Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Ön Asiya,Qərbi Asiya və ya Cənub-Qərbi
| Ön Asiya | |
|---|---|
 | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar |
Ön Asiya — Asiyada coğrafi region. Coğrafi baxımdan Zaqafqaziya, Kopetdağ, , İran yaylası, Mesopotamiya, Ərəbistan yarımadası və Levantı əhatə edir. Siyasi baxımdan isə Yaxın Şərq (Afrikadakı ərazilər istisna olmaqla), Orta Şərq və Cənubi Qafqaz nəzərdə tutulur.
Müasir siyasi bölgü
Hazırda bu region aşağıdakı ölkələri əhatə edir:
Coğrafi mövqeyi
Fiziki coğrafi mövqeyi. Cənub-Qərbi Asiya dünya sivilizasiyasının ən qədim mərkəzlərindən biri olmuşdur. Bu geniş regionda Anadolu, İran yaylaları Mesopotamiya ovalığı, Ərəbistan yarımadası yerləşir. Ön Asiya dağlıq yaylalarında yerləşən Anadolu və İran yaylaları, Əfqanıstan əsasən dağlıq ərazilərdir. Burada hündür dağ silsilələri arasında geniş çökəklər yerləşir. Hinduquş dağları regionun ən hündür dağlarıdır. Mərkəzi hissədə enli qurşaq şəklində uzanan yaylalar Ön Asiya yaylaları adlanır. Ön Asiya yayalaları çox parçalanmış relyefe malikdir.Yüksək dağ silsilələri dərin çökəkliklərdə növbələşmişdir.Ön Asiya yaylaları Kaynazoy yaşlı Alp-Himalay fəal dağlıq və seysmik qurşağının bir hissəsini təşkil edir.Bunu regionda baş verən güclü zəlzələlər sübut edir. Ərəbistan yarımadası qədim Afrika-Ərəbistan platformasına daxildir.Ərəbistan yayalasını İran yayalasından ayıran əyilmə (çökmə) sahəsində Mesopotamiya ovalığı yerləşir.Ovalıq Dəclə və Fərat çaylarının gətirdiyi allüvial çöküntülərlə örtülmüşdür. İqtisadi coğrafi mövqeyi. Cənub Qərbi Asiya qədim mədəniyyət mərkəzlərindən biridir.Dünyanın dörd ən geniş yayılmış dinlərindən üçü (yəhudi,xristian,islam dinləri) burada yaranmışdir.Onun tərkibinə daxil olan on altı ölkə dünya ərazisinin 4,7%-ni tutur.Regionun simasını ilk növbədə onun əlverişli mövqeyi və zəngin neft yataqları müəyyən edir. İqtisadi coğrafi mövqeyinin başlica əlaməti üç qitənin yolayrıcında ,mühüm hava və dəniz yollarının (Bosfor,Dardanel,Ba-ül-Məndəb boğazları ,Süveyş kanalı) kəsişdiyi terdə yerləşmişdir.Belə coğrafi mövqe Cənub-Qərbi Asiya xalqlarının siyasi və iqtisadi həyatına əsəslı təsir göstərmiş və onun tərkibində Mesopotamiya (Dəclə və Fərat çayları arasında),Levant (Aralıq dənizi sahilində) kimi tarixi vilayətlərinin yaranmasına səbəb olmuşdur.Siyasi cəhətdən Cənub-Qərbi Asiya həmişə dünyanın ən narahat regionlarından biri "barıt çəlləyi" olmuşdur.İndi də regionda siyasi veziyyət qeyri-sabitdir. Yaxın Şərq,İraq-Qərb,kürd,Kipr problemlərinin uzun müddət həll olunmaması regionda siyasi gərginlik yaradır.Cənub-Qərbi Asiya regionunu Afrikanın Şimalında yerləşən Misir və Sudanla birlikdə,Həm də Yaxın və orta Şərq adlandırırlar.OrtaŞərqə yalnız İran və Əfqanıstan aid edilir.
Əhali
Regionun əhalisinin 80%-ni türklər,ərəblər və farslar təşkil edir. Başqa xalqlar arasında kürdlər,yəhudilər,bəluçular üstünlük təşkil edir.İslam dini və əxlaqının rolu güclü olan regionda əhalinin təbii artımı yüksəkdir(hər 1000 nəfərə ildə 28–30 nəfər). İslam aləmində müqəddəs sayılan dini mərkəzlərin hamısı –Məkkə,Mədinə(Səudiyyə Ərəbistanı),Kərbəla,Nəcəf (İraq),Məşəd,Qum (İran),Məzari Şərif (Əfqanıstan),Qüds(İsrail) Cənub –Qərbi Asiyadadır. Regionda əhalinin orta sıxlığı (1 kvadrat kilometrdə 37 nəfər) təxminən orta dünya göstəricisinə bərabərdir.Lakin ərazi üzrə əhali olduqca qeyri-bərabər yerləşmişdir. Fars körfəzi,Qara və Aralıq dəniz sahillərində,çay vadilərində və vahələrdə əhali sıx məskunlaşmışdir. Cənub-Qərbi Asiya ölkələrində urbanizasiya səviyyəsi yüksəkdir.Əfqanıstan,Yəmən və Oman istisna olmaqla,regionun bütün ölkələrinin əhalisinin yarıdan çoxu şəhərlərdə yaşayır.Ən iri şəhərləri Tehran,İstanbul,Ankara,Bağdad,İzmir,İsfahan,Dəməşq,Ər-Riyad ,Təbriz və başqalarıdır.
