Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalə . |
Despotizm (yun. Δεσποτισμός, despotismós) vahid bir qurumun mütləq hakimiyyətlə hökm sürdüyü idarəetmə formasıdır. Normalda həmin qurum fərdidir, despotdur; lakin (avtokratiyada olduğu kimi) müəyyən qruplara hörmət və hakimiyyəti məhdudlaşdıran cəmiyyətlər də despotik adlanırdı.
| Dövlət idarəetmə formaları |
|---|
Danışıq dilində despot sözü xalqa, təbəələrə və ya tabeliyində olanlara zülm etmək üçün öz güc və səlahiyyətlərindən istifadə edənlərə alçaldıcı şəkildə aid edilir. Daha dəqiq desək, bu termin çox vaxt dövlət və ya hökumət başçısına şamil edilir. Bu mənada o, tiran və diktator terminləri ilə əlaqəli olan aşağılayıcı mənalara bənzəyir.
Etimologiya
Despot sözünün kökü yunan dilində despotes sözündəndir ki, bu da “ağa” və ya “güc sahibi” deməkdir. Bu termin tarix boyu bir çox hökmdarları və hökumətləri təsvir etmək üçün istifadə edilmişdir. Bu, Qədim Misir Fironları tərəfindən həyata keçirilən mütləq səlahiyyət və hakimiyyəti, Bizans saraylarında zadəganlığı ifadə edir, Bizans vassal dövlətlərinin hökmdarlarını göstərir və Bizans imperatorları üçün bir titul hesab olunurdu. Bu və digər yunan və ya yunan təsirli kontekstlərdə bu termin aşağılayıcı deyil, şərəf kimi istifadə edilmişdir.
Tarix boyu refleksiv konnotasiyaya görə despot sözünü obyektiv şəkildə təyin etmək mümkün deyil. Despot basilevs və kimi digər yunan sözləri ilə yaxından əlaqəli olsa da, bu çağrışımlar tarix boyu yerli başçılar, sadə hökmdarlar, padşahlar və imperatorlar kimi müxtəlif hökmdarları və hökumətləri təsvir etmək üçün də istifadə edilmişdir.
Qədim Yunanıstan və şərq despotizmi
Bütün qədim yunanlar arasında Aristotel şərq despotizmi konsepsiyasının bəlkə də ən nüfuzlu təbliğatçısı idi. O, bu ideologiyanı tələbəsi Makedoniyalı İsgəndərə ötürmüşdü ki, o da, vaxtilə Əhəmənilər sülaləsinin sonuncu padşahı despot III Daranın idarə etdiyi Əhəmənilər imperiyasını fəth etdimişdi. Aristotel iddia edirdi ki, şərq despotizmi gücə deyil, razılığa əsaslanır. Deməli, qorxunun onun hərəkətverici qüvvəsi olduğunu söyləmək olmaz, əksinə, despot ağanın gücü ilə qidalanacaq köləlik edənlərin qul təbiətidir. Qədim Yunan cəmiyyətində hər bir yunan azad idi və vəzifə tutmaq qabiliyyətinə malik idi; həm idarə edə, həm də idarə oluna bilərdi. Bunun əksinə olaraq, barbarların hamısı təbiətcə qul idi. Aristotelin müdafiə etdiyi başqa bir fərq iqlimə əsaslanırdı. O, soyuq ölkələrin, xüsusən də Avropanın xalqlarının yüksək ruhlu olduqlarını, lakin bacarıq və zəka baxımından qeyri-mükəmməl olduğunu, Asiya xalqlarının isə bacarıq və zəka baxımından yüksək olmasına baxmayaraq, yüksək ruhlu olmadıqları və buna görə də köləliyə məruz qaldıqlarını müşahidə edirdi. Həm yüksək ruha, həm də zəkaya malik olan yunanlar bütün digər xalqları idarə etməkdə sərbəst idilər.
Tarixçi Herodotun fikrincə, bu, Şərqin avtokratlar tərəfindən idarə olunması yolu idi və Şərqli olsa da, despotların xarakterindəki qüsurlar adi insanlardan daha qabarıq deyildi. Lidiyalı Krezin hekayəsi buna nümunədir. İskəndərin Asiyaya genişlənməsinə qədər yunanların əksəriyyəti Şərqin günəş padşahı anlayışı və Şərq cəmiyyətlərinin qəbul etdiyi ilahi qanunla dəf edildi. Herodotun versiyası insanların öz şəhər-dövlətlərinin ictimai müqaviləyə qanuni olaraq razılıq verdikləri zaman azad olduqları bir cəmiyyəti müdafiə edirdi.
