Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Hayasa-Azzi və ya Azzi-Hayasa (Hettcə: Ḫaiaša, erm. Հայասա) — Son Tunc dövründə Erməni yaylasında hökm sürmüş iki krallıqdan ibarət konfederasiya. Konfedrasiya, Cənubi Trabzonda hökm sürmüş Hayasa, və Fərat çayı ilə Hayasanın arasında mövcud olmuş Azzi krallıqlarından meydana gəlmişdir. Hayasa-Azzi konfedrasiyası, e.ə. XIV əsrdən etibarən Hettlərlə savaşmış, bu savaşlar nəticəsində, e.ə. 1190-cı illərdə Het dövləti tənəzzül etmişdir.
| Tarixi dövlət | |
| Hayasa | |
|---|---|
 | |
| | |
| Paytaxt | Kəmax |
| İdarəetmə forması | monarxiya |
III. Tudhaliyanın hakimiyyətindən əvvəl (е.ə. 1500–1340-cı illər)
1920-ci illərdə İsveçrəli tədqiqatçı Emil Forrer tərəfindən deşifrə edilen Hett yazıları Van Gölü ətrafındakı bir dağ ölkəsindən bəhs etməkdədir. Bu ölkənin adı Hayasa və/vəya Azzidir. Bəzi tədqiqatçılara görə, Azzi İşuvanın şimalında yerləşdirilərkən, digərləri Hayasa və Azzinin eyni dövlət olduğunu qəbul edirlər.
Hett Kralı Telepinu ve III Tudhaliyaarasındakı dönəm eskiz şəklində qeyd edilmişdir. Bu dönəmdə yazılmış qeydlərdən, Hettlərin paytaxtı Xattusanı Tudhaliyanın səltənətindən öncə tərk etdiyi və paytaxtı Sapinuwaya köçürdüyü anlaşılmaqdadır. E.ə XIV əsrin əvvəllərində Sapinuwayandırılmışdır.III Hattuşilinin qeydlərinə görə, Azzilər Samuhanı sərhəd bölgəsi vəziyyətinə gətirmişlər. Özlərini"Böyük Mədəniyyət" olaraq qəbul edən Hettlərin "Barbar" kimi qəbul edilən hansı dövlətlərlə mücadilə etdikləri dəqiq olaraq bilinmir.
III Tudhaliya ve I Suppiluliumanın hakimiyyəti dövrü (e.ə. 1360–1320-ci illər)
Xattusanın kaşklar, Hayasa-Azzi və digər dövlətlər tərəfindən hücumlara uğraması nəticəsində III Tudhaliya, Halis çayının yuxarı məcrasında yerləşən mədəniyyət mərkəzi Samuha şəhərini Het dövlətinin keçici paytaxtı etməyə qərar vermişdir.Bununla birlikdə, Samuha şəhəri Azzi ölkəsindən gələn birliklər tərəfindən keçici olarak ələ keçirilmişdir. Bu dövrdə Hett krallığı o qədər zəifləmişdir ki, qonşu dövlətlər Hettlərin yaxın gələcəkdə tənəzzülünü gözləyirdilər. Misir fironu III Amenhotep, Arsava kralı belə yazmışdır: "Hər şeyin bitdiyini və Xattusa ölkəsinin iflic olduğunu anladım." Ancaq buna baxmayaraq, Tudhaliya birliklərini qısa zaman ərzində bərpa etmişdir. Bu vəziyyət Hett Krallığını işğal edən Kaşka və Hayasa-Azzi dövlətlərini təəcübləndirmişdir. Tudhaliya, daha sonra general Şuppiluliuma'yı(daha sonra Het Kralı oldu) Hett torpaqlarının şimal-şərq sərhədlərinə Hayasa-Azzi birliklərini məğlub etməsi üçün göndərmişdir. Hayasalılar ilk səfər Hett komandiri ilə savaşmaqdan çəkinmişdirlər. Hettşünas,Trevor R. Bryce Tudhaliya və Suppiluliumanın Hayasa-Azzini işğal etdiyini yazır. İşgalci birliklər daha sonra Hayasa-Azzi Kralı Karanni (və ya Lanni) ilə Kumaha şəhəri yaxınlarında hesablaşmıştır. Savaşdan bəhs eden "Deads of Suppiluliuma" adlı kitabda savaşın nəticəsinin nə olduğu yazılır. Bununla bərabər Hettlərin Hayasa-Azzininin işğalinin qələbə ilə nəticələndiyi haradasa dəqiqdir. Hettlər Hayasa hökmdarı Hukkana ilə sülh müqaviləsi bağladı. I Suppilulium bacısını Hukkanaya ərə verdi. Suppiluliumun Hukkana ilə bağladığı müqavilənin mətnindən aydın olur ki, Hayasada ibtidai nikah formaları hələ də mövcud idi. Əlbəttə bunu ancaq hakim ailələrə şamil etmək olar. Hayasa ənənəsinə görə ər arvadın bacıları və nəslin digər qadınları ilə nikah əlaqələri yaratmaq hüququna malik idi. Bunu bilən Suppilulium müqaviləyə müvafiq şərt daxil etdirir. Burada deyilir:
"Hatti ölkəsində yaxşı bir qanun var, qardaş bacı ilə cinsi əlaqəyə girə bilməz, bu əxlaqsızlıqdır. Kim belə hərəkət edərsə o ölməlidir. Sizin ölkə isə cəhalətlidir və orada qardaş bacını və əmiqızını tanıya bilər, halbuki buna Xattusada icazə verilmir. Sənin yanına doğma, yaxud atabir baldızın gəlsə, ona yemək və içmək ver, yeyin, için, şadlanın, lakin onu tanımaq arzusundan yan keç, bu ölümlə cəzalandırılır"
Eyni zamanda Suppilulium kürəkəninə məsləhət görür ki, Xattusa şəhərinə gələndə saray qadınlarına yaxınlaşmasın. Suppilulium nikah təmizliyini qoruyur və Het nikah qaydalarını daha üstün tuturdu.
