Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
"Alban ölkəsinin tarixi", həmçinin "Alban tarixi" – mənşəcə qafqaz albanlarından olan tarixçi-salnaməçi Moisey Kalankatlının Cavanşirin sifarişiylə yazdığı əsər.
Alban ölkəsinin tarixi əsəri albanların tarixini, I-X əsrlər Qafqaz Albaniyasının və digər xalqlarınm tarixini öyrənmək baxımından son dərəcə qiymətli bir əsərdir. Alban ölkəsinin tarixi bir çox cəhətdən-sosial, iqtisadi, siyasi,dini-ideoloji, mədəniyyət, tarixi coğrafiya, Azərbaycanın etnogenezi problemi baxımından maraq doğurur.
Albaniyanın böyük tarixi
"Alban ölkəsinin tarixi" əsərinin adına ilk dəfə Ermənistan katolikosu Ananiya Mokatsinin (943-967) Xaçına gəlməsi ilə əlaqədar olaraq təsadüf edilir. Katolikos Xaçına 958-ci ildən az sonra Qagiq Albaniya katolikosu olarkən (948-962) gəlmişdi.. Qagiq xəbər verir ki, "elə əvvəldən olduğu "Ağvan tarixi"ndə yazıldığı kimi, ("orpes ev er i skzbane leal ev karqeal i patmutean Aquaniç") adından onu Albaniya katolikosu etmişdir.
Qagiq bu tarix kitabını yazmağa başlayanda eşitmişdi ki, Albaniya Ermənistandan qabaq xristianlığı qəbul etmişdir; ancaq Ermənistan katolikosu bunu yazmağa icazə verməmişdi. Ananiya demişdi ki, bu kitab səhih deyil, çünki "Albaniya – arxiyepiskopluq, Ermənistan isə – katolikosluqdur". "Tarix" təsadüfən erməni katolikosunun əlinə düşür və o tələb edir ki, "albanların xristianlığa qəbul olunması haqqında orada yazılıb bizə lazım olan (yəni bizə əlverişli olan), bizim görmək arzusunda olduğumuz məlumatı (zor sireak orum ev çanqordn eak tesutean) həmin "Tarix"dən tapsınlar". Sonra Ananiya bu tarixdən aşağıdakı parçanı oxudu: "Apostol və apostol Faddeydən 266 il sonra, Ermənistan padşahı Trdatın 17-ci ilində və Albaniya padşahı Urnayrın (hakimiyyəti günlərində) Surean Paxlav Arşakuni nəslindən olan erməni maarifçisi həmin apostollar tərəfındən taxta çıxarıldı; Ermənistan və Albaniya padşahları olan Trdat və Urnayr isə bu zaman hələ də bütpərəstlikdə qalmaqda davam edirdilər".
Lakin, bu hissə, "Ağvan tarixi"ndə yoxdur. Stepannos Orbelian eyni hadisələri təsvir edərək deyir ki, Ananiyanın məsləhəti ilə "Ağvan tarixi"nə son dərəcə diqqətlə əlavə edilmişdi ki, Albaniyada ilk yepiskop Albaniya padşahı Urnayrın xahişi ilə Ermənistan maarifçisi Müqəddəs Qriqori tərəfindən bu rütbəyə təyin olunmuşdu; onlar [albanlar] 440 il ərzində erməni taxt tacının müti benefısiyaları vəziyyətində qalmışdılar; Albaniya katolikosları ermənilərin əli ilə bu dini rütbəyə çatırdılar, çünki bu erməni [arxiyepiskopları]-patriarx, onlar [albanlar] isə – arxiyepiskop idi; bu vəziyyət Ermənistanın 25 katolikosunun hakimiyyəti ərzində, ta baş yepiskop Avraamadək [davam etmişdir].
Bu parça (əlavə izahatla birlikdə) "Ağvan tarixi"ndə verilmişdir: lakin bütün bunlar "Ağvan tarixi"nə əlavə edilmiş uydurma və qondarmadan başqa bir şey deyildir. Ananiya "Tarix"in mətnində oxumamışdı ki, (Kalankatlı, II, 47) "Albaniya patriarx taxt-tacı ermənilərinkindən qabaq təsis edilmişdi və bizimlə [ermənilərlə] həmfikir idi". Sonralar "Ağvan tarixi"nin adı, Uxtanesin X əsrin sonlarında tərtib edilən "Gürcülərlə ermənilər arasında kilsə əlaqələrinin kəsilməsi tarixi" əsərində çəkilir. Bu əsərdə həqiqətən mətnlər uyğun gəlir.
Uxtanes 60-cı fəsildə yazır ki, öz mətnini o, "başqa bir tarixdən (iyaylme patmutene)" götürmüşdür, həm də Uxtanesin mətni "Ağvan tarixi"nin 47-ci fəslinin II hissəsi ilə kəlmə-kəlmə düz gəlir: burasını da qeyd etmək lazımdır ki, "Ağvan tarixi"ndə Avraamın məktubunun təkcə şərhi verildiyi halda, Uxtanes həmin məktubu daha tam şəkildə sitat gətirir . Bu isə yalnız onu göstərir ki, Uxtanes eyni mənbədən daha tam şəkildə istifadə etmişdir.
Uxtanesin 65-ci fəsildə qeyd etdiyi bəzi təfərrüatlar "Alban tarixi"ndən "i patmutene ivreanç (daha düzgünü aquaniç)", yaxud "alban tarixçilərindən (patmaqraçn aquaniç)" götürülmüşdür. Çox ehtimal ki, bu təfərrüat "Ağvan tarixi"nin II hissəsinin 48-ci fəslindən deyil, I hissəsinin 6-cı fəslindən götürülmüşdür. Yenə də aydın olur ki, Uxtanes də, Moisey Kalankatlı da eyni bir mənbədən istifadəetmişlər. XIII əsr müəllifi əsərinin 25 və 26-cıfəsillərində "Ağvan tarixi"ndən danışması həmin tarixin müvafiq yerlərinin birbaşa öz əsərinə köçürülməsindən başqa bir şey deyildir;onun 25-ci fəsli isə tamamilə "Ağvan tarixi"nin "orta (ikinci)hissəsini" xatırladır.
"Ağvan tarixi"nin tərtib edildiyi təxmini vaxtı göstərən ilk tarixçi Mxitar Anetsi olmuşdur. O, "Ağvan tarixi"nin Sebeosla (VII əsr) (VIII əsr) arasında yazıldığını qeyd edir. Lakin başlayaraq həmin tarixin Sebeosdan da qabaq olduğunu göstərirlər. Lakin "Ağvan tarixi" öz məzmununa görə orta əsr mənbələri sırasında başqa bir mövqe tutmalıdır.