Edvard Qibbon, Roma imperatorları tərəfindən Şərq üslublu despotizmdən artan istifadənin Roma İmperiyasının, xüsusən də Helioqabal dövründən süqutunun əsas amili olduğunu irəli sürdü:
Yeni imperatorun diqqəti mənasız əyləncələrlə yayındığından, o, Suriyadan İtaliyaya qədər böyük irəliləyişi zamanı çoxlu aylar sərf etdi, qələbəsindən sonra ilk qışını Nikomediada keçirdi və paytaxta zəfərlə girişini növbəti yaya qədər təxirə saldı. Onun gəlişindən əvvəl və onun bilavasitə göstərişi ilə Senat binasındakı Qələbə qurbangahına qoyulmuş bir rəsm onun şəxsiyyətinin və davranışının haqlı, lakin dəyərsiz oxşarlığını romalılara çatdırdı. O, Midiya və Finikiyalıların axıcı modasına uyğun olaraq, ipək və qızıldan hazırlanmış sacerdotal paltarlarında çəkilmişdi; başı uca tiara ilə örtülmüş, çoxsaylı yaxaları və bilərzikləri əvəzolunmaz qiymətli daş-qaşlarla bəzədilmişdi. Qaşları qara rəngə boyanmışdı, yanaqları isə süni qırmızı-ağ rəngə boyanmışdı. Qəbir senatorları ah çəkərək etiraf etdilər ki, öz həmvətənlərinin sərt zülmünü uzun müddət yaşadıqdan sonra Roma nəhayət Şərq despotizminin qadın dəbdəbəsi altında alçaldıldı. (, Birinci kitab, altıncı fəsil)
Tarix
Klassik formada despotizm dövləti təcəssüm etdirən bütün güc və səlahiyyətləri tək bir şəxsin (despotun) əlində saxladığı, qalan hər kəsin isə köməkçi şəxs olduğu dövlətdir. Despotizmin bu forması dövlətçilik və sivilizasiyanın ilk formalarında geniş yayılmışdı; Misir fironu klassik despotun nümunəvi simasıdır.
Bu sözün özü, görünür, 1690-cı illərdə Fransa kralı XIV Lüdovikin əleyhdarları tərəfindən icad edilmişdir və onlar öz monarxlarının hakimiyyəti bir qədər sərbəst şəkildə həyata keçirməsini təsvir etmək üçün despotizm terminini tətbiq etmişlər. Bu sözün mənşəyi nəhayət yunancadır və qədim yunan dilində despot (despótès) texniki cəhətdən təbiətcə qul və ya qulluqçu olanlar üzərində evdə hökmranlıq edən ağa idi.
Termin indi tiran hakimiyyətini nəzərdə tutur. Despotizm öz gücündən qəddar şəkildə istifadə edən hər hansı bir mütləqiyyətçi və ya diktatura rejiminə və ya liderə aid ola bilər.
Bununla belə, 18-ci əsr Avropasında önə çıxan də (həmçinin xeyirxah despotizm kimi tanınır) mütləq monarxlar öz səlahiyyətlərindən istifadə edərək ölkələrinin siyasi sistemlərində və cəmiyyətlərində bir sıra islahatlar həyata keçirdilər. Bu hərəkat çox güman ki, Maarifçilik Dövrünün ideyaları ilə tətiklənmişdir.
Maarifçi filosof Şarl Lui Monteskyö hesab edirdi ki, despotizm böyük dövlətlər üçün uyğun idarəetmədir. Eynilə, o, respublikaların kiçik dövlətlər üçün uyğun olduğuna, monarxiyaların isə orta ölçülü dövlətlər üçün ideal olduğuna inanırdı.
Bu söz indiki zamanda alçaldıcı məna daşısa da, bir zamanlar Bizans İmperiyasında qanuni vəzifə adı idi. Bizanslı sözü tez-tez alçaldıcı mənada işləndiyi kimi, despot sözü də indi eyni dərəcədə mənfi məna daşıyır. Əslində, Despot İmperator titulu idi, ilk dəfə onu varisi III Bela üçün yaradan (1143-1180) dövründə istifadə edilmişdir. -ə görə, bu titul Belanın macar dilindəki titulunun úr sadə tərcüməsi idi, lakin digər tarixçilər onun qədim yunan despotlarından (hərfi mənada ustad) gəldiyinə inanırlar.