İqlim
Region tropik və subtropik iqlim qurşaqlarında yerləşmişdir: Tropik iqlim-quru və qızmarlığı ilə seçilir.Tropik hava kütlələri (Th) hökmrandır. Yüksək atmosfer təzyiqinin hakim olması il boyu aydın və buludsuz hava şəraitinin yaranmasına,bu isə öz növbəsində sutka ərzində tempratur amplitudasının 40c-yə çatmasına səbəb olur.Mümkün buxarlanma kəmiyyəti 2000 mm-ə çatır.İl ərzində (hətta bir neçə ildə ) 1–2 dəfə yağan yağıntının miqdarı 50–100 mm-ə çatır.Havanın temperaturu gündüz +42c-yə çatdığı halda gece −2c-yə çatır.Temperatur il boyu az dəyişir. Qış ayları seçilir. Tropik iqlim qurşağı bir-birindən kəskin fərqlənən iki vilayətə ayrılır. Belə ki,okean üzərində güclü buxarlanma havada rütabətin artmasına səbə olur-rütubətli tropik iqlim tipi yaranır. Quru üzərində isə səhra iqlimi hakim olur. Subtropik iqlim-Temperatur və yağintıların paylanması il boyu aydın seçilən fəsli rejimə malikdir.Yayda quru isti tropik,qışda isə mülayim rütubətli mülayim hava kütlələri hökmran olur. Okeanların təsiri burada az hiss olunur. Yalnız Aralıq dənizi sahillərində qışda Atlantik okeanının təsiri hiss olunur. Cənub-Qərbi Asiyanın ayrı-ayrı hissələrinin iqlim şəraitində fərqlər olsa da, onlar üçün ümumi cəhət quraq iqlimin olmasıdır.Regionda ilin çox hissəsində quru və isti tropik hava hakim olur.Ərəbistan yarımadası daha quraq iqlimə malikdir.Onun cənub hissəsində havanın temperaturu +45,+55c-yə qədər çatır,yağıntı isə demək olar ki,çox az düşür.Ümumiyyətlə,Cənub-Qərbi Asiya materikin ən quraq regionudur.Düzənliklərdə əsən güclü isti,quru səmum küləyi qum və toz fırtınaları yaradır. Yaylalarda isə iqlim kontinentaldır, qış davamlı və soyuq keçir. Aralıq və Qara dəniz sahillərində yağıntıların miqdarı daha çoxdur. Həmin ərazilərdə qışı mülayim və yağıntılı Aralıq dənizi iqlimi hakimdir. Regionda çay şəbəkəsi zəif inkişaf etmişdir. Ön Asiya yaylalarının nadir çayları qısa və azsuludur. Ərəbistan yarımadasının bəzi yerlərində isə vadi adlanan quru dərələr mövcuddur. Böyük qumlu səhralarda vahələrə də rast gəlinir. Mesopotamiya ovalığında regionun ən iri çayları (Dəclə və Fərat) axır. Bu çaylar mənsəblərindən 200 km yuxarıda birləşərək,Şətt-əl-Ərəb çayını əmələ gətirir.Çayların suyundan suvarmada geniş istifadə olunur. Regionda ara-sıra kiçik axarsız duzlu göllərə təsadüf edilir. Buradakı Ölü dəniz dünyada ən duzlu göl və okean səviyyəsindən ən aşağıda (405m) yerləşən çökəklikdir.
