Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Dövlət (ərəb. دولة) — siyasi quruluş olub, müəyyən sərhədlər daxilində yaşayan xalqın xüsusi sistemlə idarə olunmasını müəyyənləşdirir. Dövlət çox vaxt cəmiyyətlə səciyyələndirilirlər. Yer kürəsi (Antarktidanı çıxmaq şərtilə) iki yüzdən çox dövlət arasında bölünmüşdür.
Dövlət siyasi birlik olmaq etibarı ilə müəyyən struktura malik olan, siyasi hakimiyyətin müəyyən təşkili ilə səciyyələnən və müəyyən ərazidə sosial proseslərin tənzimlənməsini təmin edən xüsusi təsisatdır. Dövlət xüsusi siyasi təsisat olmaqla cəmiyyətin siyasi sisteminin özəyini təşkil edir.
Dövlətin forması və fəaliyyəti ilə dövlət nəzəriyyəsi elmi məşğul olur. Nə elmdə, nə də beynəlxalq hüquqda dövlətin qəbul edilmiş ümumi təyinatı var.
Dövlətin mənşəyi haqqında nəzəriyyələr
Dövlətin mənşəyi haqqında müxtəlif nəzəriyyələr mövcuddur. Bunlara teoloji, patriarxal, marksist, zorakılıq, ictimai müqavilə, psixoloji, üzvi və b. nəzəriyyələr aiddir.
Dövlət anlayışına yanaşmalar
Müasir elmlərdə dövlət anlayışınin tədqiqinə əsasən 3 yanaşma tərzini fərqləndirmək olar:
- Siyasi-fəlsəfi və siyasi-elmi yanaşma. Antik dövrlərdən başlayan belə yanaşma tərzi bu gün də qalmaqdadır. Burada dövlət cəmiyyətin "ümumi işlərini" həll edən, hakimiyyət və xalq (cəmiyyət) arasındakı münasibətləri nizama salan, habelə cəmiyyətin və fərdlərin siyasi həyatını təmin edən vasitə kimi nəzərdən keçirilir.
- Sinfi yanaşma. Burada dövlət bir sinfin başqa sinfi əzmək, istismar etmək, iqtisadi cəhətdən hakim olan sinfin siyasi hakimiyyətini təmin etmək aləti kimi müəyyən edilir.
- Hüquqi və təşkilati-struktur yanaşma. Burada dövlət cəmiyyət həyatını, habelə ictimai-siyasi münasibətlər sistemində dövlətin özünün və onun strukturlarının fəaliyyətini təşkil edən normaların yaradıcısı, mənbəyi nəzərdən keçirilir. Dövlətin mahiyyətini izah edən nəzəriyyənin tərəfdarları idda edirlər ki, dövlət ailənin böyüməsi nəticəsində yaranmışdir. Guya əvvəlcə ailə mövcud olmuş, sonra o böyüyərək qəbiləyə, qəbilə isə tayfaya çevrilmişdir. Tayfa isə böyüyərək dövlət meydana gəlmişdir. Onların fikrincə dövlət hakimiyyəti ata hökmranlığının öz şəklini dəyişməsindən başqa bir şey deyildir. Ata ailə üzvlərinin hər birinə eyni qayğı və eyni münasibət bəslədiyi kimi dövlət də cəmiyyətdəki bütün siniflərə eyni qayğı bəsləyir.
Politologiyada dövlətin yaranmasında əsasən üç qrup amillərin iştirak etdiyi qeyd olunur: ictimai əmək bölgüsü; istehsal vasitələri üzərində xüsusi mülkiyyətin, istismarın antoqonist siniflərin yaranması; insanın özünü baş verən mühüm dəyişikliklərdir. Dövlətin mövcud olması çox qədimdən insanlara bəlli olmuş və onlar onu müxtəlif anlayışlara (polis, imperiya, krallıq, knyazlıq və s.) ifadə etmişlər. Bir çox burjua sosioloqları dövlətin yaranmasını zorakılıq vasitəsilə izah edirlər. Onların fikrincə, dövlət bir tayfa və xalqın başqalarını özünə tabe etməsi nəticəsində meydana gəlmişdir. Qalib xalq məğlub xalqın əmlakını zəbt edir və xüsusi şəkildə yaradılmış aparatın köməyi ilə onu idarə etməyə başlayır. Zorakılıq nəzəriyyəsinin tərəfdarları Durinq və Kautski dövlətin mənşəyini belə izah edir. Qalib tayfalar məğlub tayfaları özünə tabe edir, onların bütün torpağını mənimsəyir və sonradan məğlub tayfanı sistematik olaraq qaliblər üçün işləməyə, xərac və vergi verməyə məcbur edir. Məğlubları idarə etmək üçün qaliblərin yaratdığı məcburetmə aparatı dövlətə çevrilir.
Dövlətin yaranması ilə onun vergi sistemi formalaşır. Vətəndaşlardan müxtəlif formalarda vergilər yığılması demək olar ki, ümumən bütün dövlətlərdə qəbul edilmişdir. Engelsin dediyi kimi, kütləvi hakimiyyəti saxlamaq üçün vergilər lazımdır. Qəbilə cəmiyyətində vergilər qətiyyən yox idi. Lakin mədəniyyət inkişaf etdikcə, vergilər də kifayət etmir, dövlət gələcək üçün vergilər verir, borc alır. Deməli, konkret olaraq dövlətin 3 əlaməti vardır:
- Ərazi və sərhədlərin olması.
- Kütləvi hakimiyyət.
- Vergi sistemi.
Dövlətin birinci ünsürü olan ərazi dövlətin fiziki, maddi-təbii əsasıdır, onun məkan mahiyyətidir. Dövlətin ikinci ünsürü mövcud dövlətin ərazisində yaşayan və onun hakimiyyətinə tabe olan əhalidir. Xalqsız, milli əsasdan məhrum dövlət ola bilməz.
Dövlətin üçüncü ünsürü müəyyən ərazidə müvafiq orqanlar tərəfindən həyata keçirilən dövlət hakimiyyətidir. Dövlətin formalaşması üçün dövlət hakimiyyəti tarixi zərurətdir. Dövlətin inkişafı iki qlobal mərhələyə ayrılır: ənənəvi dövlət və konstitusiyalı dövlət.