Bu titul adətən İmperatorun kürəkələrinə və sonrakı oğullarına verilirdi və 13-cü əsrdən başlayaraq xarici şahzadələrə verilirdi. Despot İmperatorun geyiminə bənzər gözəl geyimlər geyinirdi və bir çox imtiyazlara malik idi. Despotlar imperiyanın Despot adlanan hissələrini idarə edirdilər.
ABŞ istiqlal bəyannaməsi III Georq-u “mütləq despotizm altında [insanları] azaltmaq üçün bir plan olan, həmişə eyni Obyektin arxasınca gedən uzun sürən sui-istifadə və qəsblərə” günahlandırdı.
Həmçinin bax
Mütləq monarxiya ilə ziddiyyət
Şarl Lui Monteskyöyə görə, mütləq monarxiya ilə despotizm arasındakı fərq ondan ibarətdir ki, monarxiya vəziyyətində tək şəxs mütləq hakimiyyətlə sabit və müəyyən edilmiş qanunlarla, despot isə öz iradəsi və tərslikləri ilə idarə edir.
İstinadlar
- Despotism. archive.org (film documentary). . Chicago, IL: 1946. OCLC 6325325. İstifadə tarixi: 2015-01-27.
- Pop, Vox. "Are dictators ever good?". the Guardian. 2007-09-29. 2019-08-01 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-06-23.
- See: 7.1327b [1] 2023-07-07 at the Wayback Machine
- . "Fearing Monarchs and Merchants: Montesquieu's Two Theories of Despotism". . 43 (4). 1990: 741–61. doi:10.1177/106591299004300405. JSTOR 448734.
- WordNet Search - 3.0[ölü keçid]
- World History, Spielvogel J. Jackson. Glencoe/McGraw-Hill, Columbus, OH. p. 520
- Declaration of Independence: A Transcription. archives.org. 1776. 2021-11-17 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-01-26.
- Montesquieu, "The Spirit of Laws" 2014-08-14 at the Wayback Machine, Book II, 1.
Xarici keçidlər
- Despotism: Encyclopaedia Britannica Films on YouTube
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqale qaralama halindadir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Eger mumkundurse daha deqiq bir sablondan istifade edin Despotizm yun Despotismos despotismos vahid bir qurumun mutleq hakimiyyetle hokm surduyu idareetme formasidir Normalda hemin qurum ferdidir despotdur lakin avtokratiyada oldugu kimi mueyyen qruplara hormet ve hakimiyyeti mehdudlasdiran cemiyyetler de despotik adlanirdi Dovlet idareetme formalariAristokratiyaDemokratiyaTeqlidci demokratiya Liberal demokratiya Numayendeli demokratiya Burjua demokratiyasi Despotizm Cemahiriyye DiarxiyaDiktaturaHerbi diktatura Fasist diktaturasi Kleptokratiya Korporatokratiya MeritokratiyaMonarxiyaMutleq monarxiya Uzurpasiya Konstitusiyali monarxiya Netokratiya Birpartiyali sistem Oliqarxiya Oxlokratiya PlutokratiyaRespublikaParlament respublikasi Prezident respublikasi Teokratiya Texnokratiya Tiraniyaredakte Danisiq dilinde despot sozu xalqa tebeelere ve ya tabeliyinde olanlara zulm etmek ucun oz guc ve selahiyyetlerinden istifade edenlere alcaldici sekilde aid edilir Daha deqiq desek bu termin cox vaxt dovlet ve ya hokumet bascisina samil edilir Bu menada o tiran ve diktator terminleri ile elaqeli olan asagilayici menalara benzeyir EtimologiyaDespot sozunun koku yunan dilinde despotes sozundendir ki bu da aga ve ya guc sahibi demekdir Bu termin tarix boyu bir cox hokmdarlari ve hokumetleri tesvir etmek ucun istifade edilmisdir Bu Qedim Misir Fironlari terefinden heyata kecirilen mutleq selahiyyet ve hakimiyyeti Bizans saraylarinda zadeganligi ifade edir Bizans vassal dovletlerinin hokmdarlarini gosterir ve Bizans imperatorlari ucun bir titul hesab olunurdu Bu ve diger yunan ve ya yunan tesirli