaycan reqsleriAzerbaycan milli reqsi Azerbaycan erazisinde milli reqs incesenetinin ortaya cixmasi ve formalasmasi uzun esrler boyu davam edib Qodu qodu kos kosa ve Xizir Nebi kimi kutlevi icra edilen merasimlerdeki reqslerin tarixi qedim dovrlere gedib cixir Orta esrler dovrunde bu merasim reqslerinden milli reqslerin muxtelif sekilleri formalasib Azerbaycan erazisinde movcud olmus dovletlerin saraylarinda bacariqli reqs ansambllari var idi Turaci reqsiyle bagli efsaneye gore Qarabag xani Necefqulunun reqqasi xanin oglunun toyunda reqs senetinin cox ince cox gozel mocuzelerini numayis etdirerken bu menzereye heyran qalmis xan ucadan demisdir Sen lap turac kimi oynayirsan O vaxtdan beri hemin reqqasin oynadigi reqs Turaci adlandirilmisdir XIX esr rus etnoqrafi Ivan Sopen oz eserinde mirzeyi ve guveng kimi qadin reqslerini tesvir edirdi XIX esrin sonlarina qeder Samaxida eylence qruplarinda isleyen reqqaseler Samaxi reqqaseleri olmusdur Bu qruplar Hindistanda xususile Boyuk Mogol Imperiyasi dovrunde Hindistan zadeganlarina xidmet etmis tevaiflere benzer sekilde isleyirdiler 1920 ci ilde respublikada Sovet hakimiyyetinin qurulmasindan sonra milli reqsler yeni insanin menevi dunyasi ideologiyasi ve emek fealiyyetini eks etdiren yeni movzular elde etdi Pambiqcilarin reqsi mehsul reqsi baliqcilarin reqsi kosmik reqs kimi yeni reqsler ortaya cixdi Mirzeyi Uzundere kimi qedim qadin reqslerini qorumaq isteyiyle yanasi hemcinin yeni reqsler ortaya cixdi Azerbaycan milli reqsleri mecmuesine gore Dagliq Qarabag erazisindeki Uzundere adli erazi ile bagli Uzundere reqsi azerbaycanlilarla six qonsuluqda yasamagin neticesi olaraq Qarabag ermenileri arasinda da yayildi Bezi Azerbaycan reqslerinin adi Azerbaycanda movcud olmus tayfalar ve ellerler baglidir Meselen terekeme reqsi azerbaycanlilarin etnoqrafik qrupu olan terekemelerle Xancobani reqsi ise Samaxi xanligini idare etmis Xancobanli eli ile baglidir Movzu baximindan Azerbaycan reqsleri muxtelifdir emek cobani merasim dini merasimle bagli teqvimle bagli toyla bagli meiset mirzeyi turaci qehremanliqla bagli herbi cengi xorovod oyun yalli halay ve s novleri var En meshur reqsler terekeme kocerilerin reqsi qitqilida toylarda ve yalniz qadinlarin istirak etdiyi meclislerde icra edilen innabi ceyran balasi yalli dir Azerbaycan xalq reqsi bir qayda olaraq 3 hisseden ibaret olur Birinci hisse suretli daire uzre olur Ikinci hisse lirikdir reqqas sanki yerinde donub qalir suzur korpus qeti ve vuqarli terzde dik tutulur Ucuncu hissede yene daire uzre reqs suretli tenteneli ve boyuk emosional cosgunluqla seciyyevi olur Reqsler Azerbaycan milli musiqi aletlerinin musayietile icra edilir zurnacilar triosu iki zurna ve bir nagara sazandarlar triosu tar kamanca def ve s Qadin ve kisi reqsleri bir birinden keskin sekilde ferqlenir Qadinlar terefinden teqdim edilen reqsler yavas lirik turaci uzundere ve s ve ya sevincli qizgin terekeme ve s kisiler terefinden teqdim edilen reqsler ise tenteneli ezemetli mirzeyi mudriklik reqsi yaslilar terefinden icra edilir ve s heraretli suretli qaytagi ve s olur Reqs melodiyasinin xarakterik musiqi hecmi 6 8 hem muxtelifliyi hem de ritmik fiqurlarin keskinliyi ile xarakterize olunur punktir ritmler sinkopalar Qadinlarin ifa etdiyi reqsin inkisafi geyimden cox asilidir Reqqasenin yubkasinin uzunlugu ayaz hereketlerinin revanligini teyin edir onun butun diqqeti ise qolun ve bedenin yuxari hissesinin ciyinler bas uz mimikasi ve s texnikasindadir Kisilerin reqsinde ise ayaq texnikasi onemli rol oynayir Cekisi az olan reqqas barmaqlarinin uzerinde dayana bilir qazagi reqsinde oldugu kimi BaletEsas meqale Azerbaycanda balet Leyli ve Mecnun baleti Mecnun rolunda Gulagasi Mirzeyev Azerbaycanda muasir pesekar balet senetinin menseyi milli opera ve operettanin inkisafi ile elaqedardir XX esrin evvellerinde Baki teatrlarinda sehneye qoyulan milli operalarda ve musiqili komediyalarda xoreoqrafik nomreler icra edilirdi Bu dovrde hemcinin Qu golu ve Jizel kimi klassik baletlerden sehneler ifa edilirdi Ilk Azerbaycan baleti 1940 ci ilde sehnelesdirilen Efrasiyab Bedelbeylinin Qiz qalasi dir Sujet xetti meshur Qiz qalasi efsanesine esaslanan balet ucun Heyrati ve Mensuriyye mugamlarindan istifade edilmisdir 1952 ci ilde ise Qara Qarayevin Yeddi gozel baletinin sehneye qoyulmasi Azerbaycan balet senetinde yeni musiqi dramaturgiyasinin esasi qoyulmusdur Bu eserle birlikde Qara Qarayevin Ildirimli yollarla baleti Azerbaycanin teatr senetinin dunyada sohret tapmasi isine xidmet etmisdir Hemin ilde Soltan Hacibeyov muasir insanlarin heyatindan behs eden Gulsen baletini yazmisdir Arif Melikovun 1961 ci ilde yazdigi Mehebbet efsanesi baleti neinki Azerbaycanin elece de dunyanin bir cox olkelerinin opera teatrlarinin repertuarinda mohkem yer tutmusdur 1968 ci ilde Suleyman Sani Axundovun eyniadli hekayesi esasinda yazilmis Qaraca qiz baleti Azerbaycan Dovlet Akademik Opera ve Balet Teatrinin sehnesinde tamasaya qoyulmusdur Bu balet hem de usaqlar ucun yazilmis ilk boyuk sehne eseridir 2000 ci illerde balet janri Xeyyam Mirzezadenin Aglar ve qaralar Aqsin Elizadenin Qafqaza seyahet Polad Bulbuloglunun Esq ve olum ve s yeni eserlerle zenginlesmisdir TeatrEsas meqale Azerbaycan teatriKilimarasi Azerbaycan teatr incesenetinin menseyi qedim xalq senlikleri ve oynamalarina gedib cixir Azerbaycan xalq oyunlarinda Gizlen qac oyun mahnilarinda kepenek benovse toy merasimlerinde nisan duvaq qapma toy bayramlarda Novruz yazin gelmesi kovsec qisa hazirliq teatr fealiyyetinin muxtelif formalari ortaya cixir Meherrem ayinda icra edilen Sebih tamasalari meydan tamasalarinin bir novu olmaqla birlikde hem formaca hem de menaca dini xarakter dasiyir ve bir misteriya tamasasi olaraq Yaxin ve Orta Serqde o cumleden Azerbaycanda genis yayilmisdir Kisilerin kollektiv sekilde icra etdiyi yalli reqsi telxeklerin kendirbazlarin muxraduzd ve muxrabazlarin performansi dervislerin ilan oynadanlarin tamasasi teatr tamasalarinin ilkin formasi idi Kos kosa Sah Selim Kecel Pehlevan Ceyran xanim Maral oyunu Xan xan Tapdiq coban Tenbel qardas Kilimarasi kimi sehnelesdirilmis epizodlarin da Azerbaycan teatrinin