Təbii ehtiyatları və sənayesi
Sənayenin inkişafı üçün təbiət Cənub-Qərbi Asiya regionuna qiymətli sərvətlər bəxş etmişdir. Zəngin neft və təbii qaz resurslarından başqa,region ölkələri filiz,qeyri-filiz və qiymətli metal sərvətlərinə malikdir. Xrom (Türkiyə),xörək duzu(İordaniya),təbii kükürd və fosforit(İraq) ehtiyatı dünya əhəmiyyətlidir.İran dəmir filizi,Türkiyə mis filizi ilə zəngindir. Neft və təbii qaz emalını,həmçinin bu xammal növlərilə əlaqədar istehsal sahələrini çıxmaq şərtilə,Cənub-Qərbi Asiyanın emaledici sənayesi hələ zəif inkişaf etmişdir.Emaledici sənayenin müxtəlif sahələrinin ,o cümlədən maşınqayırmanın inkişaf sürətinə görə İsrail,Türkiyə və İran fərqlənir.Toxuculuq sənayesi xüsusuilə Türkiyə,İraq və Suriyada inkişaf etmişdir.Regionda ənənəvi kustar sənətkarlıq,xüsusuilə məhsulları bir çox ölkələrə ixrac edilən xalçaçılıq (İran,İraq,Əfqanıstan,Türkiyə və s.) fərqlənir.Emaledici sənayenin başlıca mərkəzləri İstanbul,Bağdad,İsfahan,Təl-Əviv,İzmir,Dəməşq,Ər-Riyad,Küveyt və başqa şəhərlərdir. İran.Ölkə faydalı qazıntılarla (dəmir,mis filizi və s.) zəngindir.Neft və təbii qaz ehtiyatları isə dünya əhəmiyyətinə malikdir.Sənayenin inkişafı üçün ölkədə bir sıra imkanların olmasına baxmayaraq ,onun artım sürəti sənaye məhsullarına olan tələbatı tam ödəyə bilmir.İran iqtisadiyyatının sürətli inkişafına mane olan amillərdən biri enerji istehsalının məhdudluğudur.İstehsal olunan enerjinin 2/3 hissəsi İES-in üzərinə düşür.Son illər Rusiyanın köməkliyi ilə Buşir şəhərindəki AES-in istehsal gücü artırılır. Neft-qaz sənayesi İran iqtisadiyyatının başlıca sahəsidir və dövlətin valyuta gəlirinin 90%-ni verir.Bu sahə İran Milli Neft Şirkətinə məxsusdur.Ölkənin cənubu,cənub-qərbi və şimal-qərbi neft və qazala zəngindir.Ən böyük neft emalı zavodları Abadan və Tehran sənaye rayonlarındadır. Metalurgiya yerli xammala əsaslanır.İsfahan şəhərində tam dövriyyəli qara metallurgiya müəsssisəsi fəaliyyət göstərir.Əlvan metallurgiya zavodlarında əsasən mis və alüminium istehsal edilir.Maşınqayırma sənayesinin inkişafında AFR və Böyük Britaniyaya məxsus şirkətlərin fəaliyyəti böyükdür. Ərəb ölkələri.Neft və təbii qaz,xurma ağacları Cənub-Qərbi Asiyanın ərəb ölkələrinin iqtisadi rəmzidir. Dünya əhəmiyyətli neft və təbii qaz ehtiyatları Səudiyyə Ərəbistanında ,İraqda,Küveytdə ,BƏƏ-də,həm də Bəhreyndə təmərküzləşmişdir.Qatar təbii qaz ehtiyatları ilə zəngindir(ehtiyatlarına görə Rusiya,ABŞ və İraqdan sonra dördüncü yeri tutur).Məhz bu resurslarla əlaqədar regionun bütün ölkələrində neft emalı ,neft-kimya sənayesi inkişaf etmişdir.Son illər,xüsusilə Qatarda təbii qazın mayeləşdirilməsi üzrə iri müəssisələr tikilmişdir.Alüminium istehsalı regionun sənaye sahələri arasında əhəmiyyətinə görə ikinci yerdədir.Bu sahənin inkişafına əsasən təbii qazla işləyən İES-də alınan ucuz elektrik enerjisi(Şuranın üzvü olan ölkələrin əksəriyyətində adambaşına 12–15 min kwt/saat elektrik enerjisi istehsal olunur) geniş imkan açır.Alüminium istehsalının iri müəssisələri Manama,Doha,Dubay və.b.şəhərlərdir. Emaledici sənayenin digər mərkəzləri Dəməşq,Bağdad,Küveyt və Ciddədir.
