Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Alban Arşakiləri – Qafqaz Albaniyasını miladi tarixlə I əsrdən 510-cu ildək idarə etmiş hökmdar sülaləsi.
| Alban Arşakiləri | |
|---|---|
 | |
| Banisi | I Cəsur Vaçaqan |
| Sonuncu hökmdar | III Mömün Vaçaqan |
| Hazırkı rəhbər | yoxdur |
| Əsası qoyulub | I əsr |
| Soyun kəsilməsi | V əsr |
| Milliyyət | parf |
| Titullar | |
| Böyük knyaz | |
Tarixi
Eramızın I əsrində hakimiyyətə gələn alban arşakiləri VI əsrə kimi – "alban mütləqiyyəti Sasanilər tərəfindən ləğv olunana və ölkə Sasani canişinlərinə verilənədək" davam gətirə bildilər. Moisey Kalankatlının təqdim etdiyi siyahıda arşakilər sülaləsindən olan on alban hökmdarının adı çəkilir: "Arandan arşakilərin böyük nəslindən olan Cəsur Vaçaqanadək ötən günlərin sayı məlum deyildir. Albaniyanı idarə edən hökmdarların adları sıra üzrə belədir: I Cəsur Vaçaqan, Vaçe, Urnayr, II Vaçaqan, Mihravan, Satay, Asay, Yesuagen, Vaçe və nəhayət, III Mömin Vaçaqan". Siyahıdan aydın olur ki, Aran arşakilərdən olmayıb; görünür, Parfiya arşakilərinin bir qolu olan bu sülalənin nümayəndələri ölkədəki yerli sülaləni əvəz etmişdir.
Siyahıdan göründüyü kimi, Albaniyanın ilk arşaki hökmdarı e. I əsrində hakimiyyətə gələn I Cəsur Vaçaqan olmuşdur. Belə güman etmək olar ki, Vaçaqanın sələfləri olan yerli hökmdarlar Albaniyanın bütün vilayətlərinə sahib deyildilər. Məhz I Vaçaqan ölkəni birləşdirməyə və mərkəzləşmiş dövlət yaratmağa müvəffəq olmuşdu. Onun nə özü, nə də varisi I Vaçe haqqında başqa məlumat yoxdur. Urnayrın hakimiyyət illəri dəqiq məlum deyil. Moisey Kalankatlının məlumatına görə, Urnayr Sasani Şahənşahı II Şapurun (309–379), Bizans imperatoru Böyük Konstantinin (337–361), eləcə də erməni hökmdarları III Tridatın (287–330), Tiqranın (338–345), Arşakın (345–367) və Papın (370–374) müasiri olub. Mənbələrdə onun adı ilk dəfə 313-cü ildə, alban əyanları ilə birlikdə xristianlığı qəbul etməsi münasibətilə çəkilmişdir. Onunla bağlı son məlumat 371-ci ildə baş vermiş ilə bağlıdır. Beləliklə, Urnayrın hakimiyyət başında ən azı 313-cü ildən 371-ci ilə kimi olduğu güman edilir.
Alban tarixçisi Moisey Kalankatlı onu "böyük müharibələrdə [sələflərinin] şanlı adına varis çıxaraq, Ermənistanın içərilərində qələbə bayrağı sancan rəşadətli ər" adlandırır.
Urnayrın daxili siyasətində əsas yerlərdən birini bütpərəstliklə mübarizə, xristianlığın dövlət dininə çevrilməsi, kilsənin torpaqla təmin olunması, ilkin bəhərin kilsəyə ayrılması tutur. Hökmdarın, saray adamlarının, əyanların və Albaniya əhalisinin bir hissəsinin qəbul etdikləri xristianlıq təşəkkül tapan feodal mədəniyyətinin ideoloji əsası oldu. Əhalinin bir hissəsi isə öz köhnə bütpərəst inamlarına, bir hissəsi isə məzdəkizmə – atəşpərəstliyə sadiq qaldı.
Urnayrdan sonra mənbələrdə alban arşakilərindən Yesuagen haqqında məlumat var. Onun dövründə köhnə əlifbanın təkmilləşdirilməsi yolu ilə yeni alban yazısı yarandı. Bu barədə Moisey Kalankatlı, eləcə də V – VIII əsrlərin erməni müəllifləri Koryun, Movses Xorenli xəbər verirlər. Təlim-tədrisin təşkilinin Yesuagen tərəfindən həyata keçirilmiş forması xüsusi maraq doğurur.
444-cü ildə Yesuagenin Sasani şahənşahı bacısından olan oğlu II Vaçe hökmdar elan edildi. Moisey Kalankatlının məlumatına görə bu alban hökmdarı Sasani şahənşahı Perozun əmri ilə onun dövründə dövlətin paytaxtı olmuş Perozabad (Partav -Bərdə) şəhərini saldırdı. Paytaxtın Qəbələdən Bərdəyə köçürül-məsi xarici-siyasi dəyişikliklərlə, türkdilli köçərilərin tez-tez baş verən basqınları ilə bağlı idi; məhz bu, ölkənin mədəni-siyasi mərkəzinin Kürün sol sahilindən sağ sahilinə keçirilməsinə səbəb olur.