- Ənənəvi dövlət bir qayda olaraq kortəbii şəkildə, adət ənənələr əsasında formalaşmışdır. Ənənəvi dövlətin ən yayılmış forması monarxiya hesab olunur.
- Konstitusiyalı dövlət insanları şüurlu sürətdə cəmiyyəti idarəetmə mexanizmi və sistemi yaratma səylərinin nəticəsi kimi qiymətləndirilir.
Dövlətin əlamətləri
Siyasi elmdə dövlətin aşağdakı əsas əlamətləri göstərilir:
- Məcburetmə. Heç kim dövlətdən kənar olması və dövlət hakimiyyətinə tabe olmaması haqqında özbaşına qərar qəbul edə bilməz, çünki dövlət mənsubiyyəti ictimai zərurətdir.
- Zor tətbiq etmək hüququ. Dövlətin xüsusi zor orqanları vardır və qanunu nəzərdə tutduğu hallarda o onlara əl atır.
- Suverenlik. Suverenlik müəyyən ərazidə ali hakimmiyyəti nəzərdə tutur. Hamı üçün, hər bir təşkilat və təsisat üçün məcburi xarakter daşıyan hakimiyyət yalnız dövlətə mənsubdur.
- Ümumilik. Dövlət hakimiyyəti onun ərzisində yaşayan bütün adamlara aiddir.
- Hüquq. Dövlət onun müəyyən etdiyi hüquq qaydaları və normaları çərçivəsində fəaliyyət göstərir.
- Əhalidən vergi və mükəlləfiyyətlər toplamaq hüququ. Dövlət idarəetmə strukturlarını mühafizə və müdafiə qurumlarını saxlaməq üçün əhalidən vergilər və müxtəlif mükəlləfiyyətlər şəklində vəsaitlər toplayır.
- Pulsuz təhsil haqqı
Dövlətin vəzifəsi
Siyasi sistemin başlıca ünsürü dövlətdir. "Dövlət" anlayışı siyasi ədəbiyyatda müəyyən ərazidə yaşayan, ali hakimiyyət orqanlarında təmsil olunan insanların birliyi kimi başa düşülür. O, siyasi sistemin bütün əlamətlərini və funksiyalarını özündə birləşdirir. Dövlət cəmiyyətdə siyasi sistemin əsas təsisatıdır. O, cəmiyyəti idarə edir, qoruyur və onun siyasi və ictimai quruluşunu təmin edir.
Dövlətin mövcud olduğu çoxəsrlik tarix boyu ona çox sayda müxtəlif baxışlar yaranıb — tərifdən, tam inkar etməyə qədər. Qədim Yunan filosofu Demokrit (e.ə. 460–370-ci illər) hesab edirdi ki, dövlətin vəzifəsi hamının rifahını və ölkədə ədaləti təmin etməkdir. Yaxşı idarə olunan dövlət çox böyük dayaqdır. Onun içində hər şey var. Dövlət qorunub saxlananda hər şey tam halındadır, dövlət dağılsa onunla birlikdə hər şey məhv olar.
Dövlətin funksiyası
Dövlətin ənənəvi iki başlıca funksiyası vardır: daxili və xarici funksiyalar.
Dövlətin daxili funksiyasına bunlar aiddir:
- Mövcud siyasi quruluşu, cəmiyyətin sosial-siyasi strukturunu qoruyub saxlamaq.
- Təsərrüfat-təşkilatçılıq və ictimai iqtisadi vəzifələr (iqtisadiyyatın tənzimlənməsi, iqtisadi sabitliyə nail olmaq)
- Sosial vəzifələr, yəni sosial proqramın yerinə yetirilməsi.
- Mədəni-tərbiyə vəzifələr. Bura təhsilin, mədəniyyətin, elmin inkişaf etdirilməsi, bir sözlə, cəmiyyətin mənəvi həyatının daimi təkmilləşdirilməsi daxildir.
Xarici funksiyaya ölkənin müdafiəsi, beynəlxalq aləmdə onun mənafeyinin qorunması və suverenliyinin təmin olunması aiddir.
Dövlət quruluşu formaları
Dövlət quruluşu forması dövlətin onun tərkib hissələri arasında, dövlət hakimiyyətinin mərkəzi və yerli orqanları arasında qarşılıqlı münasibətlərinin xarakterini aşkar edən milli və inzibati ərazi quruluşudur. İdarəçilik formasından fərqli olaraq dövlətin təşkili burada dövlət hakimiyyətinin və dövlət suverenliyinin mərkəzdə və yerlərdə dövlətin tərkib hissələri arasında bölgüsü nöqteyi-nəzərindən təhlil edilir. Dövlət quruluşu forması dövlətin daxili strukturunun hansı hissələrdən ibarət olduğunu, bu hissələrin hüquqi vəziyyətini və onların orqanlarının qarşılıqlı münasibətlərinin qurulduğunu, həmin dövlətin ərazisində yaşayan hər bir millətin mənsubiyyətinin hansı dövlət formasında ifadə olunduğunu göstərir.Dövlət quruluşu formasına görə dövlətlər üç qrupa bölünür:
1. UNİTAR DÖVLƏT — mərkəzi hakimiyyət orqanlarının mərkəzə tabe olan və dövlət suverenliyi əlamətlərinə malik olmayan inzibati-ərazi vahidlərindən ibarət vahid, bütöv, dövlət birliyidir. Unitar quruluş bütün ölkə üçün müvafiq yerli orqanlar üzərində ali rəhbərliyi həyata keçirən vahid ümumi nümayəndəli-icra və məhkəmə orqanlarının olmasını nəzərdə tutur.Unitar dövlətin ərazisində bir konstitusiya, vahid qanunvericilik sistemi, vahid vətəndaşlıq, vahid pul sistemi fəaliyyət göstərir.Bütün inzibati-ərazi vahidləri üçün məcburi ümumi vergi və kredit siyasəti yeridilir. Unitar dövlətin tərkib hissələri dövlət suverenliyinə qanunvericilik orqanlarına, müstəqil hərbi birləşmələrə, xarici siyasət orqanlarına və digər dövlətçilik atributlarına malik olmurlar.Ərazisində sayına görə çox olmayan millətlər yaşayan unitar dövlətlərdə milli və qanunverici muxtariyyətə yol verilir.Unitar dövlətlərdə bütün xarici dövlətlərarası əlaqələri ölkəni beynəlxalq aləmdə rəsmi təmsil edən mərkəzi orqanlar həyata keçirir.Unitar dövlətin rəhbərliyi mərkəzi dövlət hakimiyyəti orqanları tərəfindən həyata keçirir.Unitar dövlət rəhbərliyi mərkəzi dövlət hakimiyyəti orqanları tərəfindən həyata keçirilən vahid silahlı qüvvələrə malikdir.