formalasmasinda muhum ehemiyyeti var Iran Azerbaycaninda ise Novruz bayraminin ve yazin gelmeyini mujdelemek ucun oynanilan teke oyunu meshurdur Milli Azerbaycan teatri XIX esrin ikinci yarisinda ilk Azerbaycan dramaturqu Mirze Feteli Axundovun eserleri esasinda yaranib Ilk pesekar teatr performansi 23 mart 1873 cu ilde gosterilib Performansin tesebbusculeri realni mektebi pedaqoqu Hesen bey Zerdabi ve hemin mektebin sagirdi Necef bey Vezirov idi Mektebin sagirdleri Axundovun 1851 ci ilde yazdigi Serguzesti veziri xani Lenkeran pyesini oynayirdilar 17 aprel 1873 cu ilde Axundovun diger komediyasi Haci Qara numayis edildi 1892 ci ilden baslayaraq Susada Axundovun komediyalarinin da daxil oldugu heveskar tamasalar gosterilirdi Abbas Mirze Serifzadenin ifasinda Huseyn Cavidin Seyx Senan i 1892 ci ilde hemcinin Hasim bey Vezirovun Evlenmek su icmek deyil tamasasi da heveskarlar terefinden ifa edildi Ancaq bu tamasa movhumatci dusuncede olanlar terefinden dagidildi aktyorlar arxa qapidan qacmali oldular Muselman ruhaniler edebiyyat ve teatri yaramaz is hesab edir kecirilen tamasalara mane olmaga calisirdilar 1896 ci ilde Susada Ebdurrehim bey Haqverdiyevin Dagilan tifaq tragediyasi ifa edildi 1904 cu ilde Vilyam Sekspirin Otella tamasasi heveskarlar terefinden ifa edildi Eseri tercume eden ve Otello rolunun ifacisi Hasim bey Vezirov idi XIX esrin axirina qeder Nuxa Gence Samaxi Naxcivan kimi seherlerde azerbaycanca tamasalar ifa edilirdi Teatr tamasalarini teskil edenler Axundov mektebinin davamcisi olan Necef bey ve Hasim bey Vezirovlar Neriman Nerimanov Ebdurrehim bey Vezirov Celil Memmedquluzade Suleyman Sani Axundov idi 1888 ci ilde Bakida Sultan Mecid Qenizade ve Neriman Nerimanovun istiraki ile teatr truppasi quruldu 1897 ci ilde ilk pesekar kollektiv Muselman dramatik truppasi quruldu Bu dovrde Necef bey Vezirovun Yagisdan cixdiq yagmura dusduk Musibeti Fexreddin Ebdurrehim bey Haqverdiyovun Bextsiz cavan Aga Mehemmed sah Qacar Peri cadu Neriman Nerimanovun Nadir sah pyesleri feodal cemiyyetinin adetlerini mulkedar kapitalist sistemin qeddarligini cehaletperestliyi ve dini fanatizmi ifsa edirdi Teatrin insanlar arasinda populyarligi ve Azerbaycan milli musiqi aletlerinin inkisafi teatr incesenetinin yeni novunun musiqili teatrin yaranmasina getirib cixartdi 1897 1898 ci illerde Susada ve 1901 1902 ci illerde Bakida Mehemmed Fuzulinin Leyli ve Mecnun ve Elisir Nevai Ferhad ve Sirin poemalarinin birperdeli sehne sekilleri gosterilmisdir Uzeyir Hacibeyovun Leyli ve Mecnun operasi ile Azerbaycan pesekar musiqi teatrinin esasini qoymusdur Uzeyir Hacibeyov Zulfuqar Hacibeyov Muslum Maqomayev Mesedi Cemil Emirov Mirmahmud Kazimovski kimi musiqicilerin bestelediyi opera ve musiqili komediyalar Azerbaycanin musiqili teatrinin ilkin repertuarini teskil etmisdir 1919 cu ilde Bakida Azerbaycan Dovlet Akademik Milli Dram Teatri 1922 ci ilde Tiflisde Azerbaycan Teatri 1928 ci ilde Irevanda Azerbaycan Teatri yaradildi Dovlet dram teatrindan SSRI xalq artistleri olan Mirzeaga Eliyev Sidqi Ruhulla Adil Isgenderov Merziyye Davudova Hokume Qurbanova Azerbaycan SSR in xalq artistleri Fatma Qedri Nesibe Zeynalova emekdar artistler Ulvi Receb Konstantin Adamov Aleksandr Alleqrov cixdi Hemcinin teatr dekorativ inceseneti inkisaf etdi R Mustafayev S Serifzade N Fetullayev K Kazimzade KinematoqrafiyaEsas meqale Azerbaycan kinosuAzerbaycan filmlerinin afisalari Azerbaycan kinematoqrafiyasinin esasi 2 avqust 1898 ci ilde qoyulmusdur Rus esilli fotoqraf Aleksandr Mixaylovic Mison Azerbaycanda 1898 ci il avqustun 4 de Balaxanida neft fontani ve Bibiheybetde neft fontani yangini kimi qisametrajli senedli filmler cekmisdir 1916 ci ilde Ibrahim bey Musabeyovun Neft ve milyonlar seltenetinde romani esasinda eyniadli tammetrajli bedii filmi 1917 ci ilde Uzeyir Hacibeyovun Arsin mal alan operettasi esasinda kinokomediyasi cekilmisdir 1923 cu ilde tesis olunan Azerbaycan Dovlet Foto Kino Idaresi muxtelif adlar dasisa da 1961 ci ilden etibaren Cefer Cabbarli adina Azerbaycanfilm kinostudiyasi adini alir 20 ci illerde Azerbaycan kinosunun movzulari cehalete qarsi mubarize inqilab qadin azadligi idi 1929 cu il de Amo Bek Nazarovun rejissorlugu ile cekilmis Sevil filmi Azerbaycan qadinini real sekilde tesvir edirdi Bu dovrde hemcinin Bakidaki yasayisi neft senayesini tesvir eden filmler cekilirdi 30 cu illerin evvellerinde meiset ve tarixi inqilabi movzulu filmler istehsal edilirdi 1935 ci ilde Boris Barnetin rejissorlugu ile ilk Azerbaycan sesli filmi olan Mavi denizin sahilinde cekilmisdir Boyuk Veten muharibesi dovrunde 1941 1945 muharibe qehremanlarina aid Veten oglu ve Bextiyar qisametrajli bedii filmleri Sualti qayiq T 9 ve Bir aile tammetrajli bedii filmleri cekilmisdir Arsin mal alan operettasinin 1945 ci il ekranizasiyasi 136 olkede gosterilir ve 86 dile tercume edilir Yalniz SSRI de 16 milyondan cox izleyici toplayan filmin yaradici kollektivi Stalin mukafati ile teltif edilir 1940 ci illerin sonu 1950 ci illerin evvellerinde Feteli xan ve Bakinin isiqlari kimi bedii senedli ve publisistik filmler cekilmisdir 1951 ci ilde Sovet Azerbaycani filmi Kann kinofestivalinda Qisa Film Munsifler heyeti Xususi Mukafati ni qazanib 1950 ci illerin sonu 1960 ci illerin evvellerinde Qizmar gunes altinda Onun boyuk ureyi Ogey ana Onu bagislamaq olarmi Boyuk dayaq Telefoncu qiz kimi ferqli pese sahiblerinin emeyini eks etdiren filmler coxluq teskil etmisdir 60 ci illerin evvellerinde Koroglu dastaninin esasinda cekilmis eyniadli film ve Mehemmed Fuzulinin Leyli ve Mecnun eseri esasinda cekilmis Mehebbet dastani filmi ile Azerbaycan kimetoqrafinda rengli filmlerin istehsali genislenir Arsin mal alan filminden sonra Gorus O olmasin bu olsun Romeo menim qonsumdur Ehmed haradadir Ulduz 1965 ci il Arsin mal alan ekranizasiyasi Qaynana kimi filmlerle musiqili komediya janri Azerbaycan kinematoqrafiyasinda ustunluk teskil etmisdir 1970 ci illerde Nesimi Dede Qorqud Babek kimi tarixi movzulu filmler cekilmisdir 1970 ci illerin sonu 1980 ci illerde Ikinci Dunya muharibesi ile bagli Bizim Cebis muellim Serikli corek kimi filmler cekilmisdir 1980 ci illerde Azerbaycan kinosunda