Müəllifi
Bir qayda olaraq, "Ağvan tarixi"nin müəllifliyi iki Moiseyə Kalankatuklu və Moisey Dasxuranlıya isnad edilir. Lakin indiyədək bu məsələ qəti həll edilməmişdir; çünki həmin "Tarix"in müəllifinin, yaxud müəlliflərinin adı barəsində bir söz deyən olmamış, bu haqdakı mülahizələr isə son dərəcə ziddiyyətli olmuşdur. Bu barədə deyilən fıkirlər əsas etibarilə salnamənin öz mətninə əsaslanır; orada deyilir: "Kalankatuk kəndi həmin Uti vilayətindədir ki, mən özüm də oradanam". A.Y.Manandyan belə hesab edir ki, müəllifin "Kalankatuklu" təxəllüsü salnamənin mətninin yanlış şərh edilməsi nəticəsində sonrakı müəlliflər tərəfindən uydurulmuşdur, odur ki, A.Y.Manandyan müəllifi 'Utili Moisey" deyə adlandırır.. Bu ənənəyə riayət edən M.Abeqyan belə güman edir ki, salnamənin müəllifı "özünün yazdığı kimi, Uti vilayətindəki Kalankatuk kəndindən olan" Moiseydir.
İlk dəfə Kalankatuklunu (Aqvanits) "Tarix"in müəllifi adlandıran Mxitar Ayrivanlı. olmuşdur. Həm Mxitar, həm də ondan sonra gələn müəlliflər Kalankatuklunu "Tarix"in hər üç hissəsinin müəllifi hesab edirlər. Bu cəhətə diqqət yetirən K. Patkanov yazır ki, "əgər erməni müəlliflərindən biri "Alban tarixi"nin iki kitabdan ibarət olduğunu demiş olsaydı, mən onun müəllifinin VII əsr tarixçisi olduğunu qəbul edərdim, çünki "Tarix"in üçüncü hissəsi, şübhəsiz, X əsrin əsəridir". Salnamədə şərh edilən VII əsrə aid hadisələr bunların şahidi olan bir şəxsin dilindən nəql edilir ki, bu da Mətndarın 667 (1855) nömrəli əlyazmasının sonundakı əlavədən aydın görünür: "Bu tarix erməni təqviminin 74-cü ilində (eramızın 625-ci ili), vardapet Moisey Kalankatuklu tərəfindən yazılmış "Ağvan tarixi" adlanan surətdən köçürülmüşdür" . Lakin buna baxmayaraq, Z.İ.Yampolski haqlı olaraq göstərir ki, həmin qeyd "Moisey Kalankatuklu adının səhih məlum olduğu" haqqında şübhəni də əsla aradan qaldırmır. И.Ямпольский. К изучению Летописи Кавказской Албании, стр. 150 "Tarix"in ən qədim əlyazması 1279-cu ilə aiddir. Buna görə də də onun müəllifinin – VII əsr hadisələrinin şahidi olan Moisey Kalankatuklu adının səhihliyi yalnız Mxitar Ayrivantsinin şəhadətinə əsaslanır. Həmin adamın əsil adı isə bizə məlum deyildir. "Tarix"in ikinci müəllifi və Moisey Kalankatuklu davamçısı olan adamın da adı yenə Moisey olaraq göstərilir. Mxitar Qoşun (Kirakos Gəncəlinin müəllimi) şagirdi vardapet Vanakan bu ikinci Moiseyin təxəllüsü məsələsini aydınlaşdırır. O, "Ağvan tarixçisi kimdir?" – sualına özü cavab verib deyir: "Moiseydir, özü də Dasxurranlı kəndindəndir.
Beləliklə, təsdiq olunur ki, iki Moisey olmuşdur. Mxitar Qoş yazır ki, "Tarix"in müəllifi Moisey Dasxuranlıdır və o, "alban sülaləsi haqqında mükəmməl hesabat yazmışdır" . Kirakos Gəncəli Moisey Kalankatuklunu X əsr müəllifi hesab edir .. N. Akinyan son məlumata əsaslanaraq bu nəticəyə gəlmişdir ki, "Tarix"in müəllifi yalnız bir Moisey olmuşdur. O yazır ki, "XII və XIII əsrlərdə tarix oxucuları bu naməlum müəllifin kim olduğunu bilmək istədikdə, təbii olaraq, belə bir nəticəyə gəlirdilər ki, alban tarixçisi yalnız Albaniya katolikosudur. Əgər belədirsə, onda həmin tarixçi sonuncu katolikos Moisey ola bilər" . Ç. Dovsett belə hesab edir ki, "Kalankatuklu təxəllüsü Kalankatukdakı Moisey monastırının adından götürülmüşdür. Dasxuran isə onun doğma kəndidir. Beləliklə, belə bir nəticəyə gəlinir ki, Moisey Kalankatuklu və Moisey Dasxuranlı eyni bir adamdır". Lakin sonralar Ç. Dovsett Dasxuranlı təxəllüsünə üstünlük üstünlük verir. T.İ.Ter-Qriqoryan bu fikirdədir ki, "Tarix"in müəllifi ikidir: biri VII əsrə qədər baş vermiş hadisələri təsvir edən, daha doğrusu, Tarix"in ilk iki hissəsinin müəllifi olan Moisey Kalankatlı, biri də ona üçüncü hissəni əlavə edən Moisey Dasxuranlı".
Z.İ.Yampolski "Tarix"in N.Akinyan və Ç.Dovsettin hesab etdikləri kimi eyni bir Moisey (Kalankatuklu – Dasxurantlı) tərəfindən tərtib edildiyi, yaxud Moisey adlı iki başqa-başqa müəllif olduğu məsələsindən bəhs edərək yazır ki, gətirilən dəlillər həqiqətdən uzaqdır, çünki bu vaxta qədər "Tarix"in tədqiqatçılarından heç biri əsərin əvvəlinə yaxşı diqqət yetirməmişlər. Halbuki əsərin əvvəli onun müəlliflərinin adını dəqiq göstərir . Z.İ.Yampolski "Tarix"in VII əsrədək məlumat olan hissəsinə istinad edir və deyir ki, həmin hissədə hadisələrin şahidi olan adamın belə bir qeydi vardır. "Bu sözləri yazan mən, Adrian siz oxuculardan xahiş edirəm ki, mən həqiri xatırlayasınız" .. Z.İ.Yampolskinin fikrincə, yazının üzünü köçürən adam "Tarix"in ilk fəsillərindən birinə Adrianın sözlərini heç cür artıra bilməzdi: deməli, Adrian "Tarix"in ən mötəbər müəlliflərindən biridir. Z.İ.Yampolski öz nəticəsini əsaslandırmaq üçün Adrianın özü haqq hissədən yuxarıda gətirdiyimiz ifadəni xatırladır: "Kalankatuk kəndi həmin Uti vilayətindədir ki, mən özüm də oradanam"(i nminy Uti qavari yorme ev es) və sonra da "bizim Albaniya ölkəsində"..
