Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Tək partiyalı rejim — dövlət idarəsi ilə qaynayıb-qarışmış olan bir siyasi partiyanın tək başına qanunvericilik orqanı və hökuməti formalaşdırdığı rejimlərə verilən addır. Ölkədə digər siyasi partiyaların yaradılmasına icazə verildiyi, ancaq dövlətin tək partiya sistemi ilə idarə edildiyi de-fakto vəziyyətlərə tək partiyalı idarəetmə deyilir.
Anlayış
Partiya-dövlət inteqrasiyasına əsaslanan təkpartiyalı rejim müasir diktaturalara xas olan idarəetmə formasıdır. Keçmiş diktatorlar tez-tez rəqiblərini susdurmaq və cəmiyyəti siyasətdən kənarlaşdırmaqla kifayətlənirdilər. 20-ci əsrin populist diktatorları isə, əksinə, hakimiyyətin "xalqdan güc alması" mifini qorumağa çalışmış, referendum və digər səsvermə üsulları ilə xalqın səsini qazanmağa çalışmış və siyasi xəbərdarlıq və təbliğat funksiyalarını ən kiçik sosial birliyə qədər təşkil etməyi hədəfləmişdilər. Cəmiyyəti stimullaşdırmaq və istiqamətləndirmək vəzifəsini öz üzərinə götürən Partiya fövqəladə əhəmiyyət kəsb etmişdir və bəzən hətta dövlətin əsas institutlarından (ordu, polis və bürokratiya) üstün tutulmuşdur.
Tək partiyalı sistemlər öz daxillərində hüquqi statuslarına görə üç yerə bölünürlər.
- Real (Vahid) Tək Partiya Sistemləri: Yalnız bir partiya qanuni və de-fakto siyasi həyatda üstünlük təşkil edir. Bu partiyadan başqa partiyaların qurulmasına heç vaxt icazə verilmir. Digər partiyalar qadağandır və əgər yaradılarsa qanunsuz hesab olunur. Tək partiyalı sistemin müvəqqəti deyil, daimi olmağı düşünülür.
- Avtoritar vahid partiyalar: Çox vaxt milli inteqrasiyanı və bütövləşməni, iqtisadi inkişafın və ya modernləşmənin reallaşdırılması kimi konkret hədəflərə müraciət edirlər. İdeoloji cəhətdən təzyiqdən istifadə etmirlər. Bəzən bir liderin legitimliyini və nüfuzunu dəstəkləməyi hədəfləyirlər. Məsələn, bəzi ərəb ölkələrindəki BƏƏS partiyaları kimi.
- Totalitar vahid partiyalar: Bunlar inklüziv bir ideologiyaya əsaslanırlar. Partiya, ideologiyanın tələblərinə uyğun olaraq cəmiyyətin yeni bir modelini yaratmağı hədəfləyir. Bu məqsədə çatmaq üçün ictimai həyatı tamamilə idarə etmək hüquqununa malik olduğunu zənn edir. Hər cür iqtisadi, sosial və siyasi fəaliyyətlərə müdaxilə edir. Kommunist və faşist rejimlərdəki tək partiyalar totalitar vahid partiyaların ən məşhur nümunələridir və bu ölkələrdə başqa partiyaların yaradılmasına icazə verilmədiyi kimi bütün cəmiyyəti vahid bir ideologiya ətrafında birləşdirməyə çalışırlar.
- Dominant Tək Partiyalı Sistemlər: Görünüşdə birdən çox partiya vardır, ancaq bu forma bir tətbiqdən daha irəli getmir. Bunun səbəbi, mütləq üstün olan partiyadan başqa partiyaların mövcud olmasına icazə verilsə də, bunlar əsla müxalifət partiyaları deyildirlər. Buna görə digər partiyalara "peyk partiyaları" deyilir. Bu kiçik peyk partiyalarının hakim güc olan hegemon partiyaya qarşı mübarizə aparması və hakimiyyətdə əl dəyişdirməsi qeyri-mümkündür. Məsələn, Çin Xalq Respublikasında əsas Çin Kommunist Partiyasından başqa partiyaların qurulmasına icazə verilmişdir. Bununla birlikdə, onlar plüralist/demokratik sistemlərdə mövcud olan müxalifət partiyalarından fərqlidirlər. Çünki buradakı peyk partiyaları hakim partiyaya qarşı deyil, tərəfdar kimi onun yanında qərar tutmuşdurlar. Buna görə reallıqda çoxpartiyalı bir sistemin mövcud olması düşüncəsi yaradılmış olsa belə, əslində vahid bir partiya sistemi mövcuddur. Bəzi görüşlərə görə, həqiqi plüralizm demokratiyaya keçidin bir ara formasıdır.