meneviyyat ve exlaq movzusu one cixmisdir Bu dovrde Park Ozge omur Olsem bagisla Gumusu furqon Babamizin babasinin babasi Bag movsumu Gumusgol efsanesi Burulgan Texribat kimi filmler isiq uzu gormusdur Azerbaycanin musteqilliyini elde etdikden sonra 1990 ci illerde Azerbaycan filmlerinin sayi diger dovrlerle muqayisede azalir Ancaq bu dovrde Yarasa ve Ozge vaxt kimi onemli movzulara hesr edilmis filmler de cekilmisdir Musteqillik dovrunde Heyder Eliyevin heyatindan behs eden senedli filmler cekilmisdir Bunlardan biri de Vaqif Mustafayevin coxseriyali filmidir Bu dovrde ustunluk verilen diger bir movzu ise vetenperverlik olmusdur Ag atli oglan Umid Feryad Arxada qalmis gelecek Yalan kimi filmler bu movzud cekilmis orneklerdir 2007 ci ilden baslayaraq Qafqaz Qala Sahe Buta Colcu Nabat Nar bagi Daxildeki Ada filmleri en yaxsi xarici film uzre Oskar mukafatina teqdim edilmisdir 2011 ci ilde Rustem Ibrahimbeyovun Kabusun gozuyle filmi MDB ve Baltik olkelerinin en yaxsi xarici filmi uzre Nika mukafatini qazanmisdir 2020 ci ilde Sepelenmis olumler arasinda filmi 77 ci Venesiya Film Festivalinda numayis etdirilerek Qizil Sir mukafatina namized olan ilk Azerbaycan istehsali film olmusdur Animasiya Esas meqale Azerbaycan animasiyasiAzerbaycan animasiya qehremanlari 1933 cu ilde Azerbaycanfilm studiosu Lokbatan ve Neft simfoniyasi filmlerinde texniki animasiyadan istifade etmesi ile Azerbaycanda animasiyanin esasi qoyuldu 1935 ci ilde Abbasin bedbextliyi adli ilk Azerbaycan cizgi film cekildi 28 fevral 1969 cu ilde eyniadli Azerbaycan xalq nagilina esaslanmis Cirtdan cizgi filmi istehsal edildi 1970 ci illerde Ayi ve sican Tulku hecce gedir Bulud niye aglayir Goycek Fatma Pispisa xanim ve Sican bey Cucelerim Kirpi balasi ve alma kimi 20 den cox animasiya filmi cekildi 1980 ci illerde Yaz oyunlari Sen bele cimbilisan Nar agacinin nagili Xrizantema yarpagi Cetin mesele kimi animasiya filmleri istehsal edildi Ancaq cizgi filmlerinin keyfiyyeti evvelki kimi deyildi Sexsi profesionalligin asagi olmasi ve texniki avadanligin xususi boyalarin catismazligi bunun esas sebeblerinden idi 1990 ci illerde Bir defe Ithaf Oda Kitabi Dede Qorqud Sekreyin dastani Karvan Deniz seyaheti kimi cizgi filmleri Azanfilm terefinden cekilmisdir 2008 ci ilde Azerbaycan animasiyasinin 75 illiyi qeyd edilmisdir YumorMolla Nesreddinin miniatur resmi Topqapi sarayi Sefeviler dovrunde yasamis sair Terzi Efsar farsca ve Azerbaycan turkcesindeki yumoristik seirlerden ibaret kicik divan muelifi idi Terzicilik adlanan bu nov poeziya Isfahan sarayinda meshur idi Qarabag xani Penahelinin telxeyi tarixen movcudlugu subut edilen sexsiyyetlerden biri olan Lotu Qulu Penaheli xan terefinden insanlari hetta onun ozunu yamsilamaq bacarigina gore beyenilirdi Yumor Azerbaycan folklorunun demek olar ki butun sahelerinde ozunu gosterir Azerbaycan nagillarinda doyusden cox mezeli oyunlarla maraqlanan serkerde Kelniyyet axmaq er arvad Hillilimnen Gullulum kimi komik xarakterlere rast gelinir Ayri ayri tarixi sexsiyyetler onlarin fealiyyetleri mubarizeleri barede soz acan Azerbaycan revayetleri bezen sifahi gelenekde dolasa dolasa satirik yumoristik boyalara burunmus belelikle de qismen gulmecelere dogru istiqamet goturmusduler Azerbaycanda toy ve meclislerde sagliq deyilerken letifelerden ve kecmisde bas vermis gulmeli hadiselerden genis istifade olunur Azerbaycanda letife janri cox genis yayilmisdir Letifede gulusu yaradan esas xususiyyetler zarafat mezelilik sadelovhluk ve mehribanliqdir Bu gulusu yaradan esas letife qehremanlari Behlul Danende Molla Nesreddin ve regional xarakterli obrazlardir Letifelerin regionalliq xususiyyeti onlarin yayildigi erazilerle baglidir Regional letifeler de ozluyunde bir nece qrupa bolunur Seki letifeleri qehremanlari Haci dayi Mesedi Abdulcabbar Isfendiyar Tuhu Tahir ve basqalari Qarabag letifeleri qehremanlari Abdal Qasim Tagi Nagi qardaslari Celilabad Masalli letifeleri qehremani Lotu Salman ayrim letifeleri Sirvan letifeleri lezgi letifeleri ve diger muxtelif mezmunlu letifeler Azerbaycan folklorsunasliginda letifeler tesnif edilerken siyasi mezmunda olanlar demek olar ki nezere alinmamisdir yalniz professor Azad Nebiyev xalq arasinda sovet iscileri orta ve yuksek cinli memurlar hokumet adamlari ve s ile bagli letifeler oldugunu qeyd etmisdir Azerbaycan qaravelli tamasalarinda daha cox kicik mezeli gulmeli meiset ehvalatlari letifeler Ogru molla Kecel ve seyx Bes on sahiya gederem Behlulun yuxusu Molla ve cavan Yuz arsin uzunlugunda agac kimi qaravelliler istifade olunur Meydan aktyorlari guluslerle kinayeli kelmeler ibareli ifadeler eyni kelmeni muxtelif mena calarlarinda demekle oz fikirlerini hedefe deqiq catdira bilirler Diger bir nov olan mesxere tamasalarinda ise mesxereci boyu bir cerek saqqali uc cerek gozu donbalan danisigi yalan geydiyi palan tipli bameze sozlerle ayri ayri adamlari mesxereye qoyub camaati guldurur Masxarabazi mesxerecini hedelemek doymek qadagan idi Bu o demekdir ki mesxere tamasalarinda tenqid edenle tenqid olunan bir birine qaynayib qarismali ve onlar arasinda dusmencilik munasibeti olmamali idi Kendirbaz oyunlarinda yer alan telxeyi ise Huseynqulu Sarabski bele tesvir edirdi Kece papaq yalanci pehlevan meydan sulayaraq oz ustasinin hereketlerini gulmeli bir sekilde teqlid edir ve bununla da bed gozleri kendirbazdan uzaqlasdirir Telxek herden yuxariya xitaben deyerdi can qardas huner kimin ucundur Huner senin ucundur Eger sen ip ustunde bir qaytagi oynasan bura yigilan agalar bize cibxercliyi vererler Usta balabani kok ele XX esrin evvellerinden etibaren Azerbaycan satirik jurnallar genis populyarliq qazanmisdir Bunlardan ilki olan Molla Nesreddin jurnalinin tesiri altinda Behlul 1907 Zenbur 1909 1910 1919 Mirat 1910 Ari 1910 1911 Kelniyyet 1912 1913 Lek lek 1914 Tuti 1914 1917 Mezeli 1914 1915 Babayi Emir 1915 1916 Tartan Partan 1918 Seypur 1918 1919 Mesel 1919 1920 kimi Azerbaycan dilinde nesr olunan satirik jurnallarla yanasi bu dovr Bakida rus dilinde Cigit 1907 1918 Vay vay 1908 Bakinskoe qore 1908 1909 Bic 1909 1915 Adskaya pocta 1909 1910 Bakinskiye streli 1910 Baraban 1912 1913 kimi satirik jurnallar da derc