Z. M. Bünyadov isə qeyd edir ki, "Z.İ.Yampolskinin gətirdiyi dəlillərin əlavə sübutlara ehtiyacı vardır, çünki "bu sözləri yazan Adrian" yalnız əsərin üzünü köçürmüş, daha doğrusu, surətçıxaran olmuşdur. Surətçıxaranın öz adını əlyazmasma əlavə etməsi adi bir haldır və əlbəttə, buradan belə bir nəticə çıxarmaq olmaz ki, o, mütləq müəllif olmalıdır. Bizə belə gəlir ki, "Tarix"in müəllifi məsələsində T.İ.Ter- Qriqoryanın çıxardığı nəticələrlə razılaşmaq, başqa sözlə, "Tarix" müəllifinin iki nəfər – Moisey Kalankatuklu və Moisey Dasxuranlı olduğıınu etiraf etmək daha doğrudur". Bəzi tənqidçilər "Tarix" müəlliflərinin əməyini lazımınca qiymətləndirməyərək, belə hesab edirlər ki, həmin əsər erməni dilində olan müxtəlif mənbələrdən götürülmüş uydurma məlumat və materiallar məcmusundan ibarətdir. Lakin N.Y.Marr , K.Patkanov , K.Şahnazaryan və digər tədqiqatçılar "Tarix"in materialını gürcü və erməni dillərində yazılmış müvafıq mənbələrlə müqayisə etmək yolu ilə belə bir nəticəyə gəlmişlər ki, "Tarix" Azərbaycan tarixinə dair mühüm bir mənbədir və bu əsərdə şərh edilən hadisələr tamamilə səhih və mötəbərdir.
Nəşr edilməmiş parçalar
Əsərin rus dilinə tərcüməsini həyata keçirən müxtəlif erməni alimləri cddi elmi təhrifə yol vermiş, alban tarixinin tədqiq edilməsində mühüm əhəmiyyəti olan xeyli hissəni ya mətndən çıxarmış (ixtisar etmiş), ya da təhrif etmişdir.
T.İ.Ter-Qriqoryan yazır ki, əsərin rusca nəşrlərində çatışmayan vərəqlərin "Tarix"in nəşr olunan mətnlərinə daxil edilməsi Dasxuranlının xronologiyasında olub bu vaxtadək izah edilməmiş uyğunsuzluqları aradan qaldırır. Ç.Dovsett də bu cəhətə diqqət yetirmiş və haqlı olaraq göstərmişdir ki, çatışmayan parçaların əhəmiyyətini bütün alimlər etiraf etməlidirlər.. Həmin buraxılmış parçada bu vaxtadək mənşəyi aydın olmayan alban knyazı Səhl ibn Sunbatın genealogiyası verilir; bu parça, həmçinin Babəkin ərəb və Bizans mənbələrində göstərilən əsiralınma tarixini təsdiq edir. Beyləqanlılar (pavlikianlar) haqqında olan materiallar tədqiatçıları vadar edir ki, pavlikianlar hərəkatı məsələsini, habelə Arranda hakimiyyəti ələ keçirməzdən qabaq knyaz Yesai Əbu Musanın mübarizə etdiyi üsyan və basqınlar məsələsini yenidən nəzərdən keçirilsin .
Qeyd etmək lazımdır ki, Ç.Dovsett tərəfindən nəşr edilmiş "Tarix" K.Patkanovun nəşrindən əsaslı surətdə fərqlənir. K.Patkanov J.Şaxatuniyə məxsus təkcə bir əlyazmasının surətindən köçürülmüş materialdan istifadə edərək "Tarix"i rus dilinə tərcümə etmişdir. Ç.Dovsett isə "Tarix"i ingilis dilinə tərcümə edərkən dünyanın kitab saxlanılan müxtəlif yerlərində və xüsusi kitabxanalarda olan, demək olar ki, bütün əlyazmalarını (40-a yaxın), həmçinin nəşr olunmuş mətnləri bir-biri ilə tutuşdurmuşdur. Əsəri Azərbaycan türkcəsinə isə akademik Z. M. Bünyadov tərcümə etmişdir.
Xüsusiyyətləri
Tarixqoyma
Əsərdə tarixqoyma xronoloji təsbitetmə yolu ilə aparılmışdır: 1)İran və Bizans hökmdarlarının hakimiyyət başında olduqları illərə görə. Bu, əsasən xarici siyasi məsələlərlə bağlı hadisələrdə tətbiq edilmişdir. 2)Əsasən ilk iki kitab üçün xarakterik olan sinxronlaşdırmaya görə. Tarixqoymada tətbiq olunan bu üsuldan Albaniyanın daxili həyatı ilə bağlı hadisələrdən söhbət açılanda istifadə edilir. 3)Böyük alban knyazı Cavanşirin hakimiyyətdə olduğu illərə görə tarixqoyma üsulu. Burada həmin illər İran və Bizans hökmdarları xəttləri ilə və ərəb hökmranlığı illəri ilə paralel qeyd edilir və onlarla sinxronlaşdırılır. Bu üsul yalnız ikinci kitabda tətbiq olunur. 4)Yalnız üçüncü kitabın bir neçə fəslində istifadə olunan alban katalikoslarının hakimiyyət illərinə əsaslanan üsul. 5)Yalnız erməni tarixinə əsaslanan üsuldur ki, bu da ancaq üçüncü kitabın bir neçə fəslində istifadə olunur. Tarixqoymada bu üsulların tətbiqi müəyyən ardıcıllığa əsaslanır.