2. FEDERASİYA. Federasiya mürəkkəb dövlət birliyidir. Əvvəllər müstəqil olan dövlət qurumlarının bir ittifaq dövlətində könüllü birliyindən ibarətdir O, özündə üç növ subyekt-milli dövlət birliklərini-suveren respublikaları; muxtar dövlət qurumlarını; ərazi qurumlarını birləşdirə bilir..Federasiyanın ərazisi onun ayrı-ayrı subyektlərinin, ştatların, respublikaların və s. ərazilərdən ibarətdir. İttifaq dövlətində ali qanunverici, icra və məhkəmə hakimiyyəti federal dövlət orqanlarına məxsusdur.Federasiya və onun subyektləri arasında bölünən səlahiyyətlər ittifaq konstitusiyası ilə bölünür.Federal dövlət quruluşunda parlamentin federal dövlət üzvlərinin mənafelərini təmsil edən palatası olur.Federasiyalarda əsas ümumdövlət xarici siyasət fəaliyyətini ittifaq dövlət orqanları həyata keçirir.Ərazi federasiyasını təşkil edən dövlətlər deyildir.Belə ki, daxili və xarici münasibətlər sahəsində onların fəaliyyətləri, ümumi federal dövlət orqanlarının hakimiyyət səlahiyyətlərinin hüquqi və faktiki bölgüsü konstitusiya normaları ilə müəyyən edilir.Ərazi federasiyalarında konstitusiya qanunvericiliyinə görə ittifaqdan birtərəfli qaydada çıxmaq nəzərdə tutulmur.Ərazi federasiyalarının silahlı qüvvələrində idarəçiliyi ittifaq dövlət orqanları həyata keçirir.Federal dövlətin başçısı silahlı qüvvələrin baş komandanıdır.Federasiya subyektlərinə dinc dövrdə peşəkar silahlı birləşmələr saxlamaq qadağan olunur.Milli federasiyalar daha mürəkkəb dövlət quruluşu ilə xarakterizə olunur.Milli federasiyanın subyektləri bir-birindən əhalinin milli tərkibi, onun xüsusi mədəniyyəti, məişəti, adət və ənənələri, dini ilə fərqlənən milli dövlətlər və milli dövlət qurumlarıdır.İqtisadi potensialdan, ərazinin ölçüsündən, əhalinin sayından asılı olmayaraq milli federasiyanın bütün subyektləri eyni hüquqlardan istifadə edirlər.Dövlət vəzifələrinin həllinə eyni dərəcədə təsir göstərmək imkanına malik olurlar.Milli federasiyanın bütün subyektləri dövlət suverenliyi əlamətlərinə malik olan dövlət birləşmələri kimi təşəkkül tapırlar.Onlar özlərinin ali nümayəndələri dövlət hakimiyyəti orqanlarının icra hakimiyyətinə, müstəqil məhkəmə sisteminə malikdirlər.Federasiyada birləşən milli dövlət öz vətəndaşlarını, dövlət ərazisinin sərhədlərini müəyyən edir.Beynəlxalq təşkilatlarda öz nümayəndələrinə malik olur, müstəqil olaraq xarici siyasət və iqtisadi fəaliyyət həyata keçirirlər.Federativ dövlət onun tərkibinə daxil olan bütün millət və xalqların mənafelərini əks etdirir.Milli federasiyaların parlamentlərində işləyən deputatlar ölkənin bütün millət və xalqlarını təmsil edirlər.Milli federasiyanın hər bir subyektinin ittifaqdan ayrılma, öz müstəqil dövlətini yaratmaq və ya başqa dövlətin tərkibinə keçmək hüququ vardır.
Qeyd etmək lazımdır ki, müasir federasiyaların bəzi üzvləri keçmişdə heç bir müstəqil dövlət olmamışlar (Məsələn, ABŞ ştatlarının bir qismi, Avstraliya ittifaqlarının bir sıra ştatları və s.).Onu da qeyd edim ki, federasiya keçmiş unitar dövlətin federativ dövlətə çevrilməsi yolu ilə də yarana bilir (Hazırda Belçikada belə bir proses gedir.).XX əsrin ikinci yarısı paralel proseslə-bir tərəfdən milli ərazi vahidlərinin muxtariyyəti və məlum federativ meyllərin artması (İspaniya, İtaliya, Belçika, Kanada və s.), digər tərəfdən isə respublikaların bayağı suverenliyinə əsaslanan federasiyaların (SSRİ, Yuqoslaviya, Çexoslavakiya və s.) süqutu ilə müşaiət olunur.
3. KONFEDERASİYA — ümumi məqsədlərin təmini üçün yaradılmış suveren dövlətlərin müvəqqəti hüquqi ittifaqıdır. Konfederativ dövlət quruluşunda üzvlər həm daxili, həm də xarici işlərdə öz suveren hüquqlarını saxlayırlar. Konfederasiya öz ümumi qanunverici, icra və məhkəmə orqanlarına malik deyildir.Konfederativ orqanlar iqtisadi müdafiə, əməkdaşlıq problemlərini həll edirlər.Konfederativ quruluşun vahid ordusu, vahid vergi sistemi və vahid dövlət büdcəsi olmur.Lakin ayrı-ayrı ölkələr müəyyən müdafiə qabiliyyətini möhkəmləndirmək və ya onlara zəruri, iqtisadi yardım göstərmək üçün konfederasiya üzvlərinin razılığı ilə ümumkonfederal büdcə yaradıla bilər.Bir dövlətin vətəndaşının digər ittifaq dövlətinin ərazisinə yerdəyişməsi əhəmiyyətli dərəcədə yəni vizasız, başqa rəsmiyyətlər götürülməklə sadələşir.