olunurdu Azerbaycan teatr ve kinosunda Mirzeaga Eliyev Elekber Huseynzade Mustafa Merdanov Eliaga Agayev Lutfeli Abdullayev Nesibe Zeynalova Besir Seferoglu Hacibaba Bagirov Yasar Nuri Seyavus Aslan Munevver Kelenterli Eldeniz Zeynalov kimi gorkemli gulus ustalari fealiyyet gostermisdir 1971 ci ilden buraxilislari yayimlanan Mozalan Satirik Kinojurnalinin meqsedi olkedeki neqativ hallari satira diliyle xalqa catdirmaq idi Sovet dovrunde Yuli Qusman Parni iz Baku Bakili oglanlar adli Sen ve Hazircavablar Klubu komandasini yaratmisdir 1988 ci ilde yaradilmis eyniadli Azerbaycan komandasi 1992 ci il 1993 cu il 1995 ci illerde MDB cempionu 2000 ci ilde ise en yaxsi 10 komanda arasindan XX esr cempionu olmusdur EylenceKendirbazlar Arif Elesgerov Azerbaycanda musiqi Qizil Payiz Baki Beynelxalq Caz Festivali Qebele Beynelxalq Musiqi Festivali ve film DokuBaku Beynelxalq Senedli Film Festivali Animafilm Baki Beynelxalq Animasiya Festivali festivallari Beynelxalq Terekeme Cersenbesi folklor festivali Qiz qalasi Beynelxalq Incesenet Festivali kecirilmisdir Elave olaraq Goycay Nar bayrami Quba Alma bayrami Xaribulbul Musiqi Festivali Gence Beynelxalq Serab Festivali kecirilir 1996 ci ilden etibaren Miss Azerbaycan Gozellik yarismasi 2014 cu ilden anime konvensiyasi kecirilir Festivallar ve bayramlar hemcinin yerli ve beynelxalq tedbirlerde mutelif sehnecikler konsertler atesfesanliq teskil edilir Azerbaycanda herbi paradlarin kecirilmesi Xalq Cumhuriyyeti dovrunde baslamisdir 1918 ci il sentyabrin 15 de Bakinin isgaldan azad olunmasi munasibetile kecirilen parada tam formalasmamis Azerbaycan Ordu birlesmeleri ile yanasi Qafqaz Islam Ordusunun esgerleri qatilmisdir Sovet dovrunde herbi mektebin kursantlarinin ya da Qirmizi Ordunun Baki qarnizonundaki birlesmelerinin istiraki ile muntezem olaraq paradlar kecirilirdi 1992 ci ilin 9 oktyabrinda musteqil Azerbaycan ordusunun ilk paradi kecirilmisdir Daha sonraki illerde kecirilen paradlarda silahli quvvelerin muxtelif texnikasi teqdim edilmis herbi teyyareler ucuslar heyata kecirmisdiler Azerbaycanda ilk pesekar sirk heyvanxana XIX esrin 90 ci illerinde meshur Nikitin qardaslari terefinden tikilmisdir 1905 ci ilde yeni seherin basqa erazisinde sirk binasi tikilerek istifadeye verilmisdir 1945 ci ilde ilk defe olaraq Azerbaycanin milli sirk truppasi yaradilmisdir Truppa yalniz sirk nomrelerinden ibaret olmayib terkibine estrada ve balet artistlerinin cixislari salinmisdi Enver Quliyev Ulduz bacilari kendirbaz Elixan ve diger artistlerin nomrelerin cixislarindan ibaret olan truppa fealiyyeti dovrunde Zirveden isiq adli proqramla kecmis Sovet Ittifaqinin erazisinde ve Afrika Asiya Amerika ve Avropada daimi qastrollarda olmusdur Azerbaycan esas konsert zallari Baki Kristal Zali Heyder Eliyev adina Idman Arenasi Heyder Eliyev Sarayi Azerbaycan Dovlet Akademik Filarmoniyasi Gence Dovlet Filarmoniyasidir Azerbaycanin en boyuk futbol arenalari Baki Olimpiya Stadionu Tofiq Behramov adina Respublika Stadionu Gence seher stadionudur Eylence merkezlerine Baki ve Qebelend eylence merkezi misal gosterile biler Bundan basqa Baki Zooloji Parki ve Samaxi Safari Parki fealiyyet gosterir Xizekcilik ucun Qebelede Tufandag dag xizek kompleksi ve Qusarda Sahdag Turizm Merkezi fealiyyet gosterir Parasut paraplan ve alpinizm kimi idman novleri Azerbaycan Hava ve Ekstremal Idman Novleri Federasiyasi terefinden inkisaf etdirilir Adet eneneEsas meqale Azerbaycan milli menevi deyerleriAile Azerbaycan ailesi XX esrin evvelleri XX esrin evvellerine qeder azerbaycanlilar arasinda patriarxal aile qurulusu xarakterik idi Ailenin bascisi arvadin cehizi istisna olmaqla ailenin butun dasinar ve dasinmaz emlakinin sahibi idi Aile bascisinin veziyyeti olmayanda mulk seriete uygun bolunurdu Meselen oglan ovladi qiz ovladina catan mulkun iki qatini alirdi Aile bascisinin dul arvadi butun mulkun sekkizde birini ve sexsi esyalarini alirdi Inqilabdan evvel Azerbaycanda agsaqqallar kend heyatinda ve ayri ayri ailelerin heyatinda meslehetci ve vasiteci kimi onemli rol oynayirdi Genclerin ve usaqlarin hemcinin qadinlarin agbircekler istisna olmaqla bu ve ya diger meselenin muzakiresinde istirak etmek huququ yox idi Aile munasibetlerinde kicik hemise boyuye tabe olurdu Hal hazirda da yaslilara hormet azerbaycanlilarin ailevi ve ictimai heyatinin bir elementidir Inqiliabdan evvel Azerbaycan ailesinde kisinin rolu qadininkindan daha ustun idi Qiz ata evinde oz anasina ve ya nenesine tabe idi Gelin ise evdeki yasca daha boyuk ev sahibesine qayinana ve ya boyuk qayinin arvadi tabe idi Teze evlenende erin ailesinin evinde yasayanda gelin ailedeki kisilerden cekinmeli ailenin yasli uzvlerinin oturdugu otaga daxil olmamali idi Ucadan danismaq ve ya gulmek edebsizlik sayilirdi Usaqlara baxmaq tamamile ananin mesuliyyetinde idi Ailede oglan usaginin yeri qizinkindan ferqli idi 6 7 yasina catan oglan usaginin terbiyesi ile baba ata ve boyuk qardas mesgul olurdu Usaqlarin dini terbiyesi de eyni yasdan baslayirdi Sovet dovrunde Azerbaycan ailesinde boyuk deyisikler bas verdi Yeni heyat seraiti aile heyatinda deyisikliklere sebeb oldu Patriarxal qaliqlar demek olar ki tamamile yox edildi Qadinlar kend teserrufatinda senayede insaatda medeniyyet idarelerinde ve basqa yerlerde kisilerler bereber isleyirdiler Usaqlarin terbiyesi de bu dovrde deyisdi Oglan ve qiz usaqlari eyni sertlerle yetisdirilirdi Usaqlarin terbiyesinde aile ile beraber usaq bagcalari mektebler ve internatlar vasitesile cemiyyet de istirak edirdi Toy adetleri Esas meqale Azerbaycanda toy adetleriXinayaxdi Azerbaycanda nikah baglanmasi asagidaki merhelelerden ibaretdir 1 ilkin raziliq belge valideynlerin razilasmasindan sonra elcilerin ipek sal ve sirni vermesi 2 nisan beyin ailesinin geline bezek geyim ucun parca gelinin ailesinin ise sirniyyat vermesi 3 toyun ozu evlilik hediyyelerinin toy xoncasinin getirilmesi Adaxlanmaga yaxin oglan qiza bahali ipek parcalar mermer qizil dos ve basa taxilan bezek esyalari verir Beyin qohumlari hediyyeleri qirmizi ortukle ortunmus mecmeyilere yigirlar Kecmisde evlilik ucun cavanlarin fikri cox nadir hallarda sorusulurdu hetta qiz qacirmaq adeti