Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Kimmerlər – (lat. Cimmerii, q.yun. Κιμμέριοι) — e.ə. VIII–VII əsrlərdə Cənubi Qafqaza gələn tayfalardır.
 |
| Kimmerlərin Urartuya hücumu |
| Dili |
|---|
| kimmer dili |
Yazılı mənbələr
Mənbələrin verdiyi məlumata görə kimmerlər Şimali Qara dəniz hövzəsindən köç edərək Azərbaycanda və Şərqi Anadoluda məskunlaşmşdılar.Herodotun yazdığına görə, e.ə. VIII əsrdə Şərqdən Qara dənizin Şimal çöllərinə-kimmerlərin ölkəsinə skiflər gəlmişdilər. Kimmerlər onlarla toqquşmaqdan çəkkinmiş, yığışıb Cənubi Qafqaza, oradan da Kiçik Asiyaya köç etmişdilər.Q. Qeybullayev qeyd edir ki, bu məlumatda skif deyildikdə, konkret hansı etnosun nəzərdə tutulduğu bəlli deyil. Çünki, antik müəlliflərin əsərlərində skif konkret bir etnosun adı deyildi. Herodotun kimmerlər ("kimmer" sözün qədim yunan dilinə uyğunlaşdırılmış formasıdır) adlandırdığı bu türk etnosunun əsil adı isə Kəmər, yaxud da Qəmər kimi bərpa edilə bilər. İlk dəfə qədim yunan şairi Homer bu adı kimmer kimi işlətmiş, sonrakı müəlliflər də bu ənənəyə sadiq qalmışdır. Deməli qədim yunan tarixçiləri kəmər yaxud da qəmər etnonimini kimmer kimi tələffüz edirdilər.
Tədqiqatçılara görə, kimmerlər Qara dənizin Qərb sahili tərəfdən, ya da Dəryal keçidindən Cənubi Qafqaza,Kür-Araz vadisinin Qərb hissəsinə,Azərbaycan-Gürcüstan sərhəd zonasına gəlmiş, lakin burada çox dayanmayaraq Qərbi Azərbaycan (indiki Ermənistan) zonasına getmişlər. Qədim gürcülər kimmerləri "pəhləvanlar" adlandırırdılar.(İ. M. Dyakonov, Midiya tarixi, səh.123) O zamanlar Qərbi Azərbaycan (indiki Ermənistan) ərazisində haylar (erməni bu xalqa kənardan vermə addır və əslində də bir türk elidir) yaşamırdılar və bu ərazinin əsas sakinləri türk mənşəli və Qafqaz dilli xalqlar idilər. Lakin bu ərazinin böyük bir hissəsi Urartu dövlətinin (e.ə. IX–VII əsrlər) nəzarəti altında idi. E.ə. 715-ci ildə kimmerlər Urartu ordusu ilə toqquşurlar. Qanlı döyüş nəticəsində kimmerlər qalib gəlirlər.
Kimmerlərin bir qismi Qərbi Azərbaycan (indiki Ermənistan) ərazisindən köç edərək Kiçik Asiyada məskunlaşır. Çünki onları Şimali Qara dəniz çöllərindən qovan skiflər (Q. Qeybullayev antik tarixçilərin burada skif adı altında sakları nəzərdə tutduğunu qeyd edir) ardlarınca Cənubi gəlmişdilər.Kiçik Asiyaya köç edən kimmerlər burada Frigiya dövlətinin varlığına son qoyurlar.(Bəzi tədqiqatçılara görə haylar məhz frig tayfalarından biri idilər)Bu dövlətin tabeliyində olan və Hayasa adlı vilayətin sakinləri olan haylar (indiki ermənilər) qaçmağa üz qoyurlar və bütün Kiçik Asiyaya səpələnirlər.
Kimerlərin bir hissəsi isə Kiçik Asiya ərazisindən Manna dövləti ərazisinə keçir. Sonrakı əsrlərdə isə kimmerlər yerli türklər-mannalar və madaylarla qaynayıb qarışırlar. Onların adları isə Kəmər, Kəmərli və Qəmərli kimi toponimlərdə qorunub saxlanır.