Alban ölkəsinin tarixinin xronoloji sistemini dərindən öyrənən Fəridə Məmmədova belə bir nəticəyə gəlir ki, ...əvvvəlinci kitabın hamısını və ikinci kitabın ilk fəsillərini (I-VIII) VIII yüzildə yaşamış birinci müəllif yazmışdır.Həmçinin ikinci kitabın 9-52-ci fəsilləri habelə üçüncü kitabın bir neçə fəsli (3-7,9-13) bilavasitə həmin müəllifin qələmindən çıxmışdır. Üçüncü kitabın 1-2,15-21,bir də 23-cü fəsillərinin X-XI yüzillikdə yaşamış tamamilə başqa bir müəllif tərəfindən yazıldığı heç bir şübhə doğurmur.
Xronoloji baxımdan əsər Bibliya dövründən başlayıb 999-cu ilə qədərki hadisələri əhatə edir. Quruluş baxımından üç hissədən ibarətdir. Birinci hissə Bibliya tarixindən başlanır. Albanların mənşəyi İafət nəsli ilə,özü də həmin nəslin ermənilərin mənsub olduğu budağı ilə yox, başqa budağı ilə bağlanır, göstərilir ki, albanlar öz yazısı olan 15 xalqdan biridir. Ölkənin tarixi coğrafiyası, Albaniyanın coğrafi təsviri, təbii sərvətləri, ölkənin hüdudlarının dəqiq təsviri ilə təqdim olunur. Dördüncü fəsildən Albaniyanın real tarixinin təsviri başlanır. Əsərdə göstərilir ki, ölkənin ilk hökmdarı yerli Aran şahı olmuşdur, sonra isə Alban Arşakilərindən olan hökmadarların siyahısı verilir.
Çarlardan Urnayrın, , II Vaçenin və III Mömin Vaçaqanın hakimiyyət illərindən real söhbət açılır. Əsərin I hissəsi (kitabı) V yüzillikdə hunların Albaniyaya basqınının təsviri ilə bitir. İkinci kitab 552-ci ildən başlanıb 703-711-ci illərdəki hadisələrin təsviri ilə bitir. Bu kitabda Cavanşirin başçılığı ilə alban qoşunlarının da iştirak etdiyi İran-Bizans və İran-Ərəb müharibələri təsvir edilir. Kitabda Alban Arşakilərinin süqutundan sonra hakimiyyətə gəlmiş Mehranilərin də tarixi verilmişdir. Mehranilərdən Cavanşirin və Varaz Trdatın da hakimiyyət illəri bu kitabda öz əksini tapmış,xəzərlərin ölkəni işğal etdikləri dövrdə katalikos Vironun həyatı təsvir olunmuşdur. Üçüncü kitab ərəblərin tarix meydanına daxil olmasına həsr olunmuşdur. Burada Məhəmməd peyğəmbərin (s.a.s) zühurunun qısaca tarixi verilir, ərəblərin 698-877-ci illərdə Albaniya, Ermənistan və İberiyaya yürüşlərindən bəhs edilir. Ölkənin daxili həyatı ilə bağlı hadisələrdən bu kitabda Varaz Trdatın hakimiyyət başında olduğu son illər, 705-ci ilin kilsə həyatı, Nerses Bakurun xalkidonçuluq fəaliyyəti, alban kilsə məclisi(alban katalikosu Simeonun kanonları) öz əksini tapmışdır. Burada rusların 944-cü ildə ölkəyə basqını da təsvir olunmuşdur. Kitab alban hökmdarları və katalikoslarının təsviri ilə qurtarır.
Əsərin yazılmasında istifadə edilmiş mənbələr
K.V.Treverə görə əsərdə aşağıdakı mənbələrdən istifadə olunmuşdur:
- Xalq rəvayət və hekayətləri
- Monastr və qəsrlərin arxivində saxlanılmış ruhani və kübar şəxslərin bir-birinə göndərdiyi epistolyar janrda yazılmış məktublar #Müəllifin özünün məlumatları.
Fəridə Məmmədova isə bu mənbələrə aşağıdakılar da əlavə edir:
- Alban aqioqrafik ədəbiyyatı(Alban müqəddəslərinin həyatı və əzabları),
- Alban xronikaları (alban katalikosu Vironun xronikası),
- Alban kilsə kanonları,
- Alban şairi Dəvdəyin Cavanşirin ölümünə həsr etdiyi ağı,
- Albanlara məxsus olmayan başqa dildə yazılmış mənbələr Romalı İppolitin (III əsr) xronikası, V-VII əsrlərdə yaşamış erməni müəlliflərinin əsərləri.
Tarixi əhəmiyyətinə görə Qafqaz mənbələri arasında Alban ölkəsini tarixinə bərabər ikinci bir əsər tapmaq qeyri mümkündür -qafqazşünas alim A.P.Novoseltsev əsərə belə qiymət verir. Bu,hər şeydən əvvəl Azərbaycan türklərinin əcdadlarının tarixi haqqında qiymətli məlumat mənbəyidir.
İstinadlar
Bu məqalədəki istinadlar müvafiq ilə göstərilməlidir. |
- Давдаг // Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası: [10 ҹилддә]. III ҹилд: Гајыбов—Елдаров. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1979. С. 296.
- X.Дадеан. Apapaт, 1896, cтp. 22-25
- H.Aкиньян. Moвсес Дасхуранци (по проэванию Каганкатваци) и его "История Агван". Андес Амсореа. Вена, 1953, стр.13-15
- H.Aкиньян. Moвсес Дасхуранци (по проэванию Каганкатваци) и его "История Агван". Андес Амсореа. Вена, 1953, стр.25
- Степаннос Орбелиан. Патмут'ивн Сисакан, стр. 279
- Histoire de la Siounie..., p. 161.
- Moisey Kalankatlı, I, XI,XXXXVIII
- Z. M. Bünyadov- Azərbaycan VII – IX əsrlərdə, Bakı, 2007
- Uxtanes, 70-ci fəsil
- Степаннос Орбелиан. (ТИФЛИС, XXV, стр. 90-100): "Агуаниц Патмут’эани мижин хатори".
- Histoire de la Siounie..., p. 63.
- Мхит’арай Анецвой патмут’ивн, изд. К.П.Патканова СПБ., 1879, стр. 15
- История Агван, стр. 106/84
- H.Manandean. Beitrage zur albanischen Geschichte. Leipzig, 1897, p. 22
- М. Абегян. История древнеармянской литературы, стр. 521
- Мхит‘арай Айриванецвой Патмут'ивн Хайоц, изд. Эммина, М., 1860, стр. 23, 57
- Histoire chronologique par Mkhithar d'Alrivank, p. 25. 88
- K. P. Patkanovun "Ağvan tarixi"nə müqəddiməsi, səh. VII-IX
- K.P.Patkanovun "Ağvan tarixi"nə müqəddiməsi, səh. :V
- Г.Алишан. Хайапатум, патмут'ивн хайоц, стр. 175
- Т.И.Тер-Григорян. К вопросы об "Истории страны Албанской Моисея Каганкатваци", л. 90
- Мхитар Гош. Албанская хроника, стр. 8
- C.J.F.Dowsett. The Albanian Chronicle of Mkhitar Gosh. BSOAS, XXl/3, 1958, p. 476
- К.Гандзакеци. История, стр.15
- N.Akinyan, səh. 30.