Konfederativ dövlətin vahid pul sistemi, vahid gömrük qaydaları, vahid dövlətlərarası kredit siyasəti, ümumi mənafeləri dünya birliyi ilə dövlətlərarası münasibətlərdə əlaqələndirilməsi ilə məşğul olan xarici siyasət müdafiə orqanlarının fəaliyyəti mümkündür.Konfederativ dövlətlər ümumi məqsədə nail olduqdan sonra bir qayda olaraq parçalayırlar,Dövlət rejimi forması dövlət tərəfindən hakimiyyətin həyata keçirilməsinin üsul və metodlarının məcmusudur.
Dövlət ilə hökumət arasındakı fərqlər
- Dövlət, hökumətdən daha genişdir. Hökumət isə dövlətin bir hissəsidir.
- Dövlət, davamlıdır. Hökumət isə keçicidir, qısa ömürlüdür.
- Hökumət, dövlət nüfuzunun işlədilməsini təmin edən bir vasitədir. Hökumət yalnız dövlətin beyni olma vəzifəsindədir; dövlətin digər orqanları hökumətin deyildir.
- Dövlət, şəxsi olmayan bir otoritadır. Məmurlar təsadüfi deyil, bürokratik prosedurlara görə işə alınır, hökumətin ideoloji istəklərinə duyğusuz olacaq şəkildə seçilir.
- Dövlət, ortaq yaxşılığı və ümumi iradəni təmsil etməyə çalışır. Lakin hökumət isə müəyyən ideologiyaları təmsil edir.
Rəqib dövlət nəzəriyyələri
Plüralist (çoxluqçu) dövlət
Liberal fəlsəfədən doğulmuşdur. Buna görə fərd ön planda, dövlət ikinci plandadır. Dövlətin əsas vəzifəsi də cəmiyyətdə bir ‘hakimlik’, ‘bilirkişilik’ vəzifəsi etməkdir. Dövlət, tərəfsiz bir şəkildə hakimlik vəzifəsi edərsə o zaman ortaq yaxşılını təmin edilməsi yolunda çalışmış olur.
Dövlətin olmadığı yerdə fərdlər bir-birlərini istismar edə bilər. Con Lokk bu vəziyyəti "Harada qanun yoxsa orada azadlıq də yoxdur." deyərək açıqlamışdır. Buna tədbir olaraq konstitusiya nizamı ortaya çıxar. Tomas Hobbs isə dövlət olmazsa ortaya çıxacağını söyləmişdir. Və vətəndaşların mütləqiyyətçilik ilə xaos arasında bir seçim etmələri lazım olduğunu ifadə etmişdir. Yəni təhlükəsizlik istəyən bir insan mütləqiyyətçilik seçmək məcburiyyətindədir.
Cəmiyyət baxımından plüralist dövlət, liberal demokratiyalarda iqtidarın hər kəsə eyni şəkildə dağılmasıdır. Dövlət baxımından isə bütün partiyaların siyasətə təsir etməsinə açıq bir nizamdır. Dövlət heç kimin tərəfini tutmaz; öz mənfəəti da yoxdur.
Kapitalist dövlət
Marksist dünyagörüşüylə ortaya çıxmışdır. Buna görə cəmiyyətin, iqtisadi yapısıyla birlikdə analiz edilməsi lazımdır. Bu fikrə görə dövlət, sinif sistemindən doğular və sinif sisteminə dayanır.
Neo-marksist'lərdən Antonio Qramşi Marksın düşüncələrinə əlavə olaraq ‘hegemoniya’ anlayışını gətirmişdir. Buna görə burjua hegemonyasında dövlət, əhəmiyyətli bir vasitədir.
Leviathan dövlət
Özü-özünə xidmət edən və özünü inkişaf etdirən bir canavar kimidir Leviathan dövlət. Bu fikir yeni sağcılara və neo-liberallara aiddir. Onlar üçün dövlət, fərdi məhdudlaşdıran və iqtisadi azadlığı təhdid edən; plüralist hakim dövlət prinsipinin əksinə hər şeyə müdaxilə edən bir ‘dadı’dır. Bu yanaşmanın mərkəzində, dövlətin toplumunkinden ayrı mənfəətləri olduğu düşüncəsi yatar. Yeni sağçı düşünürlər, dövlətlərin 20-ci əsrdəki müdaxiləçi meyllərinin səbəbinin, kapitalizmə tarazlıq gətirərək sinif qarşıdurmasını həll etməyi və sabitliyi təmin etmək deyil, öz məqsədləri və daxili dinamikası olduğunu söyləyər.
Patriarxat dövlət
Patriarxat dövlət anlayışının feministlərin dünya görüşünə əsasən yaranmasına baxmayaraq əslində feminizmin sistematik bir dövlət nəzəriyyəsi yoxdur.
Liberal feministlər plüralist dövlət fikrini qəbul edir və sosial cinsiyyətə bağlı bərabərliyin islahatlarla həll oluna biləcəyini söyləyirlər. Qadınların səs hüququnun olmadığı zamanlarda dövlətin patriarxat olduğunu lakin yenə də bu bərabərsizliyi yalnız dövlətin həll edə biləcəyini qəbul edirlər.
Radikal feministlər isə dövlətə qarşı mənfi yanaşır. Dövlət iqtidarının patriarxat bir təzyiqi əks etdirdiyini düşünürlər. Həmçinin marksistlərlə radikal feministlər arasında müəyyən nöqtələrdə fikir birliyi var. Hər iki qrup da dövlətin özünə xüsusi mənafeləri olduğu fikrini rədd edir. Feministlər üçün dövlət ‘kişilər tərəfindən, kişilər üçün’ idarə olunmaqdadır.
Yəni qadının həyatda "ev xanımı ya da ana" mövqeyi dəyişmədikcə dövlətin patriarxat quruluşu davam edəcək. Dövlət qadınları ictimai sahəyə yönəltsə belə bu hərəkət ‘adi peşələr’ qrupundakı peşələrlə məhdudlaşdırıldığı müddətcə qadınlar, dövlətdən daha asılı hala düşəcəklər. Beləcə qadın kişi bərabərsizliyi hər zaman davam edəcək.