kontekstlerde bu termin asagilayici deyil seref kimi istifade edilmisdir Tarix boyu refleksiv konnotasiyaya gore despot sozunu obyektiv sekilde teyin etmek mumkun deyil Despot basilevs ve kimi diger yunan sozleri ile yaxindan elaqeli olsa da bu cagrisimlar tarix boyu yerli bascilar sade hokmdarlar padsahlar ve imperatorlar kimi muxtelif hokmdarlari ve hokumetleri tesvir etmek ucun de istifade edilmisdir Qedim Yunanistan ve serq despotizmiButun qedim yunanlar arasinda Aristotel serq despotizmi konsepsiyasinin belke de en nufuzlu tebligatcisi idi O bu ideologiyani telebesi Makedoniyali Isgendere oturmusdu ki o da vaxtile Ehemeniler sulalesinin sonuncu padsahi despot III Daranin idare etdiyi Ehemeniler imperiyasini feth etdimisdi Aristotel iddia edirdi ki serq despotizmi guce deyil raziliga esaslanir Demeli qorxunun onun hereketverici quvvesi oldugunu soylemek olmaz eksine despot aganin gucu ile qidalanacaq kolelik edenlerin qul tebietidir Qedim Yunan cemiyyetinde her bir yunan azad idi ve vezife tutmaq qabiliyyetine malik idi hem idare ede hem de idare oluna bilerdi Bunun eksine olaraq barbarlarin hamisi tebietce qul idi Aristotelin mudafie etdiyi basqa bir ferq iqlime esaslanirdi O soyuq olkelerin xususen de Avropanin xalqlarinin yuksek ruhlu olduqlarini lakin bacariq ve zeka baximindan qeyri mukemmel oldugunu Asiya xalqlarinin ise bacariq ve zeka baximindan yuksek olmasina baxmayaraq yuksek ruhlu olmadiqlari ve buna gore de koleliye meruz qaldiqlarini musahide edirdi Hem yuksek ruha hem de zekaya malik olan yunanlar butun diger xalqlari idare etmekde serbest idiler Tarixci Herodotun fikrince bu Serqin avtokratlar terefinden idare olunmasi yolu idi ve Serqli olsa da despotlarin xarakterindeki qusurlar adi insanlardan daha qabariq deyildi Lidiyali Krezin hekayesi buna numunedir Iskenderin Asiyaya genislenmesine qeder yunanlarin ekseriyyeti Serqin gunes padsahi anlayisi ve Serq cemiyyetlerinin qebul etdiyi ilahi qanunla def edildi Herodotun versiyasi insanlarin oz seher dovletlerinin ictimai muqavileye qanuni olaraq raziliq verdikleri zaman azad olduqlari bir cemiyyeti mudafie edirdi Edvard Qibbon Roma imperatorlari terefinden Serq uslublu despotizmden artan istifadenin Roma Imperiyasinin xususen de Helioqabal dovrunden suqutunun esas amili oldugunu ireli surdu Yeni imperatorun diqqeti menasiz eylencelerle yayindigindan o Suriyadan Italiyaya qeder boyuk irelileyisi zamani coxlu aylar serf etdi qelebesinden sonra ilk qisini Nikomediada kecirdi ve paytaxta zeferle girisini novbeti yaya qeder texire saldi Onun gelisinden evvel ve onun bilavasite gosterisi ile Senat binasindaki Qelebe qurbangahina qoyulmus bir resm onun sexsiyyetinin ve davranisinin haqli lakin deyersiz oxsarligini romalilara catdirdi O Midiya ve Finikiyalilarin axici modasina uygun olaraq ipek ve qizildan hazirlanmis sacerdotal paltarlarinda cekilmisdi basi uca tiara ile ortulmus coxsayli yaxalari ve bilerzikleri evezolunmaz qiymetli das qaslarla bezedilmisdi Qaslari qara renge boyanmisdi yanaqlari ise suni qirmizi ag renge boyanmisdi Qebir senatorlari ah cekerek etiraf etdiler ki oz hemvetenlerinin sert zulmunu uzun muddet yasadiqdan sonra Roma nehayet Serq despotizminin qadin debdebesi altinda alcaldildi Birinci kitab altinci fesil TarixAfrikanin tesviri kitabindan N Gangue M voumbe Niambi mehkemesi 1668 Klassik formada despotizm dovleti tecessum etdiren