Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Monarxiya (lat. monarchia q.yun. μοναρχία — təkhakimiyyətlilik) — Ali hakimiyyətin vətəndaşların iradəsindən asılı olmayaraq tam və ya qismən bir mütləq dövlət başçısının (imperator, kral, sultan, padşah, şah, xan və s.) əlində cəmləşdiyi idarəetmə forması.
| Dövlət idarəetmə formaları |
|---|
Adətən, monarxın hakimiyyəti ömürlükdür və nəsildən-nəsilə ötürülür. Lakin Malaziya və Birləşmiş Ərəb Əmirliklərində monarx 5 il müddətində seçilir. 2011-ci ildə dünya siyasi xəritəsində 44 monarxiya var idi: 14-ü Asiyada, 12-si Avropada, 3-ü Afrikada, 1-i Okeaniyada. Onların arasında bir imperiya, krallıqlar, knyazlıqlar, hersoqluqlar, sultanlıqlar, əmirliklər, papa şəhər-dövləti olan Vatikan var.
| İqtidar sayı | Legitim | İllegitim |
| Tək başına | Monarxiya | Tiraniya |
| Qrupun iqtidarı | Aristokratiya | Oliqarxiya |
| Çoxluğun iqtidarı | Politiya | Demokratiya |
Monarxiyanın xüsusiyyətləri
- Hakimiyyət vərasət yolu ilə ötürülür;
- Müddətsiz olaraq həyata keçirilir;
- Əhalinin iradəsindən asılı deyil.
Monarxiya çox uzun müddət yer üzündə hakim olan idarəçilik forması olmuşdur. Mütləq monarxiyalar da hələ ki var — Səudiyyə Ərəbistanı, Bruney və s. Burada xalqın azad iradəsi nəticəsində formalaşmış qurumlar mövcud deyil və dövlət suverenliyinin yeganə daşıyıcısı monarxdır. Mövcud olan monarxiyaların əksəriyyəti konstitusiya tipli monarxiyadır. Burada monarxla yanaşı onun hakimiyyətini məhdudlaşdıran digər ali dövlət orqanları da suverenitetin daşıyıcısı olaraq çıxış edirlər — Böyük Britaniya, Yaponiya, İspaniya, Belçika, İsveç, Norveç və s. Bu cür ölkələrdə monarxiya həqiqətdə parlament demokratiyasıdır.
Monarxiyanın növləri
- Mütləq monarxiya — Monarxın səlahiyyətlərinə qanuni bir məhdudiyyət qoyulmur, monarx bütün hakimiyyəti əlində saxlayır, parlamentsiz idarəetmə həyata keçirilir. Məsələn, Butan krallığı, Bruney sultanlığı, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri, Oman və Səudiyyə Ərəbistanı, Esvatini krallığı.
Hazırda Avropada heç bir mütləq monarxiyalı dövlət yoxdur. Avropa dövlətləri arasında ilk dəfə İngiltərə 1689-cu ildə mütləq monarxiyadan konstitusiyalı monarxiyaya keçmişdir. Mütləq monarxiya despotizmlə qarışdırılmamalıdır. Monteskyonun bildirdiyi kimi “monarxiya tək bir şəxsin, lakin əvvəlcədən təsbit olunmuş qanunlara görə idarə etdiyi bir hökumətdir”. Halbuki despotizmdə qayda və qanunlara əməl etməyən biri hər şeyi öz iradəsi ilə həll edir.
- Dualist monarxiya − Qanunverici hakimiyyət prinsip etibarilə təbəələr və ya əgər seçki hüquqi senzlidirsə, onların müəyyən hissəsi tərəfindən seçilən parlamentə məxsusdur. İcraedici hakimiyyət onu bilavasitə və ya özünün təyin etdiyi hökumət vasitəsilə həyata keçirə biləcək monarxa məxsusdur. Məhkəmə hakimiyyəti monarxa məxsusdur, lakin o, müəyyən dərəcədə müstəqil ola bilər.