Kənd təsərrüfatı
Regionda səhra və yarımsəhra landşaftının üstünlük təşkil etməsi suvarma əkinçiliyinin ,köçəri və yarımköçəri heyvandarlığın tarixən inkişafına səbəb olmuşdur.Yayda quru və isti xəmsin(ərəbcə "50" deməkdir) və səmum ("Odlu külək") küləkləri təsərrüfata böyük ziyan vurur.Çayların (Fərat,Dəclə,Qızıl İrmaq,Harum,Kür,Araz və s.) və yeraltı suların suvarma üçün olduqca böyük əhəmiyyəti var. Regionun Kipr adasında,Livan,İsrail və Suriyanin Aralıq dənizi ,Türkiyənin Qara və Mərmərə dənizlərinin ,İranın Xəzər dənizi sahillərinin ensiz zolağında rütubətli subtropik iqlim hakimdir. Bu zolaqlar regionda kiçik sahələr tutsalar da, kənd təsərrüfatında mühüm rol oynayırlar. Cənub-Qərbi Asiyanın kənd təsərrüfatında əkinçilik üstünlük təşkil edir.Bu sahədə istehlak bitkilərinin yetişdirilməsi (taxıl,tərəvəz) başlıca yer tutur.Əkin sahələrinin bir hissəsi üzümlük ,meyvə bağları,pambıq plantasiyaları ,səhra və yarımsəhraların vahələrində xurma ağacları ilə tutulmuşdur.Kənd təsərrüfatı məhsullarından qiymətli qaragül dərisi (Əfqanıstan) ,xurma(İraq) ,kişmiş və fındıq (Türkiyə),sitrus bitkiləri (Livan,İsrail,Suriya,Türkiyə),badam,zəfəran,püstə (İran),pambıq(Türkiyə ixrac edilir.Ərəbistan yarımadasında yerləşən ərəb plkələrinin əksəriyyətinin aqroiqlim şəraiti kənd təsərrüfatı üçün əlverişli deyil.Yalnız Aralıq dənizi sahilində (Livan,Suriya),Ərəbistan yarımadasının cənubunda (Yəmənin cənubunda) və Mesopotamiya ovalığında müxtəlif bitkilərin (dənli,sitrus,tərəvəz və s.) yetişdirilməsi üçün əlverişli şərait var.Səhra və yarımsəhralarda xurma ağacları geniş sahələr tutur.Son vaxtlar yeraltı sulardan istifadə etməklə səhra ölkələrində əkin sahələri genişləndirilir.Bu sahələrdə sitrus bitkiləri,tərəvəz,gül,hətta Avropa ölkələrinə ixrac edilən çiyələk də yetişdirilir.(BƏƏ-də). Taxıl təsərrüfatının inkişafında xüsusilə Səudiyyə Ərəbistanı böyük nailiyyətlər əldə etmişdir.Müasir irriqasiya sisteminin yaradılması,dünyada ən yaxşı taxıl toxumlarından,qabaqcıl aqrotexnikadan istifadə bu ölkə səhra şəraitində nəinki əhalinin taxıla olan tələbatını təmin etmiş,hətta onun ixracatçısına çevrilmişdir. Ümumiyyətlə,demək olmaz ki,Ərəbistan səhralarının təbii mənzərəsi tamamilə yekrəng və cansıxıcıdır.İndi səhralara "hücum" edilir,burada yeni-yeni sənaye müəssisələri,fermalar,yaşayış qəsəbələri salınır.Səhralarda uzanan neft buruqlarını,sənaye müəssisələrini tez-tez tünd yaşıla bürünmüş vahələr əvəz edir.Vahələr səhraya sərilmiş yaşıl xalçaya bənzəyir və ətrafa gözəllik verir. Regionun dağlıq ərazilərində (İraqın şimalında) davar,qaramal,Mesopotamiyanın bataqlıq ərazilərində camış saxlanılır.Sahil bölgələrdə isə balıq ovlanır,mirvari çıxarılır.
Nəqliyyatı
Regionun xarici əlaqələrində dəniz nəqliyyatı əsas rol oynayır. Regionun ən iri portları İran körfəzində (Küveyt,Dubay,Əbu-Dabi),Qara dənizdə (İatanbul,İzmir,İzmit,İsgəndərun) və Aralıq dənizində (Hayfa) yerləşir. Dəmiyol nəqliyyatı zəif inkişaf etmişdir.Dəmiryol şəbəkəsi Aralıq dənizinin sahil bölgələrində,Türkiyə və İranda sıxdır.Daxili yükdaşımada avtomobil nəqliyyatı mühüm rol oynayır.Son illər neft və təbii qaz hasilatı rayonlarını dəniz portları ilə birləşdirən boru kəməri xətləri çəkilir.Hava nəqliyyatı inkişafı etdirilir. Cənub-Qərbi Asiya ölkələrinin xarici ticarəti başlıca olaraq İEÖ-ə istiqamətlənmişdir.İxracatında neft və neft məhsulları,mayeləşdirilmiş qaz,əlvan metallar,yüngül sənaye və ənənəvi kənd təsərrüfatı məhsulları ,idxalatında isə sənaye məhsulları üstünlüktəşkil edir. Hələ qədim zamanlarda mühüm ticarət yolları (Şah yolu,İpək yolu) İranın ərazisindən keçirdi.Müasir dövrdə asfalt örtüklü mühüm magistrallar fəaliyyətdədir.Yükdaşımanın 80%-i avtomobil nəqliyyatının payına düşür.Transiran dəmiryolun iqtisadi əhəmiyyəti böyükdür. İranla Azərbaycan arasında Xudafərin körpüsünün (Araz çayı üzərində) açılması hər iki istiqamətdə yük avtomobillərinin müntəzəm hərəkətinə imkan verir.Baki-Təbriz marşurutu üzrə beynəlxalq sərnişin qatarlarının işlənməsi də nəzərdə tutulmuşdur. Ölkənin xarici ticarət əlaqələrində dəniz nəqliyyatından geniş istifadə olunur.Ən mühüm portları Ənzəli,Bəndər,Xomeyni,Bəndər-Abbas,Buşehrdir.Xark və Abadan neft daşınan portlardır.Boru-kəmər nəqliyyatının inkişafı neft və qaz sənayesi ilə bağlıdır.