var idi Oglanin evleneceyi qizi anasi ve bacisi secirdi eger ailenin diger uzvleri de razilassa oglanin qohumlari evvel qizin anasi ile daha sonra elciler qizin atasi ile gorusurdu Elciler ozleri ile bir ve ya iki hormetli agsaqqal getirirdiler Raziliq elde edilenden sonra gelin ucun ne qeder mehr ve basliq odenileceyi muzakire edilirdi Mehr ve basliq nisan gunu getirilirdi Bundan basqa bey toydan evvel gelini gore bilmezdi Ancaq daha sonra bu adet yoxa cixdi Toydan bir gun evvel kebin kesilir Kebinkesdirme merasiminde molla ve her iki terefden bir sahid istirak edir Toyun ilk gununde beyin evinde toy qonaqligi verilir Toyun ikinci gununde qonaqlara bozbas ve plov verilir Musiqi ve senlik gunboyu davam edir Ucuncu gun toy senliyinde demek olar ki butun kend sakinleri istirak edir Eyni gun beyi mesellerle musiqi ve ates acmaqla gelini getirmeye yola salirlar Gelini bey evine getirmezden bir nece saat evvel gelinin qohumlari cehizin tamamlanmasinda istirak edir Senlik ve reqsden sonra gelin bey evine aparilir Gelinin cehizi de bey evine aparilir Toydan bir nece gun sonra beyin ailesi qonaqliq kecirir Bundan sonra gelin oz otagindan cixa bilir Toy senliklerinin enenelerinin bir coxu bu gun de icra edilir nisan geline munasibet gelinin geydirilmesi adeti Toy geyimlerinin coxu enenelerden kenara cixir toya hazirliq muddeti qisalir toy adetlerinde yeni elementler ortaya cixir Milli geyim Esas meqale Azerbaycan milli geyimleriAraxcin ve kelagayi Azerbaycanda geyim enenesi tebii cografi veziyyetin muxtelifliyi ve sosial iqtisadi heyat ve medeniyyetin inkisafinda tarixi dovrlerle bagli qeyri muntezemlik neticesinde oz orijinalligini qoruyub saxlamisdir Geyim olkenin mueyyen erazisindeki iqtisadi medeni inkisafin xususiyyetlerini eks etdirir XX esrde iqtisadi medeni heyatda bas veren deyisikliklere gore Azerbaycanin milli qadin kisi ve usaq geyimleri fabrik geyimleri ile evez olunmusdur XIX esrde genis yayilmis geyim uslublari usaq paltarlari ve bezeklerile elaqedar inamlar da ehemiyyetini itirmisdir Azerbaycan kisi geyimleri altda koynek ve dizlik ustde salvar ve arxaliqdir Arxaliq kemer ve ya qursaqla baglanir Arxaligin uzerinden cuxa soyuq dageteyi rayonlarda ise qoyun derisinden kurk ve yapinci geyilir Gen salvarlar evde hazirlanmis yun materialdan tikilirdi Arxaligin uzerinden cavanlar pileklerle bezenmis gumusden ve ya deriden duzeldilmis kemer geyirdi Cuxanin uc novu var idi buzmelerle bukuslerle ve buzme ve bukuslerin kombinasiyasi ile Cuxanin sinesi aciq idi bezen sinenin tereflerinde patronlar ucun yuvalar vezneler yerlesirdi Kend yerlerinde cox uzun yere qeder yalanci qollarin sonuna dogru daralan kurkler geyilirdi Sakinler burun hissesi yuxari qalxan deriden tikilmis basmaqlar cariqlar geyirdiler bogaz hissesi uzun ve qisa olan cekmeler mest yayilmisdi Demek olar ki butun kisilerin bigi ve saqqali var idi Kisiler papagin altinda ag parcadan naxisli araxcin geyerdiler XIX esrin sonu XX esrin evvelinde Azerbaycan qadin paltari alt ve ust paltardan ve hemcinin cadradan ibaret olurdu Geyimde erazilerle bagli ferqler umumi milli geyim gorunusunde hec bir deyisiklik olmadan ayri ayri detallardan ibaret idi Alt qadin paltarlari dar koynekler muxtelif fasonlu yubkalar selte cut tuman ve tumanlar idi darbalaq ve cutbalaq Ust qadin paltarlari ust koynekler qisa paltarlar esasen Azerbaycanin cenub qerbi rayonlarinda yayilmis ve qerb rayonlarinda gulece kimi bilinen arxaliq Abseronda ise don idi Gencebasar Sirvan Baki Qerb bolgesi ve Seki rayonu erazilerinde iki qabaq dos bir arxa kurek ve iki qoldan ibaret lebbade tikilirdi Arxaliginin uzerinde deri ve ya mermerden tikilmis kemer geyilirdi Varli aileden olan qadinlar qizil ve ya gumus kemer geyirdiler Ayaga uzerinde xalca ornamentlerine benzer naxis ornamentleri olan aciq muxtelifrengli corab geyilirdi Evden cixanda corabin uzerinden cariq geyilirdi Varli aileden olan qadinlarin boynunda arpa formasinda uzunsov muncuqlardan boyunbagi olurdu Horuklerin arxadaki leceklerini gizletmek ucun qadinlar zerxaradan tikilmis ensiz ortukden cutqudan istifade edirdiler Qadin bas geyimi dairevi yasti hisseden ve halqadan ibaret alcaq papaq idi Papagin uzerinden kicik ipekden duzeldilmis yayliq kelagayi baglayirdilar Saclara ovuclara ve dirnaqlara xina cekilirdi Azyasli qiz usaqlarinin geyimi qadinlarin geyiminin tekrari olsa da oglan usaqlarinin geyimi kisilerinkinden ferqlenirdi Oglan usagi salvarlari bagli asirmali ve finka kimi uc novu var idi Qiz usaqlarinin geyimleri parlaq rengli olurdu Hemcinin usaqlari bednezerden ser quvvelerden sehrbaz tilsiminden qorumaq ucun muncuqlar uckunc dualar tisbaga kureyi ve dagadagan ciliyi kimi bezeklerden istifade edilirdi KulinariyaEsas meqale Azerbaycan kulinariyasiAzerbaycan milli yemekleri Azerbaycan kulinariyasi qonsu muselman ve xristian sivilizasiyalarinin tesirine meruz qalib Burada vacib faktor Ipek Yolu vasitesile muxtelif kulinariya medeniyyetleri ile elaqe olub Sovet dovrunun tesiri ile Avropa kulinariya stili daha genis yayilib Esas ingredientlerin sud et un terevez oldugu Azerbaycan milli yemekleri ve onlarin hazirlanma ve yeyilme usullari muxtelifdir Kecmisde qida cografi seraite ve sosial statusa gore de ferqlenirdi Azerbaycanlilarin qidasinda corek onemli rol oynayir Kend erazilerinde demirden duzeldilmis azca qabariq olan sac uzerinde bisirilir Coreyi tendirde bisirmek rayonlarda hemcinin Azerbaycanin merkezi seherlerinde genis yayilib Tendirlerde corekden basqa lavas da pisirilir Azerbaycanda lule kabab lavasla birlikde teqdim edilir Hemcinin Azerbaycan plovu hazirlanarkan lavasdan istifade edilir Sabirabad rayonunda toydan sonra gelin eve gelende qaynana gelinin ciynine lavas atir Seninle bu eve ruzu gelin ayagin duserli olsun Novxanida yasdan sonra bezen kulce icine halva qoyulmus lavas verilir Yaz ve yay aylarinda icerisine et ve goyerti qoyularaq qatlanan xemir xoreyi qutab hazirlanir Diger xemir xoreklerine xesil xengel sulfullu eriste asi bore muersse umac qovut qindi dusbere gurze qasiqxingelini misal cekmek olar Azerbaycanda Merci plov Paxla plov Sudlu plov Kuku plov kimi 50 ye yaxin plov novu var Qus etinden hazirlanan en cox