İdarəetmə üsuluna görə təsnifat
Dövlətin formalarının digər bir təsnifatı idarə üsullarına əsaslanır. Bu baxımdan dövlətin iki forması var:[monarxiya] və [respublika]. Monarxiya mütləq (qeyri məhdud) və məhdud (konstitusiyalı) ola bilər. Mütləq monarxiyanın bir növü də teokratik monarxiyadır.
Məşhur şəxslərin dövlət haqqında dedikləri
- Aristotelin, dövlət quruculuğu ilə bağlı olan maraqlı konfliktoloji ideyları var. O, hesab
edirdi ki, dövlət – insanları barışdıran bir alətdir. Dövlətdən kənarda insan təcavuzkar və təhlükəlidir.
● Leninə görə :" Cəmiyyət nə vaxt siniflərə bölünürsə, dövlət də o vaxt yaranır"
Həmçinin bax
İstinadlar
Bu məqalədəki istinadlar müvafiq ilə göstərilməlidir. |
- Andrew Heywood Siyaset (say. 128)
- Andrew Heywood Siyaset (say. 128, 129, 130, 131, 132, 133, 134, 135)
- "Konfliktologiya elmi haqqında" (PDF). 2021-08-04 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2010-05-05.
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Dovlet ereb دولة siyasi qurulus olub mueyyen serhedler daxilinde yasayan xalqin xususi sistemle idare olunmasini mueyyenlesdirir Dovlet cox vaxt cemiyyetle seciyyelendirilirler Yer kuresi Antarktidani cixmaq sertile iki yuzden cox dovlet arasinda bolunmusdur Dovlet siyasi birlik olmaq etibari ile mueyyen struktura malik olan siyasi hakimiyyetin mueyyen teskili ile seciyyelenen ve mueyyen erazide sosial proseslerin tenzimlenmesini temin eden xususi tesisatdir Dovlet xususi siyasi tesisat olmaqla cemiyyetin siyasi sisteminin ozeyini teskil edir Dovletin formasi ve fealiyyeti ile dovlet nezeriyyesi elmi mesgul olur Ne elmde ne de beynelxalq huquqda dovletin qebul edilmis umumi teyinati var Dovletin menseyi haqqinda nezeriyyelerDovletin menseyi haqqinda muxtelif nezeriyyeler movcuddur Bunlara teoloji patriarxal marksist zorakiliq ictimai muqavile psixoloji uzvi ve b nezeriyyeler aiddir Dovlet anlayisina yanasmalarMuasir elmlerde dovlet anlayisinin tedqiqine esasen 3 yanasma terzini ferqlendirmek olar Siyasi felsefi ve siyasi elmi yanasma Antik dovrlerden baslayan bele yanasma terzi bu gun de qalmaqdadir Burada dovlet cemiyyetin umumi islerini hell eden hakimiyyet ve xalq cemiyyet arasindaki munasibetleri nizama salan habele cemiyyetin ve ferdlerin siyasi heyatini temin eden vasite kimi nezerden kecirilir Sinfi yanasma Burada dovlet bir sinfin basqa sinfi ezmek istismar etmek iqtisadi cehetden hakim olan sinfin siyasi hakimiyyetini temin etmek aleti kimi mueyyen edilir Huquqi ve teskilati struktur yanasma Burada dovlet cemiyyet heyatini habele ictimai siyasi munasibetler sisteminde dovletin ozunun ve onun strukturlarinin fealiyyetini teskil eden normalarin yaradicisi menbeyi nezerden kecirilir Dovletin mahiyyetini izah eden nezeriyyenin terefdarlari idda edirler ki dovlet ailenin boyumesi neticesinde yaranmisdir Guya evvelce aile movcud olmus sonra o boyuyerek qebileye qebile ise tayfaya cevrilmisdir Tayfa ise boyuyerek dovlet meydana gelmisdir Onlarin fikrince dovlet hakimiyyeti ata hokmranliginin oz seklini deyismesinden basqa bir sey deyildir Ata aile uzvlerinin her birine eyni qaygi ve eyni munasibet beslediyi kimi dovlet de cemiyyetdeki butun siniflere eyni qaygi besleyir Politologiyada dovletin yaranmasinda esasen uc qrup amillerin istirak etdiyi qeyd olunur ictimai emek bolgusu istehsal vasiteleri uzerinde xususi mulkiyyetin istismarin antoqonist siniflerin yaranmasi insanin ozunu bas veren muhum deyisikliklerdir Dovletin movcud olmasi cox qedimden insanlara belli olmus ve onlar onu muxtelif anlayislara polis imperiya kralliq knyazliq ve s ifade etmisler Bir cox burjua sosioloqlari dovletin yaranmasini zorakiliq vasitesile izah edirler Onlarin fikrince dovlet bir tayfa ve xalqin basqalarini ozune tabe etmesi neticesinde meydana gelmisdir Qalib xalq meglub xalqin emlakini zebt edir ve xususi sekilde yaradilmis aparatin komeyi ile onu idare etmeye baslayir Zorakiliq nezeriyyesinin terefdarlari Durinq ve Kautski dovletin menseyini bele izah edir Qalib tayfalar meglub tayfalari ozune tabe edir onlarin butun torpagini menimseyir ve sonradan meglub tayfani sistematik olaraq qalibler ucun islemeye xerac ve vergi vermeye mecbur edir Meglublari idare etmek ucun qaliblerin yaratdigi mecburetme aparati dovlete cevrilir Dovletin yaranmasi ile onun vergi sistemi formalasir Vetendaslardan muxtelif formalarda vergiler yigilmasi demek olar ki umumen butun dovletlerde qebul edilmisdir Engelsin dediyi kimi kutlevi hakimiyyeti saxlamaq ucun vergiler lazimdir Qebile cemiyyetinde vergiler qetiyyen yox idi Lakin medeniyyet inkisaf etdikce vergiler de kifayet etmir dovlet gelecek ucun vergiler verir borc alir Demeli konkret olaraq dovletin 3 elameti vardir Erazi ve serhedlerin olmasi Kutlevi hakimiyyet Vergi sistemi Dovletin birinci unsuru olan erazi dovletin fiziki maddi tebii