Mənbə
M.A.MüseyibovE.K.ƏlizadəN.S.Seyfullayev"YERŞÜNASLIQ"
Xarici keçidlər
- Middle East, West Asia, National Geographic Style Manual,
- Хәнҹәр // Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası: [10 ҹилддә]. X ҹилд: Фрост—Шүштәр. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1987. С. 78.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
On Asiya Qerbi Asiya ve ya Cenub QerbiOn Asiya29 10 00 sm e 47 36 00 s u On Asiya Vikianbarda elaqeli mediafayllar On Asiya Asiyada cografi region Cografi baximdan Zaqafqaziya Kopetdag Iran yaylasi Mesopotamiya Erebistan yarimadasi ve Levanti ehate edir Siyasi baximdan ise Yaxin Serq Afrikadaki eraziler istisna olmaqla Orta Serq ve Cenubi Qafqaz nezerde tutulur Muasir siyasi bolguHazirda bu region asagidaki olkeleri ehate edir Azerbaycan qismen Avropa Ermenistan Behreyn Gurcustan qismen Avropa Misir yalniz Sinay yarimadasi Israil Iordaniya Iraq Iran Yemen Qeter Kipr Kuveyt Livan BEE Oman Seudiyye Erebistani Suriya Turkiye qismen Avropa Cografi movqeyiFiziki cografi movqeyi Cenub Qerbi Asiya dunya sivilizasiyasinin en qedim merkezlerinden biri olmusdur Bu genis regionda Anadolu Iran yaylalari Mesopotamiya ovaligi Erebistan yarimadasi yerlesir On Asiya dagliq yaylalarinda yerlesen Anadolu ve Iran yaylalari Efqanistan esasen dagliq erazilerdir Burada hundur dag silsileleri arasinda genis cokekler yerlesir Hinduqus daglari regionun en hundur daglaridir Merkezi hissede enli qursaq seklinde uzanan yaylalar On Asiya yaylalari adlanir On Asiya yayalalari cox parcalanmis relyefe malikdir Yuksek dag silsileleri derin cokekliklerde novbelesmisdir On Asiya yaylalari Kaynazoy yasli Alp Himalay feal dagliq ve seysmik qursaginin bir hissesini teskil edir Bunu regionda bas veren guclu zelzeleler subut edir Erebistan yarimadasi qedim Afrika Erebistan platformasina daxildir Erebistan yayalasini Iran yayalasindan ayiran eyilme cokme sahesinde Mesopotamiya ovaligi yerlesir Ovaliq Decle ve Ferat caylarinin getirdiyi alluvial cokuntulerle ortulmusdur Iqtisadi cografi movqeyi Cenub Qerbi Asiya qedim medeniyyet merkezlerinden biridir Dunyanin dord en genis yayilmis dinlerinden ucu yehudi xristian islam dinleri burada yaranmisdir Onun terkibine daxil olan on alti olke dunya erazisinin 4 7 ni tutur Regionun simasini ilk novbede onun elverisli movqeyi ve zengin neft yataqlari mueyyen edir Iqtisadi cografi movqeyinin baslica elameti uc qitenin yolayricinda muhum hava ve deniz yollarinin Bosfor Dardanel Ba ul Mendeb bogazlari Suveys kanali kesisdiyi terde yerlesmisdir Bele cografi movqe Cenub Qerbi Asiya xalqlarinin siyasi ve iqtisadi heyatina esesli tesir gostermis ve onun terkibinde Mesopotamiya Decle ve Ferat caylari arasinda Levant Araliq denizi sahilinde kimi tarixi vilayetlerinin yaranmasina sebeb olmusdur Siyasi cehetden Cenub Qerbi Asiya hemise dunyanin en narahat regionlarindan biri barit celleyi olmusdur Indi de regionda siyasi veziyyet qeyri sabitdir Yaxin Serq Iraq Qerb kurd Kipr problemlerinin uzun muddet hell olunmamasi regionda siyasi gerginlik yaradir Cenub Qerbi Asiya regionunu Afrikanin Simalinda yerlesen Misir ve Sudanla birlikde Hem de Yaxin ve orta Serq adlandirirlar OrtaSerqe yalniz Iran ve Efqanistan aid edilir EhaliRegionun ehalisinin 80 ni turkler erebler ve farslar teskil edir Basqa xalqlar arasinda kurdler yehudiler belucular ustunluk teskil edir Islam dini ve exlaqinin rolu guclu olan regionda ehalinin tebii artimi yuksekdir her 1000 nefere ilde 28 30 nefer Islam aleminde muqeddes sayilan dini merkezlerin hamisi