II Murşilinin hakimiyyəti dövrü (e.ə. 1320–1290-cı illər)
Hayasa-Azzi krallığı bir müddət Hettlərin vassal dövləti olarak qalmışdır. Suppiluliuma və oğlu II. Arnuvandanın vəba nəticəsində öldüyü düşünülür. Murşilinin səltənətinin yeddinci ilində, "Azzilərin hökmdarı" , Kaşkaların ilə birləşməsindən yararlanmış və sərhəd bölgəsi basqın etmişdir. Basqında orada saxlanılan Hayasalıları ölkəsinə geri almışdır.Artıq e.ə XIII əsrin əvvəllərində "Dəniz xalqları" adlanan tayfalar və Assuriya Hett dövləti ərazisinə hücum etdi.Bunlar Axeylər, Finikiyalılar və başqalarından ibarət tayfalar idilər. Beləliklə Hett dövləti və onun vassalı olan Hayasa-Azzinin varlığına son qoyuldu.
Mənbə
İstinadlar
- tr:Hayasa-Azzi
- en:Emil Forrer
- en:Isuwa
- tr:Telepinu
- tr:III. Tuthaliya
- en:Sapinuwa
- tr:III. Hattuşili
- en:Samuha
- tr:I. Tuthaliya
- tr:I. Şuppiluliuma
- https://en.wikipedia.org/wiki/Trevor%20R.%20Bryce
- ru:Каранни
- "Arxivlənmiş surət". 2022-03-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-04-15.
- ru:Хукканас
- "Arxivlənmiş surət". 2022-03-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-04-17.
- tr:II. Arnuvanda
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Hayasa Azzi ve ya Azzi Hayasa Hettce Ḫaiasa erm Հայասա Son Tunc dovrunde Ermeni yaylasinda hokm surmus iki kralliqdan ibaret konfederasiya Konfedrasiya Cenubi Trabzonda hokm surmus Hayasa ve Ferat cayi ile Hayasanin arasinda movcud olmus Azzi kralliqlarindan meydana gelmisdir Hayasa Azzi konfedrasiyasi e e XIV esrden etibaren Hettlerle savasmis bu savaslar neticesinde e e 1190 ci illerde Het dovleti tenezzul etmisdir Tarixi dovletHayasaXVI esr XIII esrPaytaxt KemaxIdareetme formasi monarxiyaZvartnots Kafedrali xarabaliqlari III Tudhaliyanin hakimiyyetinden evvel e e 1500 1340 ci iller 1920 ci illerde Isvecreli tedqiqatci Emil Forrer terefinden desifre edilen Hett yazilari Van Golu etrafindaki bir dag olkesinden behs etmekdedir Bu olkenin adi Hayasa ve veya Azzidir Bezi tedqiqatcilara gore Azzi Isuvanin simalinda yerlesdirilerken digerleri Hayasa ve Azzinin eyni dovlet oldugunu qebul edirler Hett Krali Telepinu ve III Tudhaliyaarasindaki donem eskiz seklinde qeyd edilmisdir Bu donemde yazilmis qeydlerden Hettlerin paytaxti Xattusani Tudhaliyanin seltenetinden once terk etdiyi ve paytaxti Sapinuwaya kocurduyu anlasilmaqdadir E e XIV esrin evvellerinde Sapinuwayandirilmisdir III Hattusilinin qeydlerine gore Azziler Samuhani serhed bolgesi veziyyetine getirmisler Ozlerini Boyuk Medeniyyet olaraq qebul eden Hettlerin Barbar kimi qebul edilen hansi dovletlerle mucadile etdikleri deqiq olaraq bilinmir III Tudhaliya ve I Suppiluliumanin hakimiyyeti dovru e e 1360 1320 ci iller I Suppilulima ve Hukkana arasinda sulh muqavilesi e e XIV esr Antakya Arxeoloji Muzeyi Tudhaliyanin das stelasi e e XIV esr Hett dovleti I Suppilumanin hakimiyyeti dovrunde e e 1380 1340 Xattusanin kasklar Hayasa Azzi ve diger dovletler terefinden hucumlara ugramasi neticesinde III Tudhaliya Halis cayinin yuxari mecrasinda yerlesen medeniyyet merkezi Samuha seherini Het dovletinin kecici paytaxti etmeye qerar vermisdir Bununla birlikde Samuha seheri Azzi olkesinden gelen birlikler terefinden kecici