Bu təsnifata əlavə olaraq, sistemin müvəqqəti və ya demokratikləşməsinə baxaraq digər alt tiplər də əlavə edilə bilər.
- Müvəqqəti tək partiyalı sistemlər: Məqsəd çoxpartiyalı siyasi sistemə keçməkdir. Tək partiyanın fəaliyyətinin müvəqqəti olacağı nəzərdə tutulur. Bilinən ən dəqiq nümunəsi Türkiyə Respublikasının ilk quruluş illərindəki Cümhuriyyət Xalq Partiyasının iqtidarda olduğu tək partiyalı dövrdür. Həqiqətən, müxtəlif cəhdlərdən (uğursuz olsa da) aydın olur ki, bu dövrün məqsədi çoxpartiyalı sistemə keçmək idi.
- Dominant Birpartiyalı Sistemlər: Reallıqda çoxpartiyalı və plüralist bir tətbiqin təcrübəsi mövcuddur və bunu təkpartiyalı rejim kimi təsnif etmək düzgün deyildir. Çünki birdən çox tərəf qanuni şəkildə mövcuddur və bərabər (və ya balanslı) şərtlərdə fəaliyyət göstərirlər. Ancaq onlardan biri, müntəzəm olaraq aldığı səslər və parlamentdəki çoxluq baxımından digərlərindən daha güclü və üstündür. Məsələn Hindistan Milli Konqresi Partiyası. Sistem demokratik olduğundan digər (və ya kiçik) partiyalar müxalifət vəzifələrini (dominant sistemdən fərqli olaraq) sərbəst şəkildə həyata keçirə bilərlər
İstinadlar
- Yrd. Doç. Dr. Ahmet Kuyaş; Prof. Dr. Feroz Ahmad; Yrd. Doç. Dr. Ahmet Ersoy; Prof. Dr. Cemal Kafadar; Doç. Dr. M. Asım Karaömerlioğlu; Prof. Dr. Şevket Pamuk; Prof. Dr. Zafer Toprak; Prof. Dr. Mete Tunçay; Özgür Türesay; Jean-Michel Lambin; Annette Becker; Odile Louage; Marie-Anne Matard-Bonucci; Jean-François Sirinelli; Jean Vassort; Jean-Luc Villette; Nicolas Werth; José Zimniak (Aralık 2006). Tarih 1839–1939 [Histoire Première] (1. bas.). İstanbul: TÜSİAD. s. 362. .
- TEZİÇ, Erdoğan, Anayasa, s. 341. "Ara Sistem"
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Tek partiyali rejim dovlet idaresi ile qaynayib qarismis olan bir siyasi partiyanin tek basina qanunvericilik orqani ve hokumeti formalasdirdigi rejimlere verilen addir Olkede diger siyasi partiyalarin yaradilmasina icaze verildiyi ancaq dovletin tek partiya sistemi ile idare edildiyi de fakto veziyyetlere tek partiyali idareetme deyilir Prezident rejimli respublikalar Parlamentar prezident respublikasi Yari prezident sistemi Parlament respublikasi Parlamentli konstitusiyali monarxiya monarx sexsi selahiyyetlere malik deyildir Qarisiq konstitusiyali monarxiya monarx sexsi selahiyyetlere malikdir ve esasen parlament ondan asilidir Mutleq monarxiyalar Birpartiyali Sistemler Idarecilik ile elaqedar olan konstitusiya qaydalarinin legv edildiyi olkeler Numune olaraq herbi cevrilisden sonra yaradilmis olan herbi diktaturalar Yuxaridaki sistemlerin hec birine uygun gelmeyen olkelerAnlayisPartiya dovlet inteqrasiyasina esaslanan tekpartiyali rejim muasir diktaturalara xas olan idareetme formasidir Kecmis diktatorlar tez tez reqiblerini susdurmaq ve cemiyyeti siyasetden kenarlasdirmaqla kifayetlenirdiler 20 ci esrin populist diktatorlari ise eksine hakimiyyetin xalqdan guc almasi mifini qorumaga calismis referendum ve diger sesverme usullari ile xalqin sesini qazanmaga calismis ve siyasi xeberdarliq ve tebligat funksiyalarini en kicik sosial birliye qeder teskil etmeyi hedeflemisdiler Cemiyyeti stimullasdirmaq ve istiqametlendirmek vezifesini oz uzerine goturen Partiya fovqelade ehemiyyet kesb etmisdir ve bezen hetta dovletin esas institutlarindan ordu polis ve burokratiya ustun tutulmusdur Tek partiyali sistemler oz daxillerinde huquqi statuslarina gore uc yere bolunurler Real Vahid Tek Partiya Sistemleri Yalniz bir partiya qanuni ve de fakto siyasi heyatda ustunluk teskil edir Bu partiyadan basqa partiyalarin qurulmasina hec vaxt icaze verilmir Diger partiyalar