Mekke Medine Seudiyye Erebistani Kerbela Necef Iraq Mesed Qum Iran Mezari Serif Efqanistan Quds Israil Cenub Qerbi Asiyadadir Regionda ehalinin orta sixligi 1 kvadrat kilometrde 37 nefer texminen orta dunya gostericisine beraberdir Lakin erazi uzre ehali olduqca qeyri beraber yerlesmisdir Fars korfezi Qara ve Araliq deniz sahillerinde cay vadilerinde ve vahelerde ehali six meskunlasmisdir Cenub Qerbi Asiya olkelerinde urbanizasiya seviyyesi yuksekdir Efqanistan Yemen ve Oman istisna olmaqla regionun butun olkelerinin ehalisinin yaridan coxu seherlerde yasayir En iri seherleri Tehran Istanbul Ankara Bagdad Izmir Isfahan Demesq Er Riyad Tebriz ve basqalaridir IqlimRegion tropik ve subtropik iqlim qursaqlarinda yerlesmisdir Tropik iqlim quru ve qizmarligi ile secilir Tropik hava kutleleri Th hokmrandir Yuksek atmosfer tezyiqinin hakim olmasi il boyu aydin ve buludsuz hava seraitinin yaranmasina bu ise oz novbesinde sutka erzinde tempratur amplitudasinin 40c ye catmasina sebeb olur Mumkun buxarlanma kemiyyeti 2000 mm e catir Il erzinde hetta bir nece ilde 1 2 defe yagan yagintinin miqdari 50 100 mm e catir Havanin temperaturu gunduz 42c ye catdigi halda gece 2c ye catir Temperatur il boyu az deyisir Qis aylari secilir Tropik iqlim qursagi bir birinden keskin ferqlenen iki vilayete ayrilir Bele ki okean uzerinde guclu buxarlanma havada rutabetin artmasina sebe olur rutubetli tropik iqlim tipi yaranir Quru uzerinde ise sehra iqlimi hakim olur Subtropik iqlim Temperatur ve yagintilarin paylanmasi il boyu aydin secilen fesli rejime malikdir Yayda quru isti tropik qisda ise mulayim rutubetli mulayim hava kutleleri hokmran olur Okeanlarin tesiri burada az hiss olunur Yalniz Araliq denizi sahillerinde qisda Atlantik okeaninin tesiri hiss olunur Cenub Qerbi Asiyanin ayri ayri hisselerinin iqlim seraitinde ferqler olsa da onlar ucun umumi cehet quraq iqlimin olmasidir Regionda ilin cox hissesinde quru ve isti tropik hava hakim olur Erebistan yarimadasi daha quraq iqlime malikdir Onun cenub hissesinde havanin temperaturu 45 55c ye qeder catir yaginti ise demek olar ki cox az dusur Umumiyyetle Cenub Qerbi Asiya materikin en quraq regionudur Duzenliklerde esen guclu isti quru semum kuleyi qum ve toz firtinalari yaradir Yaylalarda ise iqlim kontinentaldir qis davamli ve soyuq kecir Araliq ve Qara deniz sahillerinde yagintilarin miqdari daha coxdur Hemin erazilerde qisi mulayim ve yagintili Araliq denizi iqlimi hakimdir Regionda cay sebekesi zeif inkisaf etmisdir On Asiya yaylalarinin nadir caylari qisa ve azsuludur Erebistan yarimadasinin bezi yerlerinde ise vadi adlanan quru dereler movcuddur Boyuk qumlu sehralarda vahelere de rast gelinir Mesopotamiya ovaliginda regionun en iri caylari Decle ve Ferat axir Bu caylar menseblerinden 200 km yuxarida birleserek Sett el Ereb cayini emele getirir Caylarin suyundan suvarmada genis istifade olunur Regionda ara sira kicik axarsiz duzlu gollere tesaduf edilir Buradaki Olu deniz dunyada en duzlu gol ve okean seviyyesinden en asagida 405m yerlesen cokeklikdir Tebii ehtiyatlari ve senayesiSenayenin inkisafi ucun tebiet Cenub Qerbi Asiya regionuna qiymetli servetler bexs etmisdir Zengin neft ve tebii qaz resurslarindan basqa region olkeleri filiz qeyri filiz ve qiymetli metal servetlerine malikdir Xrom Turkiye xorek duzu Iordaniya tebii kukurd ve fosforit Iraq ehtiyati dunya ehemiyyetlidir Iran demir filizi Turkiye mis filizi ile zengindir Neft ve tebii qaz emalini hemcinin bu xammal novlerile elaqedar istehsal sahelerini cixmaq sertile