İlkin tədqiqatlar dövründə kimmerlər İrandilli etnos sayılırdı. qeyd edirdi ki,"kimmer" adı bu etnosa kənardan verilmiş adıır və İran dillərində "həmişə hərəkətdə olan" anlamındadır. Belə çxır ki, bu etnosun əsl adı məlum deyil.Q. Qeybullayev isə qeyd edir ki, kənardan verilmə olduğu halda kimmer adı toponimlərdə əks oluna və qoruna bilməzdi. Sonrakıı araşdırmalar kimmerlərin həqiqətən də türk etnosu olduğunu sübut etdi. Kimmerlərin türk mənşəli olduğunu sübut edən bir neçə dəlil var:
1)"Kəmər" etnonimi qədim türkcə kam (qam) –şaman və bir sıra türk tayfa adları üçün (avar, bolqar, qacar, sabar, xəzər və s) üçün səciyyəvi olan "ər" – kişi, ər, döyüşçü sözlərindəndir. Bu fikir ilk dəfə tərəfindən irəli sürülmüşdür. Qeyd etmək lazımdır ki, kəmər etnoniminin birinci komponenti olan "kəm","qam" sözü başqa türk tayfa adlarının da kökünü təşkil edir:Kamak (Azərbaycanda Qaymaqlı kəndlərinin adlarında qalmışdır), kaman, yaxud kuman (rus ənbələrində poloves adlandırılırlar), kamat (kumat) və s.
2) yazır ki, kimmerlər Qafqaz Albaniyasının Qərbində də yaşamışlar.(Q. A. Meliişvili, Qədim Şərq mənbələri Cənubi Qafqaz xalqlarının tarixi haqqında, Tiflis,1954) isə qeyd edir ki, Cənubi Qafqaza gələn kimmerlərin bir hissəsi Qərb bölgəsində,Gürcüstanda və indiki Ermənistan respublikası ərazisində daimi məskunlaşmışdılar.Qazax – Borçalı bölgəsində Böyük və Kiçik Kəmərli, Kəmərqaya, Qəmərli kəndlərinin adları da bu tayfa ilə bağlıdır. XIX əsrin sonlarında Qafqazda Kəmərli adlı yeddi kənd məlum idi. Kimmerlər Qərbi Azərbaycan (indiki Ermənistan) toponimikasında da öz izlərini qoymuşlar.İrəvan yaxınlığında orta əsrlərdə Qumri, Qəmri adlı türk kəndləri məlumdur. Hay mənbələrində bu toponim Kumayr kimi xatırlanır. Erməni tarixçisi yazır ki,"kumar" toponimi ("y" səsi erməni dilində əlavə olunmadır, kumar isə kamarın fonetik formasıdır.) kimmer etnonimini əks etdirir.Türkiyə ərazisində də Kəmərli toponimləri məlumdur.Güney Azərbaycanda bir qolu Qəmər adlanır. Bütün bunlar sübut edir ki, antik müəlliflərin kimmer kimi işlətdikləri qəmər və ya kəmər etnonimi kənardan verilmə ad deyil, özünüadlandırmadır. Bu etnonimin kəmər yaxud da qəmər formasında olmasını onun Assur mənbələrində Qamer kimi yazılması da sübut edir.(İ. M. Dyakonov, Assur-Babil mənbələri Urartu tarixi haqqında,1951)
3)Kimmerlərin çar adları da (çar sözü qədim türkcədə "sər" – hökmdar sözündəndir və slavyanlar da bu sözü qıpçaqlardan mənimsəmişlər) türk mənşəlidir:
Teuşpa – tədqiqatçıların bəziləri İran dillərində tava-aspa "güclü at" kimi mənalandırırdılar. Lakin sonradan məlum oldu ki, ad qədim türkcə "tuş" – qızıl bəzək və "bay" varlı sözlərindəndir. Tuşbay kimi səslənmiş bu ad "qızıl bəzəyi olan" mənasındadır. Ata-ananın uşaq böyüyəndən sonra qızıl bəzək sahibi olması arzusunu ifadə edir.
Tuqdame – Əvvəlcə osetin dili əsasında "qüvvəsi ilə bəzəyən" kimi izah edilirdi. Sonradan məlum edildi ki, ad qədim türkcə "tur" – döyüş bayrağı və "tomay" – bəzək, yaxud "tumay" –sipər sözlərindəndir. Ad ümumilikdə "döyüş bayrağını bəzəyən" anlamındadır. Adın birinci komponenti olan "tuq" sözü qədim türklərdə hakimlərin adları üçün səciyyəvidir.Türkeşlərin 738–739-cu illərdəki xaqanı Tuk-Varsen (yəni tuqsan, tuqun özüsən) adını daşıyırdı. XIII əsrdə monqollar içərisində Tukluk, Tuk-Teymur və b. Adlarla da müqayisə edilə bilər.