- C.J.F.Dowsett. The Albanian Chronicle of Mkhitar Gosh. BSOAS, XXI/3, 1958, p. 476
- History, p.XIX
- T.İ.Ter-Qriqoryan. К вопросы об "Истории страны Албанской Моисея Каганкатваци, vər. 91.
- Z.İ.Yampolski. Sitat gətirilən əsəri, səh. 150
- История Агван, стр. 98/72
- Z.İ.Yampolski. Sitat gətirilən əsəri, səh. 150-151.
- История Агван, стр. 93/70
- Z. M. Bünyadov, Azərbaycan VII – IX əsrlərdə, Bakı, 2007
- Y.Mapp. Rus sözü "salo" haqqında, səh. 70-72
- Предисловие к "Истории Агван".
- K.Şaxnazaryan. M.Kalankatuklunun "Ağvan tarixi"nə müqəddimə. Paris, 1860 (erməni dilində)
- C.J.F.Dowsett. A.Neglested Passage..., p. 468
- Z.M.Bünyadov. Bir daha Moisey Kalankatuklunun "Ağvan tarixi"nin nəşr olunmamış səhifələri haqqında, səh. 3-9.
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Alban olkesinin tarixi hemcinin Alban tarixi mensece qafqaz albanlarindan olan tarixci salnameci Moisey Kalankatlinin Cavansirin sifarisiyle yazdigi eser Alban olkesinin tarixi eserinin miniaturlu elyazmasi Alban olkesinin tarixi eseri albanlarin tarixini I X esrler Qafqaz Albaniyasinin ve diger xalqlarinm tarixini oyrenmek baximindan son derece qiymetli bir eserdir Alban olkesinin tarixi bir cox cehetden sosial iqtisadi siyasi dini ideoloji medeniyyet tarixi cografiya Azerbaycanin etnogenezi problemi baximindan maraq dogurur Albaniyanin boyuk tarixi Alban olkesinin tarixi eserinin adina ilk defe Ermenistan katolikosu Ananiya Mokatsinin 943 967 Xacina gelmesi ile elaqedar olaraq tesaduf edilir Katolikos Xacina 958 ci ilden az sonra Qagiq Albaniya katolikosu olarken 948 962 gelmisdi Qagiq xeber verir ki ele evvelden oldugu Agvan tarixi nde yazildigi kimi orpes ev er i skzbane leal ev karqeal i patmutean Aquanic adindan onu Albaniya katolikosu etmisdir Qagiq bu tarix kitabini yazmaga baslayanda esitmisdi ki Albaniya Ermenistandan qabaq xristianligi qebul etmisdir ancaq Ermenistan katolikosu bunu yazmaga icaze vermemisdi Ananiya demisdi ki bu kitab sehih deyil cunki Albaniya arxiyepiskopluq Ermenistan ise katolikosluqdur Tarix tesadufen ermeni katolikosunun eline dusur ve o teleb edir ki albanlarin xristianliga qebul olunmasi haqqinda orada yazilib bize lazim olan yeni bize elverisli olan bizim gormek arzusunda oldugumuz melumati zor sireak orum ev canqordn eak tesutean hemin Tarix den tapsinlar Sonra Ananiya bu tarixden asagidaki parcani oxudu Apostol ve apostol Faddeyden 266 il sonra Ermenistan padsahi Trdatin 17 ci ilinde ve Albaniya padsahi Urnayrin hakimiyyeti gunlerinde Surean Paxlav Arsakuni neslinden olan ermeni maarifcisi hemin apostollar terefinden taxta cixarildi Ermenistan ve Albaniya padsahlari olan Trdat ve Urnayr ise bu zaman hele de butperestlikde qalmaqda davam edirdiler Lakin bu hisse Agvan tarixi nde yoxdur Stepannos Orbelian eyni hadiseleri tesvir ederek deyir ki Ananiyanin mesleheti ile Agvan tarixi ne son derece diqqetle elave edilmisdi ki Albaniyada ilk yepiskop Albaniya padsahi Urnayrin xahisi ile Ermenistan maarifcisi Muqeddes Qriqori terefinden bu rutbeye teyin olunmusdu onlar albanlar 440 il erzinde ermeni taxt tacinin muti benefisiyalari veziyyetinde qalmisdilar Albaniya katolikoslari ermenilerin eli ile bu dini rutbeye catirdilar cunki bu ermeni arxiyepiskoplari patriarx onlar albanlar ise arxiyepiskop idi bu veziyyet Ermenistanin 25 katolikosunun hakimiyyeti erzinde ta bas yepiskop Avraamadek davam etmisdir Bu parca elave izahatla birlikde Agvan tarixi nde verilmisdir lakin butun bunlar Agvan tarixi ne elave edilmis uydurma ve qondarmadan basqa bir sey deyildir Ananiya Tarix in metninde oxumamisdi ki Kalankatli II 47 Albaniya patriarx taxt taci ermenilerinkinden qabaq tesis edilmisdi ve bizimle ermenilerle hemfikir idi Sonralar Agvan tarixi nin adi Uxtanesin X esrin sonlarinda tertib edilen Gurculerle ermeniler arasinda kilse elaqelerinin kesilmesi tarixi eserinde cekilir Bu eserde heqiqeten metnler uygun gelir Uxtanes 60 ci fesilde yazir ki oz metnini o basqa bir tarixden iyaylme patmutene goturmusdur hem de Uxtanesin metni Agvan tarixi nin 47 ci feslinin II hissesi ile kelme kelme duz gelir burasini da qeyd etmek lazimdir ki Agvan tarixi nde Avraamin mektubunun tekce serhi verildiyi halda Uxtanes hemin mektubu daha tam sekilde sitat getirir Bu ise yalniz onu gosterir ki Uxtanes eyni menbeden daha tam sekilde istifade etmisdir Uxtanesin 65 ci fesilde qeyd etdiyi bezi teferruatlar Alban tarixi nden i patmutene ivreanc daha duzgunu aquanic yaxud alban tarixcilerinden patmaqracn aquanic goturulmusdur Cox ehtimal ki bu teferruat Agvan tarixi nin II hissesinin 48 ci feslinden deyil I hissesinin 6 ci feslinden goturulmusdur Yene de aydin olur ki Uxtanes de Moisey Kalankatli da eyni bir menbeden istifadeetmisler XIII esr muellifi eserinin 25 ve 26 cifesillerinde Agvan tarixi nden danismasi hemin tarixin muvafiq yerlerinin