Cenub Qerbi Asiyanin emaledici senayesi hele zeif inkisaf etmisdir Emaledici senayenin muxtelif sahelerinin o cumleden masinqayirmanin inkisaf suretine gore Israil Turkiye ve Iran ferqlenir Toxuculuq senayesi xususuile Turkiye Iraq ve Suriyada inkisaf etmisdir Regionda enenevi kustar senetkarliq xususuile mehsullari bir cox olkelere ixrac edilen xalcaciliq Iran Iraq Efqanistan Turkiye ve s ferqlenir Emaledici senayenin baslica merkezleri Istanbul Bagdad Isfahan Tel Eviv Izmir Demesq Er Riyad Kuveyt ve basqa seherlerdir Iran Olke faydali qazintilarla demir mis filizi ve s zengindir Neft ve tebii qaz ehtiyatlari ise dunya ehemiyyetine malikdir Senayenin inkisafi ucun olkede bir sira imkanlarin olmasina baxmayaraq onun artim sureti senaye mehsullarina olan telebati tam odeye bilmir Iran iqtisadiyyatinin suretli inkisafina mane olan amillerden biri enerji istehsalinin mehdudlugudur Istehsal olunan enerjinin 2 3 hissesi IES in uzerine dusur Son iller Rusiyanin komekliyi ile Busir seherindeki AES in istehsal gucu artirilir Neft qaz senayesi Iran iqtisadiyyatinin baslica sahesidir ve dovletin valyuta gelirinin 90 ni verir Bu sahe Iran Milli Neft Sirketine mexsusdur Olkenin cenubu cenub qerbi ve simal qerbi neft ve qazala zengindir En boyuk neft emali zavodlari Abadan ve Tehran senaye rayonlarindadir Metalurgiya yerli xammala esaslanir Isfahan seherinde tam dovriyyeli qara metallurgiya muesssisesi fealiyyet gosterir Elvan metallurgiya zavodlarinda esasen mis ve aluminium istehsal edilir Masinqayirma senayesinin inkisafinda AFR ve Boyuk Britaniyaya mexsus sirketlerin fealiyyeti boyukdur Ereb olkeleri Neft ve tebii qaz xurma agaclari Cenub Qerbi Asiyanin ereb olkelerinin iqtisadi remzidir Dunya ehemiyyetli neft ve tebii qaz ehtiyatlari Seudiyye Erebistaninda Iraqda Kuveytde BEE de hem de Behreynde temerkuzlesmisdir Qatar tebii qaz ehtiyatlari ile zengindir ehtiyatlarina gore Rusiya ABS ve Iraqdan sonra dorduncu yeri tutur Mehz bu resurslarla elaqedar regionun butun olkelerinde neft emali neft kimya senayesi inkisaf etmisdir Son iller xususile Qatarda tebii qazin mayelesdirilmesi uzre iri muessiseler tikilmisdir Aluminium istehsali regionun senaye saheleri arasinda ehemiyyetine gore ikinci yerdedir Bu sahenin inkisafina esasen tebii qazla isleyen IES de alinan ucuz elektrik enerjisi Suranin uzvu olan olkelerin ekseriyyetinde adambasina 12 15 min kwt saat elektrik enerjisi istehsal olunur genis imkan acir Aluminium istehsalinin iri muessiseleri Manama Doha Dubay ve b seherlerdir Emaledici senayenin diger merkezleri Demesq Bagdad Kuveyt ve Ciddedir Kend teserrufatiRegionda sehra ve yarimsehra landsaftinin ustunluk teskil etmesi suvarma ekinciliyinin koceri ve yarimkoceri heyvandarligin tarixen inkisafina sebeb olmusdur Yayda quru ve isti xemsin erebce 50 demekdir ve semum Odlu kulek kulekleri teserrufata boyuk ziyan vurur Caylarin Ferat Decle Qizil Irmaq Harum Kur Araz ve s ve yeralti sularin suvarma ucun olduqca boyuk ehemiyyeti var Regionun Kipr adasinda Livan Israil ve Suriyanin Araliq denizi Turkiyenin Qara ve Mermere denizlerinin Iranin Xezer denizi sahillerinin ensiz zolaginda rutubetli subtropik iqlim hakimdir Bu zolaqlar regionda kicik saheler tutsalar da kend teserrufatinda muhum rol oynayirlar Cenub Qerbi Asiyanin kend teserrufatinda ekincilik ustunluk teskil edir Bu sahede istehlak bitkilerinin yetisdirilmesi taxil terevez baslica yer tutur Ekin sahelerinin bir hissesi uzumluk meyve baglari pambiq plantasiyalari sehra ve yarimsehralarin vahelerinde xurma agaclari