esasidir onun mekan mahiyyetidir Dovletin ikinci unsuru movcud dovletin erazisinde yasayan ve onun hakimiyyetine tabe olan ehalidir Xalqsiz milli esasdan mehrum dovlet ola bilmez Dovletin ucuncu unsuru mueyyen erazide muvafiq orqanlar terefinden heyata kecirilen dovlet hakimiyyetidir Dovletin formalasmasi ucun dovlet hakimiyyeti tarixi zeruretdir Dovletin inkisafi iki qlobal merheleye ayrilir enenevi dovlet ve konstitusiyali dovlet Enenevi dovlet bir qayda olaraq kortebii sekilde adet eneneler esasinda formalasmisdir Enenevi dovletin en yayilmis formasi monarxiya hesab olunur Konstitusiyali dovlet insanlari suurlu suretde cemiyyeti idareetme mexanizmi ve sistemi yaratma seylerinin neticesi kimi qiymetlendirilir Dovletin elametleriSiyasi elmde dovletin asagdaki esas elametleri gosterilir Mecburetme Hec kim dovletden kenar olmasi ve dovlet hakimiyyetine tabe olmamasi haqqinda ozbasina qerar qebul ede bilmez cunki dovlet mensubiyyeti ictimai zeruretdir Zor tetbiq etmek huququ Dovletin xususi zor orqanlari vardir ve qanunu nezerde tutdugu hallarda o onlara el atir Suverenlik Suverenlik mueyyen erazide ali hakimmiyyeti nezerde tutur Hami ucun her bir teskilat ve tesisat ucun mecburi xarakter dasiyan hakimiyyet yalniz dovlete mensubdur Umumilik Dovlet hakimiyyeti onun erzisinde yasayan butun adamlara aiddir Huquq Dovlet onun mueyyen etdiyi huquq qaydalari ve normalari cercivesinde fealiyyet gosterir Ehaliden vergi ve mukellefiyyetler toplamaq huququ Dovlet idareetme strukturlarini muhafize ve mudafie qurumlarini saxlameq ucun ehaliden vergiler ve muxtelif mukellefiyyetler seklinde vesaitler toplayir Pulsuz tehsil haqqiDovletin vezifesiSiyasi sistemin baslica unsuru dovletdir Dovlet anlayisi siyasi edebiyyatda mueyyen erazide yasayan ali hakimiyyet orqanlarinda temsil olunan insanlarin birliyi kimi basa dusulur O siyasi sistemin butun elametlerini ve funksiyalarini ozunde birlesdirir Dovlet cemiyyetde siyasi sistemin esas tesisatidir O cemiyyeti idare edir qoruyur ve onun siyasi ve ictimai qurulusunu temin edir Dovletin movcud oldugu coxesrlik tarix boyu ona cox sayda muxtelif baxislar yaranib terifden tam inkar etmeye qeder Qedim Yunan filosofu Demokrit e e 460 370 ci iller hesab edirdi ki dovletin vezifesi haminin rifahini ve olkede edaleti temin etmekdir Yaxsi idare olunan dovlet cox boyuk dayaqdir Onun icinde her sey var Dovlet qorunub saxlananda her sey tam halindadir dovlet dagilsa onunla birlikde her sey mehv olar Dovletin funksiyasiDovletin enenevi iki baslica funksiyasi vardir daxili ve xarici funksiyalar Dovletin daxili funksiyasina bunlar aiddir Movcud siyasi qurulusu cemiyyetin sosial siyasi strukturunu qoruyub saxlamaq Teserrufat teskilatciliq ve ictimai iqtisadi vezifeler iqtisadiyyatin tenzimlenmesi iqtisadi sabitliye nail olmaq Sosial vezifeler yeni sosial proqramin yerine yetirilmesi Medeni terbiye vezifeler Bura tehsilin medeniyyetin elmin inkisaf etdirilmesi bir sozle cemiyyetin menevi heyatinin daimi tekmillesdirilmesi daxildir Xarici funksiyaya olkenin mudafiesi beynelxalq alemde onun menafeyinin qorunmasi ve suverenliyinin temin olunmasi aiddir Dovlet qurulusu formalariEsas meqale Dovlet qurulusu formalari Dovlet qurulusu formasi dovletin onun terkib hisseleri arasinda dovlet hakimiyyetinin merkezi ve yerli orqanlari arasinda qarsiliqli munasibetlerinin xarakterini askar eden milli ve inzibati erazi qurulusudur Idarecilik formasindan ferqli olaraq dovletin teskili burada dovlet hakimiyyetinin ve dovlet suverenliyinin merkezde ve yerlerde dovletin terkib hisseleri arasinda bolgusu noqteyi nezerinden tehlil edilir Dovlet qurulusu formasi dovletin daxili strukturunun hansi hisselerden ibaret oldugunu bu hisselerin huquqi veziyyetini ve onlarin orqanlarinin qarsiliqli munasibetlerinin quruldugunu hemin dovletin erazisinde yasayan her bir milletin mensubiyyetinin hansi dovlet formasinda ifade olundugunu gosterir Dovlet qurulusu formasina gore dovletler uc qrupa bolunur 1 UNITAR DOVLET merkezi hakimiyyet orqanlarinin merkeze tabe olan ve dovlet suverenliyi elametlerine malik olmayan inzibati erazi vahidlerinden ibaret vahid butov dovlet birliyidir Unitar qurulus butun olke ucun muvafiq yerli orqanlar uzerinde ali rehberliyi heyata keciren vahid umumi numayendeli icra ve mehkeme orqanlarinin olmasini nezerde tutur Unitar dovletin erazisinde bir konstitusiya vahid qanunvericilik sistemi vahid vetendasliq vahid pul sistemi fealiyyet gosterir Butun inzibati erazi vahidleri ucun mecburi umumi vergi ve kredit siyaseti yeridilir Unitar dovletin terkib hisseleri dovlet suverenliyine qanunvericilik orqanlarina musteqil herbi birlesmelere xarici siyaset orqanlarina ve diger dovletcilik atributlarina malik olmurlar Erazisinde sayina gore cox olmayan milletler yasayan unitar dovletlerde milli ve qanunverici muxtariyyete