birbasa oz eserine kocurulmesinden basqa bir sey deyildir onun 25 ci fesli ise tamamile Agvan tarixi nin orta ikinci hissesini xatirladir Agvan tarixi nin tertib edildiyi texmini vaxti gosteren ilk tarixci Mxitar Anetsi olmusdur O Agvan tarixi nin Sebeosla VII esr VIII esr arasinda yazildigini qeyd edir Lakin baslayaraq hemin tarixin Sebeosdan da qabaq oldugunu gosterirler Lakin Agvan tarixi oz mezmununa gore orta esr menbeleri sirasinda basqa bir movqe tutmalidir MuellifiBir qayda olaraq Agvan tarixi nin muellifliyi iki Moiseye Kalankatuklu ve Moisey Dasxuranliya isnad edilir Lakin indiyedek bu mesele qeti hell edilmemisdir cunki hemin Tarix in muellifinin yaxud muelliflerinin adi baresinde bir soz deyen olmamis bu haqdaki mulahizeler ise son derece ziddiyyetli olmusdur Bu barede deyilen fikirler esas etibarile salnamenin oz metnine esaslanir orada deyilir Kalankatuk kendi hemin Uti vilayetindedir ki men ozum de oradanam A Y Manandyan bele hesab edir ki muellifin Kalankatuklu texellusu salnamenin metninin yanlis serh edilmesi neticesinde sonraki muellifler terefinden uydurulmusdur odur ki A Y Manandyan muellifi Utili Moisey deye adlandirir Bu eneneye riayet eden M Abeqyan bele guman edir ki salnamenin muellifi ozunun yazdigi kimi Uti vilayetindeki Kalankatuk kendinden olan Moiseydir Ilk defe Kalankatuklunu Aqvanits Tarix in muellifi adlandiran Mxitar Ayrivanli olmusdur Hem Mxitar hem de ondan sonra gelen muellifler Kalankatuklunu Tarix in her uc hissesinin muellifi hesab edirler Bu cehete diqqet yetiren K Patkanov yazir ki eger ermeni muelliflerinden biri Alban tarixi nin iki kitabdan ibaret oldugunu demis olsaydi men onun muellifinin VII esr tarixcisi oldugunu qebul ederdim cunki Tarix in ucuncu hissesi subhesiz X esrin eseridir Salnamede serh edilen VII esre aid hadiseler bunlarin sahidi olan bir sexsin dilinden neql edilir ki bu da Metndarin 667 1855 nomreli elyazmasinin sonundaki elaveden aydin gorunur Bu tarix ermeni teqviminin 74 cu ilinde eramizin 625 ci ili vardapet Moisey Kalankatuklu terefinden yazilmis Agvan tarixi adlanan suretden kocurulmusdur Lakin buna baxmayaraq Z I Yampolski haqli olaraq gosterir ki hemin qeyd Moisey Kalankatuklu adinin sehih melum oldugu haqqinda subheni de esla aradan qaldirmir I Yampolskij K izucheniyu Letopisi Kavkazskoj Albanii str 150 Tarix in en qedim elyazmasi 1279 cu ile aiddir Buna gore de de onun muellifinin VII esr hadiselerinin sahidi olan Moisey Kalankatuklu adinin sehihliyi yalniz Mxitar Ayrivantsinin sehadetine esaslanir Hemin adamin esil adi ise bize melum deyildir Tarix in ikinci muellifi ve Moisey Kalankatuklu davamcisi olan adamin da adi yene Moisey olaraq gosterilir Mxitar Qosun Kirakos Gencelinin muellimi sagirdi vardapet Vanakan bu ikinci Moiseyin texellusu meselesini aydinlasdirir O Agvan tarixcisi kimdir sualina ozu cavab verib deyir Moiseydir ozu de Dasxurranli kendindendir Belelikle tesdiq olunur ki iki Moisey olmusdur Mxitar Qos yazir ki Tarix in muellifi Moisey Dasxuranlidir ve o alban sulalesi haqqinda mukemmel hesabat yazmisdir Kirakos Genceli Moisey Kalankatuklunu X esr muellifi hesab edir N Akinyan son melumata esaslanaraq bu neticeye gelmisdir ki Tarix in muellifi yalniz bir Moisey olmusdur O yazir ki XII ve XIII esrlerde tarix oxuculari bu namelum muellifin kim oldugunu bilmek istedikde tebii olaraq bele bir neticeye gelirdiler ki alban tarixcisi yalniz Albaniya katolikosudur Eger beledirse onda hemin tarixci sonuncu katolikos Moisey ola biler C Dovsett bele hesab edir ki Kalankatuklu texellusu Kalankatukdaki Moisey monastirinin adindan goturulmusdur Dasxuran ise onun dogma kendidir Belelikle bele bir neticeye gelinir ki Moisey Kalankatuklu ve Moisey Dasxuranli eyni bir adamdir Lakin sonralar C Dovsett Dasxuranli texellusune ustunluk ustunluk verir T I Ter Qriqoryan bu fikirdedir ki Tarix in muellifi ikidir biri VII esre qeder bas vermis hadiseleri tesvir eden daha dogrusu Tarix in ilk iki hissesinin muellifi olan Moisey Kalankatli biri de ona ucuncu hisseni elave eden Moisey Dasxuranli Z I Yampolski Tarix in N Akinyan ve C Dovsettin hesab etdikleri kimi eyni bir Moisey Kalankatuklu Dasxurantli terefinden tertib edildiyi yaxud Moisey adli iki basqa basqa muellif oldugu meselesinden behs ederek yazir ki getirilen deliller heqiqetden uzaqdir cunki bu vaxta qeder Tarix in tedqiqatcilarindan hec biri eserin evveline yaxsi diqqet yetirmemisler Halbuki eserin evveli onun muelliflerinin adini deqiq gosterir Z I Yampolski Tarix in VII esredek melumat olan hissesine istinad edir ve deyir ki hemin hissede hadiselerin sahidi olan adamin bele bir qeydi vardir Bu sozleri yazan men Adrian siz oxuculardan xahis edirem ki men heqiri xatirlayasiniz Z I Yampolskinin fikrince yazinin uzunu kocuren adam Tarix in ilk fesillerinden birine Adrianin sozlerini hec cur