ile tutulmusdur Kend teserrufati mehsullarindan qiymetli qaragul derisi Efqanistan xurma Iraq kismis ve findiq Turkiye sitrus bitkileri Livan Israil Suriya Turkiye badam zeferan puste Iran pambiq Turkiye ixrac edilir Erebistan yarimadasinda yerlesen ereb plkelerinin ekseriyyetinin aqroiqlim seraiti kend teserrufati ucun elverisli deyil Yalniz Araliq denizi sahilinde Livan Suriya Erebistan yarimadasinin cenubunda Yemenin cenubunda ve Mesopotamiya ovaliginda muxtelif bitkilerin denli sitrus terevez ve s yetisdirilmesi ucun elverisli serait var Sehra ve yarimsehralarda xurma agaclari genis saheler tutur Son vaxtlar yeralti sulardan istifade etmekle sehra olkelerinde ekin saheleri genislendirilir Bu sahelerde sitrus bitkileri terevez gul hetta Avropa olkelerine ixrac edilen ciyelek de yetisdirilir BEE de Taxil teserrufatinin inkisafinda xususile Seudiyye Erebistani boyuk nailiyyetler elde etmisdir Muasir irriqasiya sisteminin yaradilmasi dunyada en yaxsi taxil toxumlarindan qabaqcil aqrotexnikadan istifade bu olke sehra seraitinde neinki ehalinin taxila olan telebatini temin etmis hetta onun ixracatcisina cevrilmisdir Umumiyyetle demek olmaz ki Erebistan sehralarinin tebii menzeresi tamamile yekreng ve cansixicidir Indi sehralara hucum edilir burada yeni yeni senaye muessiseleri fermalar yasayis qesebeleri salinir Sehralarda uzanan neft buruqlarini senaye muessiselerini tez tez tund yasila burunmus vaheler evez edir Vaheler sehraya serilmis yasil xalcaya benzeyir ve etrafa gozellik verir Regionun dagliq erazilerinde Iraqin simalinda davar qaramal Mesopotamiyanin bataqliq erazilerinde camis saxlanilir Sahil bolgelerde ise baliq ovlanir mirvari cixarilir NeqliyyatiRegionun xarici elaqelerinde deniz neqliyyati esas rol oynayir Regionun en iri portlari Iran korfezinde Kuveyt Dubay Ebu Dabi Qara denizde Iatanbul Izmir Izmit Isgenderun ve Araliq denizinde Hayfa yerlesir Demiyol neqliyyati zeif inkisaf etmisdir Demiryol sebekesi Araliq denizinin sahil bolgelerinde Turkiye ve Iranda sixdir Daxili yukdasimada avtomobil neqliyyati muhum rol oynayir Son iller neft ve tebii qaz hasilati rayonlarini deniz portlari ile birlesdiren boru kemeri xetleri cekilir Hava neqliyyati inkisafi etdirilir Cenub Qerbi Asiya olkelerinin xarici ticareti baslica olaraq IEO e istiqametlenmisdir Ixracatinda neft ve neft mehsullari mayelesdirilmis qaz elvan metallar yungul senaye ve enenevi kend teserrufati mehsullari idxalatinda ise senaye mehsullari ustunlukteskil edir Hele qedim zamanlarda muhum ticaret yollari Sah yolu Ipek yolu Iranin erazisinden kecirdi Muasir dovrde asfalt ortuklu muhum magistrallar fealiyyetdedir Yukdasimanin 80 i avtomobil neqliyyatinin payina dusur Transiran demiryolun iqtisadi ehemiyyeti boyukdur Iranla Azerbaycan arasinda Xudaferin korpusunun Araz cayi uzerinde acilmasi her iki istiqametde yuk avtomobillerinin muntezem hereketine imkan verir Baki Tebriz marsurutu uzre beynelxalq sernisin qatarlarinin islenmesi de nezerde tutulmusdur Olkenin xarici ticaret elaqelerinde deniz neqliyyatindan genis istifade olunur En muhum portlari Enzeli Bender Xomeyni Bender Abbas Busehrdir Xark ve Abadan neft dasinan portlardir Boru kemer neqliyyatinin inkisafi neft ve qaz senayesi ile baglidir MenbeM A MuseyibovE K ElizadeN S Seyfullayev YERSUNASLIQ Xarici kecidlerMiddle East West Asia National Geographic Style Manual Hәnҹәr Azerbaycan Sovet Ensiklopediyasi 10 ҹilddә X ҹild Frost Shүshtәr Baky Azәrbaјҹan Sovet Ensiklopediјasynyn Bash Redaksiјasy Bash redaktor Ҹ B Guliјev 1987 S 78