yol verilir Unitar dovletlerde butun xarici dovletlerarasi elaqeleri olkeni beynelxalq alemde resmi temsil eden merkezi orqanlar heyata kecirir Unitar dovletin rehberliyi merkezi dovlet hakimiyyeti orqanlari terefinden heyata kecirir Unitar dovlet rehberliyi merkezi dovlet hakimiyyeti orqanlari terefinden heyata kecirilen vahid silahli quvvelere malikdir 2 FEDERASIYA Federasiya murekkeb dovlet birliyidir Evveller musteqil olan dovlet qurumlarinin bir ittifaq dovletinde konullu birliyinden ibaretdir O ozunde uc nov subyekt milli dovlet birliklerini suveren respublikalari muxtar dovlet qurumlarini erazi qurumlarini birlesdire bilir Federasiyanin erazisi onun ayri ayri subyektlerinin statlarin respublikalarin ve s erazilerden ibaretdir Ittifaq dovletinde ali qanunverici icra ve mehkeme hakimiyyeti federal dovlet orqanlarina mexsusdur Federasiya ve onun subyektleri arasinda bolunen selahiyyetler ittifaq konstitusiyasi ile bolunur Federal dovlet qurulusunda parlamentin federal dovlet uzvlerinin menafelerini temsil eden palatasi olur Federasiyalarda esas umumdovlet xarici siyaset fealiyyetini ittifaq dovlet orqanlari heyata kecirir Erazi federasiyasini teskil eden dovletler deyildir Bele ki daxili ve xarici munasibetler sahesinde onlarin fealiyyetleri umumi federal dovlet orqanlarinin hakimiyyet selahiyyetlerinin huquqi ve faktiki bolgusu konstitusiya normalari ile mueyyen edilir Erazi federasiyalarinda konstitusiya qanunvericiliyine gore ittifaqdan birterefli qaydada cixmaq nezerde tutulmur Erazi federasiyalarinin silahli quvvelerinde idareciliyi ittifaq dovlet orqanlari heyata kecirir Federal dovletin bascisi silahli quvvelerin bas komandanidir Federasiya subyektlerine dinc dovrde pesekar silahli birlesmeler saxlamaq qadagan olunur Milli federasiyalar daha murekkeb dovlet qurulusu ile xarakterize olunur Milli federasiyanin subyektleri bir birinden ehalinin milli terkibi onun xususi medeniyyeti meiseti adet ve eneneleri dini ile ferqlenen milli dovletler ve milli dovlet qurumlaridir Iqtisadi potensialdan erazinin olcusunden ehalinin sayindan asili olmayaraq milli federasiyanin butun subyektleri eyni huquqlardan istifade edirler Dovlet vezifelerinin helline eyni derecede tesir gostermek imkanina malik olurlar Milli federasiyanin butun subyektleri dovlet suverenliyi elametlerine malik olan dovlet birlesmeleri kimi tesekkul tapirlar Onlar ozlerinin ali numayendeleri dovlet hakimiyyeti orqanlarinin icra hakimiyyetine musteqil mehkeme sistemine malikdirler Federasiyada birlesen milli dovlet oz vetendaslarini dovlet erazisinin serhedlerini mueyyen edir Beynelxalq teskilatlarda oz numayendelerine malik olur musteqil olaraq xarici siyaset ve iqtisadi fealiyyet heyata kecirirler Federativ dovlet onun terkibine daxil olan butun millet ve xalqlarin menafelerini eks etdirir Milli federasiyalarin parlamentlerinde isleyen deputatlar olkenin butun millet ve xalqlarini temsil edirler Milli federasiyanin her bir subyektinin ittifaqdan ayrilma oz musteqil dovletini yaratmaq ve ya basqa dovletin terkibine kecmek huququ vardir Qeyd etmek lazimdir ki muasir federasiyalarin bezi uzvleri kecmisde hec bir musteqil dovlet olmamislar Meselen ABS statlarinin bir qismi Avstraliya ittifaqlarinin bir sira statlari ve s Onu da qeyd edim ki federasiya kecmis unitar dovletin federativ dovlete cevrilmesi yolu ile de yarana bilir Hazirda Belcikada bele bir proses gedir XX esrin ikinci yarisi paralel prosesle bir terefden milli erazi vahidlerinin muxtariyyeti ve melum federativ meyllerin artmasi Ispaniya Italiya Belcika Kanada ve s diger terefden ise respublikalarin bayagi suverenliyine esaslanan federasiyalarin SSRI Yuqoslaviya Cexoslavakiya ve s suqutu ile musaiet olunur 3 KONFEDERASIYA umumi meqsedlerin temini ucun yaradilmis suveren dovletlerin muveqqeti huquqi ittifaqidir Konfederativ dovlet qurulusunda uzvler hem daxili hem de xarici islerde oz suveren huquqlarini saxlayirlar Konfederasiya oz umumi qanunverici icra ve mehkeme orqanlarina malik deyildir Konfederativ orqanlar iqtisadi mudafie emekdasliq problemlerini hell edirler Konfederativ qurulusun vahid ordusu vahid vergi sistemi ve vahid dovlet budcesi olmur Lakin ayri ayri olkeler mueyyen mudafie qabiliyyetini mohkemlendirmek ve ya onlara zeruri iqtisadi yardim gostermek ucun konfederasiya uzvlerinin raziligi ile umumkonfederal budce yaradila biler Bir dovletin vetendasinin diger ittifaq dovletinin erazisine yerdeyismesi ehemiyyetli derecede yeni vizasiz basqa resmiyyetler goturulmekle sadelesir Konfederativ dovletin vahid pul sistemi vahid gomruk qaydalari vahid dovletlerarasi kredit siyaseti umumi menafeleri dunya birliyi ile dovletlerarasi munasibetlerde elaqelendirilmesi ile mesgul olan xarici siyaset mudafie orqanlarinin fealiyyeti mumkundur Konfederativ dovletler umumi meqsede nail