Bu idarəçilik formasında hakimiyyət bölgüsü adətən “yarımçıq” olur. Qanunların parlament tərəfindən qəbul edilməsinə baxmayaraq, monarx mütləq veto hüququna malikdir, yəni o, təsdiq etməzsə, qanun qüvvəyə minə bilməz. Bundan əlavə monarx, adətən, qanun və hətta qanundan yüksək qüvvəyə malik olan fövqəladə fərmanlar verə, başlıcası isə, faktiki olaraq dualist monarxiyanı mütləq monarxiya ilə əvəz etməklə parlamenti buraxa bilər. Məsələn, İordaniyada 1974-cü ildə parlament buraxıldıqdan sonra növbəti parlament seçkiləri 1989-cu ildə keçirilmişdir. Əgər hökumət varsa, o, öz fəaliyyətinə görə parlament qarşısında deyil, yalnız monarx qarşısında məsuliyyət daşıyır.
- Teokratik monarxiya − Din xadimləri tərəfindən idarə olunur. Məsələn, Vatikan teokratik monarxiya idarəetmə üsulu ilə idarə olunur;
- Mütləq monarxiya başlıca olaraq Asiya regionunda saxlanılır — Səudiyyə Ərəbistanı, Oman, Qatar.
- Konstitusiyalı (məhdud) monarxiya − monarxın hakimiyyətinin konstitusiya və qanunlarla məhdudlaşdırılmış idarəetmə formasıdır. Konstitusiyalı monarxiyada real qanunverici hakimiyyət parlamentə, icraedici hakimiyyət isə hökumətə məxsusdur. Bu, idarəçilik formasına “parlamentli monarxiya” da deyilir.
Konstitusiyalı monarxiya quruluşlu dövlətlər: Aruba, Avstraliya, Barbados, Belçika, Böyük Britaniya, Butan, Danimarka, İordaniya, İspaniya, İsveç, Kamboca, Kanada, Küveyt, Lesoto, Lixtenşteyn, Lüksemburq, Malayziya, Mərakeş, Monako, Niderland, Norveç, Tailand, Yaponiya, Yeni Zelandiya.
Monarx
Monarx (yun. μόναρχος — yun. μόνος, "tək" və yun. αρχός, "hökmdar" — mütləq hökmdar) — monarxiya quruluşu mövcud olan dövlətlərdə vərasət, yaxud seçki (nadir hallarda) yolu ilə seçilən dövlət başçısı (çar, imperator, kral, sezar, kayzer, firon, knyaz, şahzadə, hersoq, taqavor, ekzarx, nequs, şah, sultan, əmir, xəlifə, xan, malik, bəy, vəzir, puştun və s.).
Həmçinin bax
- "Monarx". Vikipediya. 2023-06-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-01-07.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Monarxiya lat monarchia q yun monarxia tekhakimiyyetlilik Ali hakimiyyetin vetendaslarin iradesinden asili olmayaraq tam ve ya qismen bir mutleq dovlet bascisinin imperator kral sultan padsah sah xan ve s elinde cemlesdiyi idareetme formasi Dovlet idareetme formalariAristokratiyaDemokratiyaTeqlidci demokratiya Liberal demokratiya Numayendeli demokratiya Burjua demokratiyasi Despotizm Cemahiriyye DiarxiyaDiktaturaHerbi diktatura Fasist diktaturasi Kleptokratiya Korporatokratiya MeritokratiyaMonarxiyaMutleq monarxiya Uzurpasiya Konstitusiyali monarxiya Netokratiya Birpartiyali sistem Oliqarxiya Oxlokratiya PlutokratiyaRespublikaParlament respublikasi Prezident respublikasi Teokratiya Texnokratiya Tiraniyaredakte Adeten monarxin hakimiyyeti omurlukdur ve nesilden nesile oturulur Lakin Malaziya ve Birlesmis Ereb Emirliklerinde monarx 5 il muddetinde secilir 2011 ci ilde dunya siyasi xeritesinde 44 monarxiya var idi 14 u Asiyada 12 si Avropada 3 u Afrikada 1 i Okeaniyada Onlarin arasinda bir imperiya kralliqlar knyazliqlar hersoqluqlar sultanliqlar emirlikler papa seher dovleti olan Vatikan var Aristotele gore hokmranliq sxemi Iqtidar sayi Legitim IllegitimTek basina Monarxiya TiraniyaQrupun iqtidari Aristokratiya OliqarxiyaCoxlugun iqtidari Politiya DemokratiyaMonarxiyanin xususiyyetleriHakimiyyet veraset yolu ile oturulur Muddetsiz olaraq heyata kecirilir Ehalinin iradesinden asili deyil Monarxiya cox uzun muddet yer uzunde hakim olan idarecilik formasi olmusdur Mutleq monarxiyalar da