yayilmis yemek cigirtmadir Azerbaycan metbexinde plovu dene seklinde plov cekme sudlu siyiq sile ve s ve kirkirede uyuderek isledilir Sorba kufte dovga icerisine de qatilan duyu Lenkeranda coreyin yerine istifade edilirdi Burada duyunun unundan ve yarmasindan canquru ve loku adli corekler hazirlanirdi Badambura Et yemekleri muxtelifdir En cox sevilen et qoyun etidir Teze qoyun ve mal etinden basdirma ondan ise tike kabab hazirlanir En cox yayilmis et yemekleri piti ve bozbasdir Iranika ensiklopediyasina gore bozbas Iran yemeyi abguste sebzinin Azerbaycan turk dilindeki adidir ve bu turk menseli ad yemek bisirilende aldigi renge gore verilib Duyu ve edviyyat elave edilmis cekilmis et kelemin ve ya sor ve temiz uzum yarpaginin yarpaq dolmasi icerisinde bukulur ve ya badimcan biber ve pomidorun icerisine doldurulur badimcan dolmasi pomidor dolmasi biber dolmasi Xirda dogranmis qoyun eti sogan ve edviyyatla qarisdirilaraq lule kabab hazirlanir Uzum siresi tut ve qarpizdan dosab zogal alca gavalidan turs kutle turslavas hazirlanir Qizardilmis et ve baligin sousunda nar siresi narserab istifade olunur Sirniyyatlara 10 novu olan halva sekerbura sorqogali paxlava sekercoreyi durme kulce tixma qurbiy bamiye nisasta terek tendir cocesi mutekke ve s daxildir Seki halvasi Samaxi mutekkesi Zaqatala ve Baki qurabiyesi Qarabag ketesi Baki Gence Naxcivanin tendir cocesi Lenkeran kulcesi Quba Xacmaz qozcoreyi Lenkeran canqurisi Quba tixmasi Mugan qeliti kimi sirniyyatlar ise Azerbaycanin muxtelif erazilerine aid sirniyyat novleridir Icki medeniyyeti Cayxana Baki 1888 Azerbaycanda cay icmek genis yayilib ve cay qonaqperverliyin ve qonaga gosterilen hormetin remzi hesab edilir Esas yemekden qabaq sufreye cayin getirilmesi enenedir Azerbaycanda istifade edilen cay uzun dovrler boyunca Cinden gelib Azerbaycanda istehsal edilen cay esasen yasildir ancaq qara cay Cin klasifikasiyasina gore qirmizi cay da kifayet qeder genis yayilib Azerbaycanda istenilen yasayis yerinde cayxana var Ancaq Orta Asiyadan ferqli olaraq cayxanalarda nahar etmek olmur cayin yaninda yalniz konfet ve sirniyyat verilir Cayxanalar ancaq kisiler terefinden isledilir Burada onlar bas veren hadiseleri muzakire edir qezet oxuyur nerd oynayirlar XX esrin evvellerinde Azerbaycan ve Gurcustan vasitesile qara cay Osmanli imperiyasinin merkezi vilayetlerinde meshurlasmisdir Tarixen Azerbaycan sufresinde istifade olunan diger alkoqolsuz ickiler sehleb qehve meyve serbetleri ayran atlama koremez ovduxdur Vaxtile Azerbaycanda olmus rus herbi tarixcilerinden biri yazirdi ki azerbaycanlilar icki meqsedile esasen su en isti vaxtlarda ise ayran suda qarisdirilmis qatiq qebul edirler varlilar ise serbet icirler Kecmisde Azerbaycanda qendab xosab ovsala heyva serbeti ezgil suyu uzum siresi iskencebi gulab serbeti araqnane bedmusk ve s olmaqla sufreye muxtelif serbet novleri qoyulurdu Kakao qehve ve s kimi Serq sufresine mexsus ickiler kecmisde kendli ailelerinin meisetine sirayet etmemisdir Istisna kimi seherin kubar ailelerinde ziyafet sufresinde qehve icilirdi Tarixen Azerbaycanin Qarabag bolgesinde tut aragi istehsal edilmisdir Azerbaycan Rusiyanin terkibine daxil olduqdan sonra da ehemiyyetini saxlayan tut araginin mualicevi ehemiyyeti Azerbaycan ehalisi terefinden ireli surulurdu Sovet dovrunde Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikasinin Ali Soveti evde spirtli icki duzeldilmesini qadagan etdi XX esrin sonu XXI esrin evvellerinde tut araginin senaye istehsalinin artmasi ile bu icki evveller istehlak edildiyi olkelerden basqa yerlere de ixrac edildi IdmanEsas meqaleler Azerbaycanda idman ve Azerbaycan xalq oyunlariCovken oyunu Azerbaycan idman enenesinde atla oynanilan oyunlar xususile populyardir Bunlara papaq oyunu sur papaq ve covqani misal cekmek olar Qiz qov oyununda 400 metr mesafe boyunca atli oglan oz reqibi ile yarisir Eger oglan qiza cata bilse onu qucaqlamaq ve opmek sansi elde edir Geri qayidanda ise qiz oglana cata bilse onu qamcinin agir zerbelerile cezalandirir Papaq oyununun ise mezeli xarakteri var biri qadin olan bes istirakci diger istirakcilarin basindan papagi goturmeye calisir Ancaq qizin papagini goturmeye icaze verilmir Sur papaq oyunu ise basketbola oxsayir iki komanda xez papaqla oynayirlar ve meydancanin uclarinda halqasi olan iki uzun agac var Oyunun meqsedi papagi reqibin halqasindan daha cox kecirmekdir Yere dusen papaq ise yalniz atdan dusmeden goturulmelidir Azerbaycanda genis yayilmis oyunlardan biri olan covqanda iki komanda atustunde agac vasitesile topu qarsi komandanin qapisindan kecirmeye calisir Azerbaycanli atlilarin agaci cobanlarin yarligini xatirladir Azerbaycan at oyunlarinda Qarabag ati ve Dilbaz ati kimi yerli atlar xususile istifade olunub Azerbaycanda covqan idmanin milli novu hesab edilir Nerd de Azerbaycan medeniyyetinde onemli rol oynayir Oyun Azerbaycanda cox populyardir ve yerli camaat terefinden oynanilir Azerbaycan ekspertleri terefinden nerdin muxtelif novleri yaradilmisdir Gules Azerbaycanda qedim dovrlerden yayilmis enenevi idman novu olmusdur Azerbaycan Milli Olimpiya Komitesinin uzvu oldugundan sonra Olimpiya oyunlarinda gules uzre 14 medal qazanmisdir Azerbaycanin en ugurlu gulescileri Namiq Abdullayev Togrul Esgerov Rovsen Bayramov Serif Serifov Mariya Stadnik Cebrayil Hesenov Resul Cunayev ve Ferid Mansurovdur Futbol Azerbaycanda en sevimli idman novudur Azerbaycan Futbol Federasiyalari Assosiasiyasi qeydiyyatindan kecen 9122 neferle olkedeki en boyuk idman assosiasiyadir Azerbaycan milli futbol yigmasi olke futbol klublari ile muqayisede beynelxalq arenada nisbeten zeif cixis numayis etdirir Azerbaycanin en ugurlu futbol klublari Neftci Baki Qebele ve Qarabagdir 2012 ci ilde Neftci Azerbaycan futbolu tarixinde avrokuboklarda qrup merhelesine vesiqe qazanmis ilk klub oldu 2014 cu ilde Qarabag Azerbaycan futbolu tarixinde avrokuboklarda qrup merhelesine ikinci vesiqe qazanmis klub oldu Bundan elave Qarabag yarisin esas merhelesinde qelebe qazanan ilk Azerbaycan klubu kimi tarixe dusub Azerbaycanda voleybol hemise en boyuk regbet beslenilen idman novu olmusdur ve Voleybol uzre Azerbaycan Superliqasi dunyanin