Sandakurru – Assur dilində "r" səsi qoşalaşdırılmış və adın sonuna adlıq hal şəkilçisi olan "-u" əlavə olunmuşdur. Əsl forması isə Sandakur kimi bərpa edilir. Türkcə "san" –ad, şan-şöhrət sözü, "-da" (-la) şəkilçisi və "kür" – möhkəm, səbatlı sözlərindəndir. XIII əsrdə monqollarda Handakur,Çingiz xanın nəvəsi Sankur, Cuci xanın oğlu Şinkur şəxs adları ilə müqayisə edilə bilər. Sandakurru formasını izah edə bilməmiş. Sandakşatra formasını isə İran dillərində "Tanrı Sandonun hakimiyyəti" kimi yozmuşdur. Lakin bu variant elmdə qəbul edilməişdir. Ən azından ona görə ki,İran xalqlarında Sando adlı tanrı məlum deyil. qeyd edir ki, adın Sandakşatra formasında olduğunu qəbul etsək belə bu formada türk dilində izah edilir:Sanda-şanlı, Şat-şahzadə və Ər-kişi, igid.
Güney Azərbaycan ərazisində kimmer etnonimi kamar, komar, kəmər və qomar formalarında iki Komar, Kəmər, Kəmərdaran, iki Kamara, Kamarabad, Qemar, Qamarabad, Kamare, Kəmər-binə, Kamare-pain, Kamare-siyah, Kamaran və b. Yaşayış məntəqələrinin adlarında qalmışdır. Göstərilən kəndlərin hamısının əhalisi Azərbaycan türkləridir.
fikrincə, kimmerlər sonra Ön Asiyadan geriyə-Şimali Qara dəniz hövzəsinə də köç etmişlər. Lakin Güney Qafqazda və Güney Azərbaycanda kimmer etnonimini əks etdirən toponimlərin mövcudluğu göstərir ki, kimmerlərin bir hissəsi burada daimi məskunlaşmışdı.
Qeyd etmək lazımdır ki,Ön Asiyanın və Cənubi Qafqazın qədim xalqları haqqında e.ə. VII əsrdə tərtib olunmuş və Bibliyada da əksini tapmış şəcərə cədvəlində kəmərlərin adı Qomer kimi çəkilir. Bu göstərir ki, kimmerlər e.ə. VII əsrdə Ön Asiyada nüfuzlu etnos sayılırdı.Qafqaz albanlarından olan tarixçi Moisey Kalankatlının qədim xalqlara aid şəcərə cədvəlində də Maday və Aşkenaz (Sak) etnosları Qəmər etnosu ilə əlaqəli verilmişdir:"Yafətin oğlu Qəmər, onun oğlu Maday, onun oğlu Aşkenaz, onun oğlu Sarmat."(Alban ölkəsinin tarixi, I kitab, II fəsil)
Kimmerlərin bir hissəsi isə Krımın dağlıq ərazisində (bəzi tədqiqatçılara görə əsasən Kerç yarımadasında) yaşamışdır.Herodotdan başlayaraq antik mənbələrdə onlar tavrlar, onların ərazisi isə adlanmışdır. Həmin mənbələrdə tavrlar yaylaq maldarlığı ilə məşğul olan xalq kimi səciyyələndirilir. Onlarda Foanta adlı hökmdar adı da məlumdur ki, bu da qədim türklərdə Tuvantay adının qədim yunan dilində təhrif edilmiş formasıdır.
An Gedişi
- e.ə. 714: Assuriyalılar və Kimmerlər tərəfindən məğlub olduqdan sonra Urartu kralı I Rusanın intiharı.
- e.ə. 705: Assuriyalı II Sargon, 'ya qarşı bir səfərdə öldü.
- e.ə. 679/678: Gimirri Teuşpa hökmdarlığı altında 'dan (Kapadokiya?) Assuriyanı işğal etdi. Assurlu onları döyüşdə məğlub etdi.
- e.ə. 676–674: Kimmerlər Frigiyanı işğal edib məhv edir və çatırlar.
- e.ə. 654 və ya 652: Lidiya Gyges'i Kimmerlərə qarşı döyüşdə öldü. Sardisin talanı; Kimmerilər və İyon koloniyalarını talan etdilər.