artira bilmezdi demeli Adrian Tarix in en moteber muelliflerinden biridir Z I Yampolski oz neticesini esaslandirmaq ucun Adrianin ozu haqq hisseden yuxarida getirdiyimiz ifadeni xatirladir Kalankatuk kendi hemin Uti vilayetindedir ki men ozum de oradanam i nminy Uti qavari yorme ev es ve sonra da bizim Albaniya olkesinde Z M Bunyadov ise qeyd edir ki Z I Yampolskinin getirdiyi delillerin elave subutlara ehtiyaci vardir cunki bu sozleri yazan Adrian yalniz eserin uzunu kocurmus daha dogrusu suretcixaran olmusdur Suretcixaranin oz adini elyazmasma elave etmesi adi bir haldir ve elbette buradan bele bir netice cixarmaq olmaz ki o mutleq muellif olmalidir Bize bele gelir ki Tarix in muellifi meselesinde T I Ter Qriqoryanin cixardigi neticelerle razilasmaq basqa sozle Tarix muellifinin iki nefer Moisey Kalankatuklu ve Moisey Dasxuranli oldugiinu etiraf etmek daha dogrudur Bezi tenqidciler Tarix muelliflerinin emeyini laziminca qiymetlendirmeyerek bele hesab edirler ki hemin eser ermeni dilinde olan muxtelif menbelerden goturulmus uydurma melumat ve materiallar mecmusundan ibaretdir Lakin N Y Marr K Patkanov K Sahnazaryan ve diger tedqiqatcilar Tarix in materialini gurcu ve ermeni dillerinde yazilmis muvafiq menbelerle muqayise etmek yolu ile bele bir neticeye gelmisler ki Tarix Azerbaycan tarixine dair muhum bir menbedir ve bu eserde serh edilen hadiseler tamamile sehih ve moteberdir Nesr edilmemis parcalarEserin rus diline tercumesini heyata keciren muxtelif ermeni alimleri cddi elmi tehrife yol vermis alban tarixinin tedqiq edilmesinde muhum ehemiyyeti olan xeyli hisseni ya metnden cixarmis ixtisar etmis ya da tehrif etmisdir T I Ter Qriqoryan yazir ki eserin rusca nesrlerinde catismayan vereqlerin Tarix in nesr olunan metnlerine daxil edilmesi Dasxuranlinin xronologiyasinda olub bu vaxtadek izah edilmemis uygunsuzluqlari aradan qaldirir C Dovsett de bu cehete diqqet yetirmis ve haqli olaraq gostermisdir ki catismayan parcalarin ehemiyyetini butun alimler etiraf etmelidirler Hemin buraxilmis parcada bu vaxtadek menseyi aydin olmayan alban knyazi Sehl ibn Sunbatin genealogiyasi verilir bu parca hemcinin Babekin ereb ve Bizans menbelerinde gosterilen esiralinma tarixini tesdiq edir Beyleqanlilar pavlikianlar haqqinda olan materiallar tedqiatcilari vadar edir ki pavlikianlar herekati meselesini habele Arranda hakimiyyeti ele kecirmezden qabaq knyaz Yesai Ebu Musanin mubarize etdiyi usyan ve basqinlar meselesini yeniden nezerden kecirilsin Qeyd etmek lazimdir ki C Dovsett terefinden nesr edilmis Tarix K Patkanovun nesrinden esasli suretde ferqlenir K Patkanov J Saxatuniye mexsus tekce bir elyazmasinin suretinden kocurulmus materialdan istifade ederek Tarix i rus diline tercume etmisdir C Dovsett ise Tarix i ingilis diline tercume ederken dunyanin kitab saxlanilan muxtelif yerlerinde ve xususi kitabxanalarda olan demek olar ki butun elyazmalarini 40 a yaxin hemcinin nesr olunmus metnleri bir biri ile tutusdurmusdur Eseri Azerbaycan turkcesine ise akademik Z M Bunyadov tercume etmisdir XususiyyetleriTarixqoyma Eserde tarixqoyma xronoloji tesbitetme yolu ile aparilmisdir 1 Iran ve Bizans hokmdarlarinin hakimiyyet basinda olduqlari illere gore Bu esasen xarici siyasi meselelerle bagli hadiselerde tetbiq edilmisdir 2 Esasen ilk iki kitab ucun xarakterik olan sinxronlasdirmaya gore Tarixqoymada tetbiq olunan bu usuldan Albaniyanin daxili heyati ile bagli hadiselerden sohbet acilanda istifade edilir 3 Boyuk alban knyazi Cavansirin hakimiyyetde oldugu illere gore tarixqoyma usulu Burada hemin iller Iran ve Bizans hokmdarlari xettleri ile ve ereb hokmranligi illeri ile paralel qeyd edilir ve onlarla sinxronlasdirilir Bu usul yalniz ikinci kitabda tetbiq olunur 4 Yalniz ucuncu kitabin bir nece feslinde istifade olunan alban katalikoslarinin hakimiyyet illerine esaslanan usul 5 Yalniz ermeni tarixine esaslanan usuldur ki bu da ancaq ucuncu kitabin bir nece feslinde istifade olunur Tarixqoymada bu usullarin tetbiqi mueyyen ardicilliga esaslanir Alban olkesinin tarixinin xronoloji sistemini derinden oyrenen Feride Memmedova bele bir neticeye gelir ki evvvelinci kitabin hamisini ve ikinci kitabin ilk fesillerini I VIII VIII yuzilde yasamis birinci muellif yazmisdir Hemcinin ikinci kitabin 9 52 ci fesilleri habele ucuncu kitabin bir nece fesli 3 7 9 13 bilavasite hemin muellifin qeleminden cixmisdir Ucuncu kitabin 1 2 15 21 bir de 23 cu fesillerinin X XI yuzillikde yasamis tamamile basqa bir muellif terefinden yazildigi hec bir subhe dogurmur Xronoloji baximdan eser Bibliya dovrunden baslayib 999 cu ile qederki hadiseleri ehate edir Qurulus baximindan uc hisseden ibaretdir Birinci hisse Bibliya tarixinden baslanir Albanlarin menseyi Iafet nesli ile ozu de hemin neslin ermenilerin mensub oldugu budagi ile yox basqa budagi ile baglanir gosterilir