en guclu qadin liqalarindan biri sayilir Son illerde Rabite Baki Azerreyl Baki Iqtisadci ve Lokomotiv Baki Avropa kuboklarinda boyuk ugur elde etmisler Azerbaycanin en ugurlu voleybolculari Valeriya Korotenko Oksana Parxomenko Inessa Qorxmaz Natalya Memmedova Alla Hesenova ve Polina Rehimovadir Azerbaycan dunya sahmatinda enenevi guc merkezlerinden biridir Olkede bir cox beynelxalq sahmat turnirleri ve musabiqeler kecirilib 2009 2013 ve 2017 ci illerde ise Azerbaycanin kisilerden ibaret sahmat yigmasi Avropa cempionu olmusdur Olkenin sahmat mekteblerinin gorkemli sahmatcilarindan olan Sehriyar Memmedyarov Teymur Recebov Vuqar Hesimov Rauf Memmedov Vladimir Makoqonov ve Harri Kasparov dunya sahmatina boyuk tesir etmis ve boyuk ugurlara nail olmuslar Diger taninmis Azerbaycan idmancilari cudocular Elnur Memmedli Elmar Qasimov Rustem Orucov Movlud Mireliyev Elxan Memmedov karateci Refael Agayev agirliqqaldiran Nizami Pasayev bokscular Teymur Memmedov Mehemmedresul Mecidov Sahin Imranov Agasi Memmedov paralimpiyaci Ilham Zekiyev kikbokscular Eduard Memmedov Zabit Semedov ve qaydasiz doyus uzre gulesci Azad Esgerovdur Olke bedii gimnastika uzre 25 ci Avropa cempionati 42 ci Sahmat Olimpiyadasi FIFA U 17 Qadinlararasi Dunya Cempionati ve 2015 Avropa Oyunlarinin ev sahibliyi etmisdir Azerbaycan Baki Seher Halqasinda 2017 ci ilden beri Formula 1 Azerbaycan Qran prisi kecirilir Doyus senetleri Esas meqale Azerbaycan doyus senetleri ve oyunlariAzerbaycan pehlevanlarinin cixislari Gules ve zorxana Azerbaycanin esas milli doyus senetleridir Doyuse esaslanan Azerbaycan xalq oyunlari merkezdeki oyuncunun yerini terk etmemek ucun doyusduyu basqoruma qrupla oynanilan dairenin icindeki oyuncularin kemeri qorudugu diredoyme Osmanlilarin matrak oyununa benzer deyenek oyunudur Novunden asili olmayaraq doyus Cengi herbi menasinda sedalari altinda baslayardi Milli xususiyyetleri ile zengin Azerbaycan gulesinde ayaqdan ve salvardan yapismaq genis yayilib badalaq qarmaq deyirman atma fendlerine icaze verilir Bogazdan tutmaq ve belden asagi zerbeler ardinca getmeden reqibin xalcaya atilmasi el ayaq ve armaqlari bukmek bas sarsintisina icaze verilmir Meydan gezmek gulesin baslanmasindan evvel isinme ucun enenevi ritualdir Doyusun baslanmasindan evvel pehlevanlar bir birini salamlayir ve reqs addimlari ile birlikde xalcanin eks tereflerine gedirler Eyni zamanda onlar el hereketleri edirler bir el evvel yuxari sonra asagi digeri evvel asagi sonra ise yuxari gedir sonra ise hereketler eksine edilir Bundan sonra pehlevanlar qollarini 3 4 defe acib baglayirlar Hakimin fitinden sonra doyus baslayir ve reqibler xalcanin merkezinde salamlasirlar Doyus zurna ve nagara sedalari musayieti ile heyata kecirilir Sambo yaradilarken Azerbaycan gulesinin fendlerinden de istifade edilib Zorxana oyunlarinda Miyandar in isaresi ile musiqi calinir ve oyun baslanirdi Enenevi zorxana oyunlari reqs seklinde Cengi sedalari yaxud nagaranin cox suretli zerbeleri altinda musayiet olunurdu Buradaki oyunlar kompleks oyun silsilesinden sino oyunu ve ya qilincsindirma mil oyunu ayaq duyme kebbade ve ya kemane sengi dasqaldirma cerxi yaxud tenduvre gules ve ya qursaqtutma ibaret idi ve biri digerinin ardinca icra edilirdi Mil oyunu barede Huseynqulu Sarabski yazirdi Dumbul evvelce lap aheste sonra get gede ses tempi yuxari qalxib yene de enerdi Mil oynadan adam da hemin ahengle basinin uste milleri herleyirdi Oyun qurtardiqdan sonra camaat onlari alqislayardi Azerbaycandaki qedim zorxanalar Bakidaki XV esr Iceriseher zorxanasi ve Ordubaddaki XVII esr Qeyseriyye abidesidir Bakini ziyaret eden XVIII esr ermeni muellifi Artemi Araratski Baki zorxanalarindaki yarismalari buralardaki cambaz ve pehlevanlari tesvir edir XIX esrden etibaren Gence Susa Seki Naxcivan Sirvan seherlerinde zorxanalar tikilmisdir XIX esrde Bakida Sonu Abdulla zorxana mektebi acir Zamanla zorxana herbi usullarin oyredildiyi mekteb statusunu itirib merasimler Novruz bayrami ve toylarda ifa edilen tamasalara cevrildi XVIII esrin II yarisinda butun Azerbaycan xanlarinin adi insanlarin bahadir adlandirdigi pehlevanlari var idi Qarabag xanliginda pehlevan statusu xususi fermanla verilirdi Meshur Azerbaycan pehlevanlarina mastagali Huseynqulu Haci Mursel oglu ve onun yetirmesi alti ayliq leqebli Ebduleli Axundov Hiyleli pehlevan Eli Hummet Huseynqulu Mirze Hasim oglu zorba Rzaqulu Cero Suleyman Pehlevan Nabat balaxanili Sap Penci ve s misal gosterile biler XX esrin evvellerinde Azerbaycanda yetismis Sali Suleyman ve Resid Yusifov kimi zorxana pehlevanlari cixislari ile dunyada meshurlasmisdilar Pehlevanlarin icra etdiyi elustegezme tamasasina mueyyen esyalari yerden disle goturmek onu basqa yere aparib qoymaq el ustunde yuyurmek ve s nomreler daxildir Sine oyununda iki ellerinin uzerine qalxar yerden bir qaris yuxari olmaqla yeriyer evvel saga sonra sola geder sonra ise asagi enerdiler yere yaxinlasaraq derhal tekrar yuxari qalxardilar Yekba oyununda ise pehlevan oyuncu evvel her elinde evvelce pudluq sonra qosa qosa pudluq daslar qaldirirdi Sonra hemin daslari atib tutmaqla sou gosterir sinesini ciynini kureyini havaya atdigi daslarin qabagina vererek onlari iteleyir kenara atirdi Yekba oyununun en maraqli yeri ise pudluq daslari disle oynatmaq idi Bunlardan basqa sim pehlevanlarinin sim ustunde reqs elementleri olan muxtelif ritmik ve akrobatik hereketler etmesi qeyd edile biler Onlar sim ustunde barmaqlarinin ellerinin ustunde gezir das qaldirir disleri ile das atib tuturdular Oxatma Azerbaycan meydan tamasalarina daxil idi Ox yarislarinda hem piyada hem atli sekilde yuksek yerden atilan almani havada vurmaq qirx oxu eyni hedefden kecirmek uzuk halqasindan ox kecirmek ve s sertler yerine yetirilirdi Atla oxatmanin novlerine ise qopuq ve piyale ve ox aiddir Azerbaycan dastan qehremani Koroglu doyuscu yoldasinin basina almanin saplaginda bir uzuk taxib oyur ve qirx oxun hamisini uzuyun halqasindan kecirirdi Azerbaycan inanclarinda adi kecen Fatma Qari belinde oxu ve yayi olan bir varliq seklinde gosterilir yayin goye tutanda bolluq yere tutanda qitliq olurdu Muasir Azerbaycanda kamandan oxatma idman novu sovet