olduqdan sonra bir qayda olaraq parcalayirlar Dovlet rejimi formasi dovlet terefinden hakimiyyetin heyata kecirilmesinin usul ve metodlarinin mecmusudur Dovlet ile hokumet arasindaki ferqlerDovlet hokumetden daha genisdir Hokumet ise dovletin bir hissesidir Dovlet davamlidir Hokumet ise kecicidir qisa omurludur Hokumet dovlet nufuzunun isledilmesini temin eden bir vasitedir Hokumet yalniz dovletin beyni olma vezifesindedir dovletin diger orqanlari hokumetin deyildir Dovlet sexsi olmayan bir otoritadir Memurlar tesadufi deyil burokratik prosedurlara gore ise alinir hokumetin ideoloji isteklerine duygusuz olacaq sekilde secilir Dovlet ortaq yaxsiligi ve umumi iradeni temsil etmeye calisir Lakin hokumet ise mueyyen ideologiyalari temsil edir Reqib dovlet nezeriyyeleriPluralist coxluqcu dovlet Liberal felsefeden dogulmusdur Buna gore ferd on planda dovlet ikinci plandadir Dovletin esas vezifesi de cemiyyetde bir hakimlik bilirkisilik vezifesi etmekdir Dovlet terefsiz bir sekilde hakimlik vezifesi ederse o zaman ortaq yaxsilini temin edilmesi yolunda calismis olur Dovletin olmadigi yerde ferdler bir birlerini istismar ede biler Con Lokk bu veziyyeti Harada qanun yoxsa orada azadliq de yoxdur deyerek aciqlamisdir Buna tedbir olaraq konstitusiya nizami ortaya cixar Tomas Hobbs ise dovlet olmazsa ortaya cixacagini soylemisdir Ve vetendaslarin mutleqiyyetcilik ile xaos arasinda bir secim etmeleri lazim oldugunu ifade etmisdir Yeni tehlukesizlik isteyen bir insan mutleqiyyetcilik secmek mecburiyyetindedir Cemiyyet baximindan pluralist dovlet liberal demokratiyalarda iqtidarin her kese eyni sekilde dagilmasidir Dovlet baximindan ise butun partiyalarin siyasete tesir etmesine aciq bir nizamdir Dovlet hec kimin terefini tutmaz oz menfeeti da yoxdur Kapitalist dovlet Marksist dunyagorusuyle ortaya cixmisdir Buna gore cemiyyetin iqtisadi yapisiyla birlikde analiz edilmesi lazimdir Bu fikre gore dovlet sinif sisteminden dogular ve sinif sistemine dayanir Neo marksist lerden Antonio Qramsi Marksin dusuncelerine elave olaraq hegemoniya anlayisini getirmisdir Buna gore burjua hegemonyasinda dovlet ehemiyyetli bir vasitedir Leviathan dovlet Ozu ozune xidmet eden ve ozunu inkisaf etdiren bir canavar kimidir Leviathan dovlet Bu fikir yeni sagcilara ve neo liberallara aiddir Onlar ucun dovlet ferdi mehdudlasdiran ve iqtisadi azadligi tehdid eden pluralist hakim dovlet prinsipinin eksine her seye mudaxile eden bir dadi dir Bu yanasmanin merkezinde dovletin toplumunkinden ayri menfeetleri oldugu dusuncesi yatar Yeni sagci dusunurler dovletlerin 20 ci esrdeki mudaxileci meyllerinin sebebinin kapitalizme tarazliq getirerek sinif qarsidurmasini hell etmeyi ve sabitliyi temin etmek deyil oz meqsedleri ve daxili dinamikasi oldugunu soyleyer Patriarxat dovlet Patriarxat dovlet anlayisinin feministlerin dunya gorusune esasen yaranmasina baxmayaraq eslinde feminizmin sistematik bir dovlet nezeriyyesi yoxdur Liberal feministler pluralist dovlet fikrini qebul edir ve sosial cinsiyyete bagli beraberliyin islahatlarla hell oluna bileceyini soyleyirler Qadinlarin ses huququnun olmadigi zamanlarda dovletin patriarxat oldugunu lakin yene de bu berabersizliyi yalniz dovletin hell ede bileceyini qebul edirler Radikal feministler ise dovlete qarsi menfi yanasir Dovlet iqtidarinin patriarxat bir tezyiqi eks etdirdiyini dusunurler Hemcinin marksistlerle radikal feministler arasinda mueyyen noqtelerde fikir birliyi var Her iki qrup da dovletin ozune xususi menafeleri oldugu fikrini redd edir Feministler ucun dovlet kisiler terefinden kisiler ucun idare olunmaqdadir Yeni qadinin heyatda ev xanimi ya da ana movqeyi deyismedikce dovletin patriarxat qurulusu davam edecek Dovlet qadinlari ictimai saheye yoneltse bele bu hereket adi peseler qrupundaki peselerle mehdudlasdirildigi muddetce qadinlar dovletden daha asili hala dusecekler Belece qadin kisi berabersizliyi her zaman davam edecek Idareetme usuluna gore tesnifatDovletin formalarinin diger bir tesnifati idare usullarina esaslanir Bu baximdan dovletin iki formasi var monarxiya ve respublika Monarxiya mutleq qeyri mehdud ve mehdud konstitusiyali ola biler Mutleq monarxiyanin bir novu de teokratik monarxiyadir Meshur sexslerin dovlet haqqinda dedikleriAristotelin dovlet quruculugu ile bagli olan maraqli konfliktoloji ideylari var O hesab edirdi ki dovlet insanlari barisdiran bir aletdir Dovletden kenarda insan tecavuzkar ve tehlukelidir Lenine gore Cemiyyet ne vaxt siniflere bolunurse dovlet de o vaxt yaranir Hemcinin baxMonarxiya RespublikaIstinadlarBu meqaledeki istinadlar muvafiq istinad sablonlari ile gosterilmelidir Andrew Heywood Siyaset say 128 Andrew Heywood Siyaset say 128 129 130 131 132 133 134 135 Konfliktologiya elmi haqqinda PDF 2021 08 04 tarixinde PDF Istifade tarixi 2010 05 05 Xarici kecidler