butun guc ve selahiyyetleri tek bir sexsin despotun elinde saxladigi qalan her kesin ise komekci sexs oldugu dovletdir Despotizmin bu formasi dovletcilik ve sivilizasiyanin ilk formalarinda genis yayilmisdi Misir fironu klassik despotun numunevi simasidir Bu sozun ozu gorunur 1690 ci illerde Fransa krali XIV Ludovikin eleyhdarlari terefinden icad edilmisdir ve onlar oz monarxlarinin hakimiyyeti bir qeder serbest sekilde heyata kecirmesini tesvir etmek ucun despotizm terminini tetbiq etmisler Bu sozun menseyi nehayet yunancadir ve qedim yunan dilinde despot despotes texniki cehetden tebietce qul ve ya qulluqcu olanlar uzerinde evde hokmranliq eden aga idi Termin indi tiran hakimiyyetini nezerde tutur Despotizm oz gucunden qeddar sekilde istifade eden her hansi bir mutleqiyyetci ve ya diktatura rejimine ve ya lidere aid ola biler Bununla bele 18 ci esr Avropasinda one cixan de hemcinin xeyirxah despotizm kimi taninir mutleq monarxlar oz selahiyyetlerinden istifade ederek olkelerinin siyasi sistemlerinde ve cemiyyetlerinde bir sira islahatlar heyata kecirdiler Bu herekat cox guman ki Maarifcilik Dovrunun ideyalari ile tetiklenmisdir Maarifci filosof Sarl Lui Monteskyo hesab edirdi ki despotizm boyuk dovletler ucun uygun idareetmedir Eynile o respublikalarin kicik dovletler ucun uygun olduguna monarxiyalarin ise orta olculu dovletler ucun ideal olduguna inanirdi Bu soz indiki zamanda alcaldici mena dasisa da bir zamanlar Bizans Imperiyasinda qanuni vezife adi idi Bizansli sozu tez tez alcaldici menada islendiyi kimi despot sozu de indi eyni derecede menfi mena dasiyir Eslinde Despot Imperator titulu idi ilk defe onu varisi III Bela ucun yaradan 1143 1180 dovrunde istifade edilmisdir e gore bu titul Belanin macar dilindeki titulunun ur sade tercumesi idi lakin diger tarixciler onun qedim yunan despotlarindan herfi menada ustad geldiyine inanirlar Bu titul adeten Imperatorun kurekelerine ve sonraki ogullarina verilirdi ve 13 cu esrden baslayaraq xarici sahzadelere verilirdi Despot Imperatorun geyimine benzer gozel geyimler geyinirdi ve bir cox imtiyazlara malik idi Despotlar imperiyanin Despot adlanan hisselerini idare edirdiler ABS istiqlal beyannamesi III Georq u mutleq despotizm altinda insanlari azaltmaq ucun bir plan olan hemise eyni Obyektin arxasinca geden uzun suren sui istifade ve qesblere gunahlandirdi Hemcinin baxTotalitarizmMutleq monarxiya ile ziddiyyetSarl Lui Monteskyoye gore mutleq monarxiya ile despotizm arasindaki ferq ondan ibaretdir ki monarxiya veziyyetinde tek sexs mutleq hakimiyyetle sabit ve mueyyen edilmis qanunlarla despot ise oz iradesi ve terslikleri ile idare edir IstinadlarDespotism archive org film documentary Chicago IL 1946 OCLC 6325325 Istifade tarixi 2015 01 27 Pop Vox Are dictators ever good the Guardian 2007 09 29 2019 08 01 tarixinde Istifade tarixi 2022 06 23 See 7 1327b 1 2023 07 07 at the Wayback Machine Fearing Monarchs and Merchants Montesquieu s Two Theories of Despotism 43 4 1990 741 61 doi 10 1177 106591299004300405 JSTOR 448734 WordNet Search 3 0 olu kecid World History Spielvogel J Jackson Glencoe McGraw Hill Columbus OH p 520 Declaration of Independence A Transcription archives org 1776 2021 11 17 tarixinde Istifade tarixi 2021 01 26 Montesquieu The Spirit of Laws 2014 08 14 at the Wayback Machine Book II 1 Xarici kecidlerDespotism Encyclopaedia Britannica Films on YouTube