dovrunden etibaren inkisaf etmeye baslamisdir Bayramlar ve xususi gunlerEsas meqale Azerbaycanin dovlet bayramlari ve xususi gunleriAzerbaycan Novruz bayrami qehremanlari Kecel Kosa ve Bahar qizi Azerbaycanda Yeni il bayrami 1 ve 2 yanvar Beynelxalq Qadinlar Gunu 8 mart Qelebe Gunu 9 may Respublika Gunu 28 may Azerbaycan xalqinin milli qurtulus gunu 15 iyun Azerbaycan Respublikasi Silahli Quvveleri gunu 26 iyun Milli musteqillik gunu 18 oktyabr Azerbaycan Respublikasinin Dovlet Bayragi Gunu 9 noyabr Konstitusiya Gunu 12 noyabr Milli Dircelis Gunu 17 noyabr Dunya azerbaycanlilarinin hemreyliyi gunu 31 dekabr Novruz bayrami bes gun Qurban bayrami ve Ramazan bayrami iki gun qeyd edilir Musteqillik gunu Milli Dircelis Gunu ve Konstitusiya Gunu istisna olmaqla bayram gunleri is gunu hesab edilmir 2006 ci ilden beri bayram gunleri heftesonuna dusende novbeti gun is gunu hesab edilmir Ikinci Qarabag muharibesinden sonra Anim Gunu 27 sentyabr ve Zefer Gunu 8 noyabr tesis edilmisdir Azerbaycanda en cox sevilen bayramlardan biri Novruzdur Bayram teqriben bir hefte cekir Insanlar tebietin oyanmasini simvolize eden gece gunduzun beraberliyini qeyd edirler Novruz bayrami qeyd edilmezden evvel cersenbeler kecirilir Bayram gunlerinde kecirilen senliklerde kendirbazlar oz hunerlerini gosterir muxtelif tamasalar gosterilir Axsamlar ise insanlar kucelerde od qalayir ve uzerinden tullanib deyirler Agirligim ugurlugum tokulsun oda odda yansin Novruz bayraminin son cersenbe axsaminda usaqlar qonsu qapilarini doyur papaqlarinin qapinin qarsisina qoyub gizlenirler ev sahibi ise bu papaqlari bayram sirniyyatlariyla doldurmalidir Bayram gunleri evlerde plov sekerbura paxlava qogal hazirlayirlar Bayramda hemcinin yumurta doyusdurur ve semeni cucerdirler Sufreye ise samlarla bezedilmis bayram xoncasi qoyulur Her kes bayrami mutleq oz evinde ailesi ile birlikde kecirmelidir Azerbaycanda dovlet seviyyesinde qeyd edilen dini bayramlar Qurban bayrami ve otuz gunluk orucdan sonra qeyd edilen Ramazan bayramidir Ramazan bayrami 1993 cu ilden dovlet seviyyesinde qeyd edilir Azerbaycanda olke ehalisinin boyuk hissesini teskil eden sie muselmanlari terefinden qeyri resmi olaraq Imam Huseynin 680 ci ilde Kerbelada sehid edildiyi Asura gunu qeyd edilir Bu zaman huzn merasimleri kecirilir 20 yanvar tarixi Azerbaycanda Umumxalq huzn gunu kimi qeyd edilir Bu gunde insanlar 1990 ci il 19 yanvardan 20 e kecen gecede bas vermis Qara Yanvar faciesinde Azerbaycan Azadliq mubarizesini yatirtmaq ucun sovet ordusu hisseleri terefinden oldurulen insanlarin xatiresini qeyd edirler Bu hadiseni qeyd etmek ucun minlerle insan qurbanlarin defn edildiyi Sehidler Xiyabanina gedir qebrlerin uzerine qerenfil qoyurlar Azerbaycana resmi sefere gelen sexsler hemcinin Sehidler Xiyabanini ziyaret edirler Azerbaycan Milli Meclisi 26 fevral tarixini Azerbaycanda Xocali soyqirimi gunu olaraq elan edib Her 26 fevral saat 17 00 da bir deqiqelik sukutla Azerbaycanda bu soyqirimin qurbanlarinin xatiresi qeyd edilir 1998 ci ilden baslayaraq Azerbaycanda 31 mart tarixi dovlet seviyyesinde Azerbaycanlilarin soyqirimi gunu olaraq qeyd edilir 1918 ci ilin bu tarixinde Baki ve Baki quberniyasinda bas veren qanli hadiseleri neticesinde bir cox azerbaycanli heyatini itirmisdir ElmEsas meqaleler Azerbaycanda elm ve Azerbaycan ixtiralari ve kesfleriAbbasqulu aga Bakixanovun Goylerin sirri 1840 eseri Xoca ibn Edili Ibarinin XV esre aid elyazmasi astronomiya astrologiya cografi felsefi ve etik anlayislarin ifade edilmesi ucun istifade olunan orijinal Azerbaycan terminlerini izah edir Alim Mahmud Sirvani 1562 ci ilde ereb dilinden Mocuzeler mirvarisi ve qeribelikler incisi eserini tercume etmisdir On yeddi fesilden ibaret olan tercumede dunyanin muxtelif olkelerinin ayri ayri deniz ve okeanlarinin flora ve faunasindan behs edilir XVI esrde Osmanli tarixcisi Sukri Bitlisi azerbaycan dilinde I Selimin hakimiyyet dovru ile bagli Selimname eserini yazmisdir Sefevi hokmdari I Tehmasibin emri ile Suhedaname ve Sefvet es sefa fars dilinden azerbaycan diline tercume edilmisdir XVIII esrde meydan cixan tarixi eserler Xudabendi oglu Sah Abbasin dovrunun tarixi Sefeviyye padsahlari Aga Mesih Sirvaninin Muxemmes i Sakir Sirvaninin Sirvan hadiseleri eseri Molla Veli Vidadinin Musibetname sidir 1815 1816 ci illerde Dagistan ve Sirvan tarixi haqqinda Derbendname eseri azerbaycan diline tercume edilmisdir 1841 ci ilde Abbasqulu aga Bakixanovun yazdigi Gulustani Irem eseri ile Azerbaycan tarixsunasliq elminin esasi qoyulmusdur XIX esrde tarixle bagli yazilmis diger eserlere Qarabagnameler Isgender bey Hacinskinin Qubali Feteli xanin heyati Haci Seyid Ebdulhemid Kerim aga Fateh ve Mustafa aga Suxinin Seki xanligi tarixine aid eserlerini misal cekmek olar Orta esrlerin sonlarinda yasamis Mehemmed Bergusadin Tibbi Nebivi eseri azerbaycanca yazilmis ilk tebabet kitabidir 1712 ci ilde ise Mehemmed Yusif Sirvani azerbaycan dilinde Tibbname eserini yazir XVII XVIII esrlerde tibb ve farmakologiya ile bagli diger Azerbaycan alimlerine misal olaraq Murtuza Qulu Samlu Ebulhesen Maragayi Hesen Ibn Rza Sirvani misal gosterile biler XIX esrde Susada yasamis Mirze Memmedqulu Tebib Azerbaycanda cerrahliq elminin esasini qoymusdur Aleksey Cernyayevski ve Sefereli bey Velibeyov terefinden hazirlanmis Veten dili kitabi 1882 1920 ci iller erzinde Azerbaycan usaqlarinin bas ders vesaiti olmusdur Ivan Krilovun Heseneli xan Qaradagi terefinden tercume edilmis seirleri de bu kitaba daxil olmusdur 1901 ci ilde Bakida Azerbaycanda ve Qafqazda hemcinin Rusiya imperiyasinda ve muselman Serqinde ilk dunyevi qiz mektebi olan olan Aleksandra imperator rus muselman qiz mektebi Haci Zeynalabdin Tagiyevin tesebbusu ve desteyi ile acilmisdir Movsum bey Xanlarov 1880 1890 ci illerde Almaniyanin Strasburq Universitetinde oxuyur ve Avropa tehsiline sahib ilk azerbaycanli kimyaci olur 1920 ci illerin evvellerinde AXC hokumeti teqriben 100 nefer telebeni Qerbi Avropa Turkiye ve Rusiya universitetlerinde tehsil almaga gondermisdir AXC in diger bir onemli fealiyyeti 1919 cu ilde Azerbaycanda muasir uslublu ilk universitetin Baki Dovlet Universitetinin qurulmasi idi