- e.ə. 644: Kimmerlər Sardisi işğal edir, ancaq bir qədər sonra geri çəkilir
- e.ə. 637–626: Alyattes'e məğlub olan kimmerilər.
Həmçinin bax
Mənbələr
- Qeybullayev Q. Qədim türklər və Ermənistan. B. : Azərnəşr, 1992, 140 səh.
- Q. Ə. Qeybullayev-Azərbaycan türklərinin təşəkkülü taxindən, Bakı,1994
- Q. Ə. Qeybullayev-Qədim türklər və Ermənistan, Bakı,1993
- İ. M. Dyakonov-Midiya tarixi, Moskva-Leninqrad,1956
- M. Kalankatlı-Alban ölkəsinin tarixi, Bakı,2007
- Ə. Ələkbərli-Qədim türk-oğuz yurdu Ermənistan, Bakı,1994
- İ. M. Dyakonov-Moskva,1981
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Kimmerler lat Cimmerii q yun Kimmerioi e e VIII VII esrlerde Cenubi Qafqaza gelen tayfalardir Kimmerler Kimmerlerin Urartuya hucumuDilikimmer diliYazili menbelerMenbelerin verdiyi melumata gore kimmerler Simali Qara deniz hovzesinden koc ederek Azerbaycanda ve Serqi Anadoluda meskunlasmsdilar Herodotun yazdigina gore e e VIII esrde Serqden Qara denizin Simal collerine kimmerlerin olkesine skifler gelmisdiler Kimmerler onlarla toqqusmaqdan cekkinmis yigisib Cenubi Qafqaza oradan da Kicik Asiyaya koc etmisdiler Q Qeybullayev qeyd edir ki bu melumatda skif deyildikde konkret hansi etnosun nezerde tutuldugu belli deyil Cunki antik muelliflerin eserlerinde skif konkret bir etnosun adi deyildi Herodotun kimmerler kimmer sozun qedim yunan diline uygunlasdirilmis formasidir adlandirdigi bu turk etnosunun esil adi ise Kemer yaxud da Qemer kimi berpa edile biler Ilk defe qedim yunan sairi Homer bu adi kimmer kimi isletmis sonraki muellifler de bu eneneye sadiq qalmisdir Demeli qedim yunan tarixcileri kemer yaxud da qemer etnonimini kimmer kimi teleffuz edirdiler Tedqiqatcilara gore kimmerler Qara denizin Qerb sahili terefden ya da Deryal kecidinden Cenubi Qafqaza Kur Araz vadisinin Qerb hissesine Azerbaycan Gurcustan serhed zonasina gelmis lakin burada cox dayanmayaraq Qerbi Azerbaycan indiki Ermenistan zonasina getmisler Qedim gurculer kimmerleri pehlevanlar adlandirirdilar I M Dyakonov Midiya tarixi seh 123 O zamanlar Qerbi Azerbaycan indiki Ermenistan erazisinde haylar ermeni bu xalqa kenardan verme addir ve eslinde de bir turk elidir yasamirdilar ve bu erazinin esas sakinleri turk menseli ve Qafqaz dilli xalqlar idiler Lakin bu erazinin boyuk bir hissesi Urartu dovletinin e e IX VII esrler nezareti altinda idi E e 715 ci ilde kimmerler Urartu ordusu ile toqqusurlar Qanli doyus neticesinde kimmerler qalib gelirler Kimmerlerin bir qismi Qerbi Azerbaycan indiki Ermenistan erazisinden koc ederek Kicik Asiyada meskunlasir Cunki onlari Simali Qara deniz collerinden qovan skifler Q Qeybullayev antik tarixcilerin burada skif adi altinda saklari nezerde tutdugunu qeyd edir ardlarinca Cenubi gelmisdiler Kicik Asiyaya koc eden kimmerler burada Frigiya dovletinin varligina son qoyurlar Bezi tedqiqatcilara gore haylar mehz frig tayfalarindan biri idiler Bu dovletin tabeliyinde olan ve Hayasa adli vilayetin sakinleri olan haylar indiki ermeniler qacmaga uz qoyurlar ve butun Kicik Asiyaya sepelenirler Kimerlerin bir hissesi ise Kicik Asiya erazisinden Manna dovleti erazisine kecir Sonraki esrlerde ise kimmerler yerli turkler mannalar ve madaylarla qaynayib qarisirlar Onlarin adlari ise Kemer Kemerli ve Qemerli kimi toponimlerde qorunub