olarak ele kecirilmisdir Bu dovrde Hett kralligi o qeder zeiflemisdir ki qonsu dovletler Hettlerin yaxin gelecekde tenezzulunu gozleyirdiler Misir fironu III Amenhotep Arsava krali bele yazmisdir Her seyin bitdiyini ve Xattusa olkesinin iflic oldugunu anladim Ancaq buna baxmayaraq Tudhaliya birliklerini qisa zaman erzinde berpa etmisdir Bu veziyyet Hett Kralligini isgal eden Kaska ve Hayasa Azzi dovletlerini teecublendirmisdir Tudhaliya daha sonra general Suppiluliuma yi daha sonra Het Krali oldu Hett torpaqlarinin simal serq serhedlerine Hayasa Azzi birliklerini meglub etmesi ucun gondermisdir Hayasalilar ilk sefer Hett komandiri ile savasmaqdan cekinmisdirler Hettsunas Trevor R Bryce Tudhaliya ve Suppiluliumanin Hayasa Azzini isgal etdiyini yazir Isgalci birlikler daha sonra Hayasa Azzi Krali Karanni ve ya Lanni ile Kumaha seheri yaxinlarinda hesablasmistir Savasdan behs eden Deads of Suppiluliuma adli kitabda savasin neticesinin ne oldugu yazilir Bununla beraber Hettlerin Hayasa Azzininin isgalinin qelebe ile neticelendiyi haradasa deqiqdir Hettler Hayasa hokmdari Hukkana ile sulh muqavilesi bagladi I Suppilulium bacisini Hukkanaya ere verdi Suppiluliumun Hukkana ile bagladigi muqavilenin metninden aydin olur ki Hayasada ibtidai nikah formalari hele de movcud idi Elbette bunu ancaq hakim ailelere samil etmek olar Hayasa enenesine gore er arvadin bacilari ve neslin diger qadinlari ile nikah elaqeleri yaratmaq huququna malik idi Bunu bilen Suppilulium muqavileye muvafiq sert daxil etdirir Burada deyilir Hatti olkesinde yaxsi bir qanun var qardas baci ile cinsi elaqeye gire bilmez bu exlaqsizliqdir Kim bele hereket ederse o olmelidir Sizin olke ise cehaletlidir ve orada qardas bacini ve emiqizini taniya biler halbuki buna Xattusada icaze verilmir Senin yanina dogma yaxud atabir baldizin gelse ona yemek ve icmek ver yeyin icin sadlanin lakin onu tanimaq arzusundan yan kec bu olumle cezalandirilir Eyni zamanda Suppilulium kurekenine meslehet gorur ki Xattusa seherine gelende saray qadinlarina yaxinlasmasin Suppilulium nikah temizliyini qoruyur ve Het nikah qaydalarini daha ustun tuturdu II Mursilinin hakimiyyeti dovru e e 1320 1290 ci iller Hayasa Azzi kralligi bir muddet Hettlerin vassal dovleti olarak qalmisdir Suppiluliuma ve oglu II Arnuvandanin veba neticesinde olduyu dusunulur Mursilinin seltenetinin yeddinci ilinde Azzilerin hokmdari Kaskalarin ile birlesmesinden yararlanmis ve serhed bolgesi basqin etmisdir Basqinda orada saxlanilan Hayasalilari olkesine geri almisdir Artiq e e XIII esrin evvellerinde Deniz xalqlari adlanan tayfalar ve Assuriya Hett dovleti erazisine hucum etdi Bunlar Axeyler Finikiyalilar ve basqalarindan ibaret tayfalar idiler Belelikle Hett dovleti ve onun vassali olan Hayasa Azzinin varligina son qoyuldu MenbeY Yusifov Qedim Serq Tarixi Baki 2007Istinadlartr Hayasa Azzi en Emil Forrer en Isuwa tr Telepinu tr III Tuthaliya en Sapinuwa tr III Hattusili en Samuha tr I Tuthaliya tr I Suppiluliuma https en wikipedia org wiki Trevor 20R 20Bryce ru Karanni Arxivlenmis suret 2022 03 27 tarixinde Istifade tarixi 2021 04 15 ru Hukkanas Arxivlenmis suret 2022 03 27 tarixinde Istifade tarixi 2021 04 17 tr II Arnuvanda