ki albanlar oz yazisi olan 15 xalqdan biridir Olkenin tarixi cografiyasi Albaniyanin cografi tesviri tebii servetleri olkenin hududlarinin deqiq tesviri ile teqdim olunur Dorduncu fesilden Albaniyanin real tarixinin tesviri baslanir Eserde gosterilir ki olkenin ilk hokmdari yerli Aran sahi olmusdur sonra ise Alban Arsakilerinden olan hokmadarlarin siyahisi verilir Carlardan Urnayrin II Vacenin ve III Momin Vacaqanin hakimiyyet illerinden real sohbet acilir Eserin I hissesi kitabi V yuzillikde hunlarin Albaniyaya basqininin tesviri ile bitir Ikinci kitab 552 ci ilden baslanib 703 711 ci illerdeki hadiselerin tesviri ile bitir Bu kitabda Cavansirin basciligi ile alban qosunlarinin da istirak etdiyi Iran Bizans ve Iran Ereb muharibeleri tesvir edilir Kitabda Alban Arsakilerinin suqutundan sonra hakimiyyete gelmis Mehranilerin de tarixi verilmisdir Mehranilerden Cavansirin ve Varaz Trdatin da hakimiyyet illeri bu kitabda oz eksini tapmis xezerlerin olkeni isgal etdikleri dovrde katalikos Vironun heyati tesvir olunmusdur Ucuncu kitab ereblerin tarix meydanina daxil olmasina hesr olunmusdur Burada Mehemmed peygemberin s a s zuhurunun qisaca tarixi verilir ereblerin 698 877 ci illerde Albaniya Ermenistan ve Iberiyaya yuruslerinden behs edilir Olkenin daxili heyati ile bagli hadiselerden bu kitabda Varaz Trdatin hakimiyyet basinda oldugu son iller 705 ci ilin kilse heyati Nerses Bakurun xalkidonculuq fealiyyeti alban kilse meclisi alban katalikosu Simeonun kanonlari oz eksini tapmisdir Burada ruslarin 944 cu ilde olkeye basqini da tesvir olunmusdur Kitab alban hokmdarlari ve katalikoslarinin tesviri ile qurtarir Eserin yazilmasinda istifade edilmis menbeler K V Trevere gore eserde asagidaki menbelerden istifade olunmusdur Xalq revayet ve hekayetleri Monastr ve qesrlerin arxivinde saxlanilmis ruhani ve kubar sexslerin bir birine gonderdiyi epistolyar janrda yazilmis mektublar Muellifin ozunun melumatlari Feride Memmedova ise bu menbelere asagidakilar da elave edir Alban aqioqrafik edebiyyati Alban muqeddeslerinin heyati ve ezablari Alban xronikalari alban katalikosu Vironun xronikasi Alban kilse kanonlari Alban sairi Devdeyin Cavansirin olumune hesr etdiyi agi Albanlara mexsus olmayan basqa dilde yazilmis menbeler Romali Ippolitin III esr xronikasi V VII esrlerde yasamis ermeni muelliflerinin eserleri Tarixi ehemiyyetine gore Qafqaz menbeleri arasinda Alban olkesini tarixine beraber ikinci bir eser tapmaq qeyri mumkundur qafqazsunas alim A P Novoseltsev esere bele qiymet verir Bu her seyden evvel Azerbaycan turklerinin ecdadlarinin tarixi haqqinda qiymetli melumat menbeyidir IstinadlarBu meqaledeki istinadlar muvafiq istinad sablonlari ile gosterilmelidir Davdag Azerbaycan Sovet Ensiklopediyasi 10 ҹilddә III ҹild Gaјybov Eldarov Baky Azәrbaјҹan Sovet Ensiklopediјasynyn Bash Redaksiјasy Bash redaktor Ҹ B Guliјev 1979 S 296 X Dadean Apapat 1896 ctp 22 25 H Akinyan Movses Dashuranci po proevaniyu Kagankatvaci i ego Istoriya Agvan Andes Amsorea Vena 1953 str 13 15 H Akinyan Movses Dashuranci po proevaniyu Kagankatvaci i ego Istoriya Agvan Andes Amsorea Vena 1953 str 25 Stepannos Orbelian Patmut ivn Sisakan str 279 Histoire de la Siounie p 161 Moisey Kalankatli I XI XXXXVIII Z M Bunyadov Azerbaycan VII IX esrlerde Baki 2007 Uxtanes 70 ci fesil Stepannos Orbelian TIFLIS XXV str 90 100 Aguanic Patmut eani mizhin hatori Histoire de la Siounie p 63 Mhit araj Anecvoj patmut ivn izd K P Patkanova SPB 1879 str 15 Istoriya Agvan str 106 84 H Manandean Beitrage zur albanischen Geschichte Leipzig 1897 p 22 M Abegyan Istoriya drevnearmyanskoj literatury str 521 Mhit araj Ajrivanecvoj Patmut ivn Hajoc izd Emmina M 1860 str 23 57 Histoire chronologique par Mkhithar d Alrivank p 25 88 K P Patkanovun Agvan tarixi ne muqeddimesi seh VII IX K P Patkanovun Agvan tarixi ne muqeddimesi seh V G Alishan Hajapatum patmut ivn hajoc str 175 T I Ter Grigoryan K voprosy ob Istorii strany Albanskoj Moiseya Kagankatvaci l 90 Mhitar Gosh Albanskaya hronika str 8 C J F Dowsett The Albanian Chronicle of Mkhitar Gosh BSOAS XXl 3 1958 p 476 K Gandzakeci Istoriya str 15 N Akinyan seh 30 C J F Dowsett The Albanian Chronicle of Mkhitar Gosh BSOAS XXI 3 1958 p 476 History p XIX T I Ter Qriqoryan K voprosy ob Istorii strany Albanskoj Moiseya Kagankatvaci ver 91 Z I Yampolski Sitat getirilen eseri seh 150 Istoriya Agvan str 98 72 Z I Yampolski Sitat getirilen eseri seh 150 151 Istoriya Agvan str 93 70 Z M Bunyadov Azerbaycan VII IX esrlerde Baki 2007 Y Mapp Rus sozu salo haqqinda seh 70 72 Predislovie k Istorii Agvan K Saxnazaryan M Kalankatuklunun Agvan tarixi ne muqeddime Paris 1860 ermeni dilinde C J F Dowsett A Neglested Passage p 468 Z M Bunyadov Bir daha Moisey Kalankatuklunun Agvan tarixi nin nesr olunmamis sehifeleri haqqinda seh 3 9 Hemcinin baxXarici kecidler