saxlanir Ilkin tedqiqatlar dovrunde kimmerler Irandilli etnos sayilirdi qeyd edirdi ki kimmer adi bu etnosa kenardan verilmis adiir ve Iran dillerinde hemise hereketde olan anlamindadir Bele cxir ki bu etnosun esl adi melum deyil Q Qeybullayev ise qeyd edir ki kenardan verilme oldugu halda kimmer adi toponimlerde eks oluna ve qoruna bilmezdi Sonrakii arasdirmalar kimmerlerin heqiqeten de turk etnosu oldugunu subut etdi Kimmerlerin turk menseli oldugunu subut eden bir nece delil var 1 Kemer etnonimi qedim turkce kam qam saman ve bir sira turk tayfa adlari ucun avar bolqar qacar sabar xezer ve s ucun seciyyevi olan er kisi er doyuscu sozlerindendir Bu fikir ilk defe terefinden ireli surulmusdur Qeyd etmek lazimdir ki kemer etnoniminin birinci komponenti olan kem qam sozu basqa turk tayfa adlarinin da kokunu teskil edir Kamak Azerbaycanda Qaymaqli kendlerinin adlarinda qalmisdir kaman yaxud kuman rus enbelerinde poloves adlandirilirlar kamat kumat ve s 2 yazir ki kimmerler Qafqaz Albaniyasinin Qerbinde de yasamislar Q A Meliisvili Qedim Serq menbeleri Cenubi Qafqaz xalqlarinin tarixi haqqinda Tiflis 1954 ise qeyd edir ki Cenubi Qafqaza gelen kimmerlerin bir hissesi Qerb bolgesinde Gurcustanda ve indiki Ermenistan respublikasi erazisinde daimi meskunlasmisdilar Qazax Borcali bolgesinde Boyuk ve Kicik Kemerli Kemerqaya Qemerli kendlerinin adlari da bu tayfa ile baglidir XIX esrin sonlarinda Qafqazda Kemerli adli yeddi kend melum idi Kimmerler Qerbi Azerbaycan indiki Ermenistan toponimikasinda da oz izlerini qoymuslar Irevan yaxinliginda orta esrlerde Qumri Qemri adli turk kendleri melumdur Hay menbelerinde bu toponim Kumayr kimi xatirlanir Ermeni tarixcisi yazir ki kumar toponimi y sesi ermeni dilinde elave olunmadir kumar ise kamarin fonetik formasidir kimmer etnonimini eks etdirir Turkiye erazisinde de Kemerli toponimleri melumdur Guney Azerbaycanda bir qolu Qemer adlanir Butun bunlar subut edir ki antik muelliflerin kimmer kimi isletdikleri qemer ve ya kemer etnonimi kenardan verilme ad deyil ozunuadlandirmadir Bu etnonimin kemer yaxud da qemer formasinda olmasini onun Assur menbelerinde Qamer kimi yazilmasi da subut edir I M Dyakonov Assur Babil menbeleri Urartu tarixi haqqinda 1951 3 Kimmerlerin car adlari da car sozu qedim turkcede ser hokmdar sozundendir ve slavyanlar da bu sozu qipcaqlardan menimsemisler turk menselidir Teuspa tedqiqatcilarin bezileri Iran dillerinde tava aspa guclu at kimi menalandirirdilar Lakin sonradan melum oldu ki ad qedim turkce tus qizil bezek ve bay varli sozlerindendir Tusbay kimi seslenmis bu ad qizil bezeyi olan menasindadir Ata ananin usaq boyuyenden sonra qizil bezek sahibi olmasi arzusunu ifade edir Tuqdame Evvelce osetin dili esasinda quvvesi ile bezeyen kimi izah edilirdi Sonradan melum edildi ki ad qedim turkce tur doyus bayragi ve tomay bezek yaxud tumay siper sozlerindendir Ad umumilikde doyus bayragini bezeyen anlamindadir Adin birinci komponenti olan tuq sozu qedim turklerde hakimlerin adlari ucun seciyyevidir Turkeslerin 738 739 cu illerdeki xaqani Tuk Varsen yeni tuqsan tuqun ozusen adini dasiyirdi XIII esrde monqollar icerisinde Tukluk Tuk Teymur ve b Adlarla da muqayise edile biler Sandakurru Assur dilinde r sesi qosalasdirilmis ve adin sonuna adliq hal sekilcisi olan