qadagandir ve eger yaradilarsa qanunsuz hesab olunur Tek partiyali sistemin muveqqeti deyil daimi olmagi dusunulur Avtoritar vahid partiyalar Cox vaxt milli inteqrasiyani ve butovlesmeni iqtisadi inkisafin ve ya modernlesmenin reallasdirilmasi kimi konkret hedeflere muraciet edirler Ideoloji cehetden tezyiqden istifade etmirler Bezen bir liderin legitimliyini ve nufuzunu desteklemeyi hedefleyirler Meselen bezi ereb olkelerindeki BEES partiyalari kimi Totalitar vahid partiyalar Bunlar inkluziv bir ideologiyaya esaslanirlar Partiya ideologiyanin teleblerine uygun olaraq cemiyyetin yeni bir modelini yaratmagi hedefleyir Bu meqsede catmaq ucun ictimai heyati tamamile idare etmek huquqununa malik oldugunu zenn edir Her cur iqtisadi sosial ve siyasi fealiyyetlere mudaxile edir Kommunist ve fasist rejimlerdeki tek partiyalar totalitar vahid partiyalarin en meshur numuneleridir ve bu olkelerde basqa partiyalarin yaradilmasina icaze verilmediyi kimi butun cemiyyeti vahid bir ideologiya etrafinda birlesdirmeye calisirlar Dominant Tek Partiyali Sistemler Gorunusde birden cox partiya vardir ancaq bu forma bir tetbiqden daha ireli getmir Bunun sebebi mutleq ustun olan partiyadan basqa partiyalarin movcud olmasina icaze verilse de bunlar esla muxalifet partiyalari deyildirler Buna gore diger partiyalara peyk partiyalari deyilir Bu kicik peyk partiyalarinin hakim guc olan hegemon partiyaya qarsi mubarize aparmasi ve hakimiyyetde el deyisdirmesi qeyri mumkundur Meselen Cin Xalq Respublikasinda esas Cin Kommunist Partiyasindan basqa partiyalarin qurulmasina icaze verilmisdir Bununla birlikde onlar pluralist demokratik sistemlerde movcud olan muxalifet partiyalarindan ferqlidirler Cunki buradaki peyk partiyalari hakim partiyaya qarsi deyil terefdar kimi onun yaninda qerar tutmusdurlar Buna gore realliqda coxpartiyali bir sistemin movcud olmasi dusuncesi yaradilmis olsa bele eslinde vahid bir partiya sistemi movcuddur Bezi goruslere gore heqiqi pluralizm demokratiyaya kecidin bir ara formasidir Bu tesnifata elave olaraq sistemin muveqqeti ve ya demokratiklesmesine baxaraq diger alt tipler de elave edile biler Muveqqeti tek partiyali sistemler Meqsed coxpartiyali siyasi sisteme kecmekdir Tek partiyanin fealiyyetinin muveqqeti olacagi nezerde tutulur Bilinen en deqiq numunesi Turkiye Respublikasinin ilk qurulus illerindeki Cumhuriyyet Xalq Partiyasinin iqtidarda oldugu tek partiyali dovrdur Heqiqeten muxtelif cehdlerden ugursuz olsa da aydin olur ki bu dovrun meqsedi coxpartiyali sisteme kecmek idi Dominant Birpartiyali Sistemler Realliqda coxpartiyali ve pluralist bir tetbiqin tecrubesi movcuddur ve bunu tekpartiyali rejim kimi tesnif etmek duzgun deyildir Cunki birden cox teref qanuni sekilde movcuddur ve beraber ve ya balansli sertlerde fealiyyet gosterirler Ancaq onlardan biri muntezem olaraq aldigi sesler ve parlamentdeki coxluq baximindan digerlerinden daha guclu ve ustundur Meselen Hindistan Milli Konqresi Partiyasi Sistem demokratik oldugundan diger ve ya kicik partiyalar muxalifet vezifelerini dominant sistemden ferqli olaraq serbest sekilde heyata kecire bilerlerIstinadlarYrd Doc Dr Ahmet Kuyas Prof Dr Feroz Ahmad Yrd Doc Dr Ahmet Ersoy Prof Dr Cemal Kafadar Doc Dr M Asim Karaomerlioglu Prof Dr Sevket Pamuk Prof Dr Zafer Toprak Prof Dr Mete Tuncay Ozgur Turesay Jean Michel Lambin Annette Becker Odile Louage Marie Anne Matard Bonucci Jean Francois Sirinelli Jean Vassort Jean Luc Villette Nicolas Werth Jose Zimniak Aralik 2006 Tarih 1839 1939 Histoire Premiere 1 bas Istanbul TUSIAD s 362 ISBN 9944 405 03 5 TEZIC Erdogan Anayasa s 341 Ara Sistem