hele ki var Seudiyye Erebistani Bruney ve s Burada xalqin azad iradesi neticesinde formalasmis qurumlar movcud deyil ve dovlet suverenliyinin yegane dasiyicisi monarxdir Movcud olan monarxiyalarin ekseriyyeti konstitusiya tipli monarxiyadir Burada monarxla yanasi onun hakimiyyetini mehdudlasdiran diger ali dovlet orqanlari da suverenitetin dasiyicisi olaraq cixis edirler Boyuk Britaniya Yaponiya Ispaniya Belcika Isvec Norvec ve s Bu cur olkelerde monarxiya heqiqetde parlament demokratiyasidir Monarxiyanin novleriMutleq monarxiya Monarxin selahiyyetlerine qanuni bir mehdudiyyet qoyulmur monarx butun hakimiyyeti elinde saxlayir parlamentsiz idareetme heyata kecirilir Meselen Butan kralligi Bruney sultanligi Birlesmis Ereb Emirlikleri Oman ve Seudiyye Erebistani Esvatini kralligi Hazirda Avropada hec bir mutleq monarxiyali dovlet yoxdur Avropa dovletleri arasinda ilk defe Ingiltere 1689 cu ilde mutleq monarxiyadan konstitusiyali monarxiyaya kecmisdir Mutleq monarxiya despotizmle qarisdirilmamalidir Monteskyonun bildirdiyi kimi monarxiya tek bir sexsin lakin evvelceden tesbit olunmus qanunlara gore idare etdiyi bir hokumetdir Halbuki despotizmde qayda ve qanunlara emel etmeyen biri her seyi oz iradesi ile hell edir Dualist monarxiya Qanunverici hakimiyyet prinsip etibarile tebeeler ve ya eger secki huquqi senzlidirse onlarin mueyyen hissesi terefinden secilen parlamente mexsusdur Icraedici hakimiyyet onu bilavasite ve ya ozunun teyin etdiyi hokumet vasitesile heyata kecire bilecek monarxa mexsusdur Mehkeme hakimiyyeti monarxa mexsusdur lakin o mueyyen derecede musteqil ola biler Bu idarecilik formasinda hakimiyyet bolgusu adeten yarimciq olur Qanunlarin parlament terefinden qebul edilmesine baxmayaraq monarx mutleq veto huququna malikdir yeni o tesdiq etmezse qanun quvveye mine bilmez Bundan elave monarx adeten qanun ve hetta qanundan yuksek quvveye malik olan fovqelade fermanlar vere baslicasi ise faktiki olaraq dualist monarxiyani mutleq monarxiya ile evez etmekle parlamenti buraxa biler Meselen Iordaniyada 1974 cu ilde parlament buraxildiqdan sonra novbeti parlament seckileri 1989 cu ilde kecirilmisdir Eger hokumet varsa o oz fealiyyetine gore parlament qarsisinda deyil yalniz monarx qarsisinda mesuliyyet dasiyir Teokratik monarxiya Din xadimleri terefinden idare olunur Meselen Vatikan teokratik monarxiya idareetme usulu ile idare olunur Mutleq monarxiya baslica olaraq Asiya regionunda saxlanilir Seudiyye Erebistani Oman Qatar Konstitusiyali mehdud monarxiya monarxin hakimiyyetinin konstitusiya ve qanunlarla mehdudlasdirilmis idareetme formasidir Konstitusiyali monarxiyada real qanunverici hakimiyyet parlamente icraedici hakimiyyet ise hokumete mexsusdur Bu idarecilik formasina parlamentli monarxiya da deyilir Konstitusiyali monarxiya quruluslu dovletler Aruba Avstraliya Barbados Belcika Boyuk Britaniya Butan Danimarka Iordaniya Ispaniya Isvec Kamboca Kanada Kuveyt Lesoto Lixtensteyn Luksemburq Malayziya Merakes Monako Niderland Norvec Tailand Yaponiya Yeni Zelandiya Monarx Monarx yun monarxos yun monos tek ve yun arxos hokmdar mutleq hokmdar monarxiya qurulusu movcud olan dovletlerde veraset yaxud secki nadir hallarda yolu ile secilen dovlet bascisi car imperator kral sezar kayzer firon knyaz sahzade hersoq taqavor ekzarx nequs sah sultan emir xelife xan malik bey vezir pustun ve s Hemcinin baxDovlet idareetme formalari Monarx Mutleq monarxiya Konstitusiyali monarxiya Monarx Vikipediya 2023 06 05 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2024 01 07