u elave olunmusdur Esl formasi ise Sandakur kimi berpa edilir Turkce san ad san sohret sozu da la sekilcisi ve kur mohkem sebatli sozlerindendir XIII esrde monqollarda Handakur Cingiz xanin nevesi Sankur Cuci xanin oglu Sinkur sexs adlari ile muqayise edile biler Sandakurru formasini izah ede bilmemis Sandaksatra formasini ise Iran dillerinde Tanri Sandonun hakimiyyeti kimi yozmusdur Lakin bu variant elmde qebul edilmeisdir En azindan ona gore ki Iran xalqlarinda Sando adli tanri melum deyil qeyd edir ki adin Sandaksatra formasinda oldugunu qebul etsek bele bu formada turk dilinde izah edilir Sanda sanli Sat sahzade ve Er kisi igid Guney Azerbaycan erazisinde kimmer etnonimi kamar komar kemer ve qomar formalarinda iki Komar Kemer Kemerdaran iki Kamara Kamarabad Qemar Qamarabad Kamare Kemer bine Kamare pain Kamare siyah Kamaran ve b Yasayis menteqelerinin adlarinda qalmisdir Gosterilen kendlerin hamisinin ehalisi Azerbaycan turkleridir fikrince kimmerler sonra On Asiyadan geriye Simali Qara deniz hovzesine de koc etmisler Lakin Guney Qafqazda ve Guney Azerbaycanda kimmer etnonimini eks etdiren toponimlerin movcudlugu gosterir ki kimmerlerin bir hissesi burada daimi meskunlasmisdi Qeyd etmek lazimdir ki On Asiyanin ve Cenubi Qafqazin qedim xalqlari haqqinda e e VII esrde tertib olunmus ve Bibliyada da eksini tapmis secere cedvelinde kemerlerin adi Qomer kimi cekilir Bu gosterir ki kimmerler e e VII esrde On Asiyada nufuzlu etnos sayilirdi Qafqaz albanlarindan olan tarixci Moisey Kalankatlinin qedim xalqlara aid secere cedvelinde de Maday ve Askenaz Sak etnoslari Qemer etnosu ile elaqeli verilmisdir Yafetin oglu Qemer onun oglu Maday onun oglu Askenaz onun oglu Sarmat Alban olkesinin tarixi I kitab II fesil Kimmerlerin bir hissesi ise Krimin dagliq erazisinde bezi tedqiqatcilara gore esasen Kerc yarimadasinda yasamisdir Herodotdan baslayaraq antik menbelerde onlar tavrlar onlarin erazisi ise adlanmisdir Hemin menbelerde tavrlar yaylaq maldarligi ile mesgul olan xalq kimi seciyyelendirilir Onlarda Foanta adli hokmdar adi da melumdur ki bu da qedim turklerde Tuvantay adinin qedim yunan dilinde tehrif edilmis formasidir An Gedisie e 721 715 II Sargon Urartu yaxinliginda Gamirr diyarindan soz acir e e 714 Assuriyalilar ve Kimmerler terefinden meglub olduqdan sonra Urartu krali I Rusanin intihari e e 705 Assuriyali II Sargon ya qarsi bir seferde oldu e e 695 Kimmeriler Frigiyani mehv edir Kral Midasin olumu e e 679 678 Gimirri Teuspa hokmdarligi altinda dan Kapadokiya Assuriyani isgal etdi Assurlu onlari doyusde meglub etdi e e 676 674 Kimmerler Frigiyani isgal edib mehv edir ve catirlar e e 654 ve ya 652 Lidiya Gyges i Kimmerlere qarsi doyusde oldu Sardisin talani Kimmeriler ve Iyon koloniyalarini talan etdiler e e 644 Kimmerler Sardisi isgal edir ancaq bir qeder sonra geri cekilire e 637 626 Alyattes e meglub olan kimmeriler Hemcinin baxSkif padsahligiMenbelerQeybullayev Q Qedim turkler ve Ermenistan B Azernesr 1992 140 seh Q E Qeybullayev Azerbaycan turklerinin tesekkulu taxinden Baki 1994 Q E Qeybullayev Qedim turkler ve Ermenistan Baki 1993 I M Dyakonov Midiya tarixi Moskva Leninqrad 1956 M Kalankatli Alban olkesinin tarixi Baki 2007 E Elekberli Qedim turk oguz yurdu Ermenistan Baki 1994 I M Dyakonov Moskva 1981