II Vaçenin hakimiyyət illəri Sasanilər əleyhinə baş verən xalq azadlıq hərəkatları ilə əlamətdar oldu. Bunlardan457–463-cü illərdə II Vaçenin özünün rəhbərliyi ilə bilavasitə Albaniyada baş qaldıran azadlıq hərəkatını göstərmək olar. Albanları və başqa Qafqaz xalqlarını bu üsyana sövq edən əsas amil Sasanilərin iqtisadi, siyasi və mədəni-ideoloji boyunduruğu olmuşdu.
Mənbələrin məlumatından görünür ki, Sasani üsuli-idarəsinin Albaniya,İberiyadakı xristian təbəələrinə münasibətdə apardığı siyasət sabit olmamış, daim dəyişikliklərə uğradı. Xristianlar Roma imperiyasında təqiblərə məruz qaldıqda Sasani şahları onlara himayədarlıq etmiş, xristianların simasında romalılara qarşı arxa cəbhədə müttəfiq qazanmaq ümidi ilə onları öz ərazilərində həvəslə qəbul etmişdilər. Xristianlığın qələbəsi, onun şərqi Roma imperiyasında, həmçinin Albaniya, Ermənistan və İberiyada dövlət dininə çevrilməsi ilə Sasanilər imperiyasında xristianlara münasibət dəyişdi. Sasani şahları mötədil təriqətlərə mənsub olan xristianları təqib etməyə, eləcə də öz yerlərində rəsmi kilsə ilə mübarizə aparan müxtəlif təriqətləri müdafiə etməyə başladılar. Qonşuluqda siyasi və dini cəhətdən Sasanilərə düşmən, lakin Roma imperiyası ilə həmdin ölkənin olması həm Şimaldan, həm də qərbdən möhkəmləndirilmiş təbii sərhədləri olmayan bu ölkəni həmin istiqamətlərdən daim təhlükəyə məruz qoyurdu.
428-ci ildə Sasanilər Ermənistanda hökmdar hakimiyyətini ləğv edib, onu imperiyanın əyalətlərindən birinə çevirdilər. Həmin dövrdə Albaniya müəyyən siyasi müstəqilliyini saxlaya bilmiş vassal ölkə idi. Dünyəvi feodalların və ruhanilərin müstəsna hüquqları, eləcə də alban arşakilərinin simasında daxili, bəzən də xarici siyasət yürüdən hökmdar hakimiyyəti saxlanmışdı,
lakin alban hökmdarlarının separatçılığı mərkəzi hakimiyyəti narahat edirdi. V əsrin ortalarında şimali Qafqaz köçərilərinin artmaqda olan basqınlarından, eləcə də Bizansın Attila ilə müharibəyə və kilsə münaqişələrinə cəlb olunmasından istifadə edən Sasanilər Qafqaz xalqlarının müqavimətinə və müstəqilliyinə həmişəlik son qoymaq, Albaniya və İberiyanı da öz əyalətlərinə çevirmək üçün açıq və qəti tədbirlərə əl atdılar. Hər şeydən əvvəl (438–457) Cənubi qafqazlıların hərbi qüvvələrini imperiyanın Şimal-Şərq hüdudlarına – hunlarla mübarizəyə səfərbər edərək, bununla onların müqavimətini zəiflətdi.
II Yəzdigərd vergi siyasətini də dəyişdi. Əhalinin ümumi siyahıya alınması və üzərinə vergi qoyulacaq hər şeyin qeydiyyatdan keçirilməsi nəticəsində vergilər xeyli dərəcədə artdı. Kəndlilərlə yanaşı, şəhər əhalisi, eləcə də əvvəllər azatlar zümrəsi ilə bir tutulan və yalnız torpaq vergisi verən ruhanilər də ağır vergi ilə yükləndilər.
Əkilib-əkilməməsindən asılı olmayaraq bütün əkinə yararlı sahələrə vergi qoyuldu. Xəzərin qərb sahilində ucaldılan beş sıra müdafiə xəttinin tikintisi də tamamilə Albaniya əhalisi üzərinə düşdü. Moisey Kalankatlı yazırdı: "Qafqaz dağları ilə Böyük Şərq (Xəzər) dənizi arasındakı möhtəşəm tikinti üçün inşaatçılar toplayan və müxtəlif material arayan Sasani şahları ölkəmizi taqətdən salmışdılar".
Bu tədbirlərlə yanaşı Sasanilər Cənubi Qafqaz xalqlarını, o cümlədən albanları zorla məzdəkizmə (atəşpərəstliyə) çevirmək yolu ilə onların mədəni-ideoloji assimilyasiyasına nail olmağa çalışırdılar. Etiqad məsələsi yalnız dini mahiyyət daşımırdı, bu həmçinin mühüm siyasi əhəmiyyətə malik məsələ idi. Dini assimilyasiyasının əsas məqsədi mərkəzin siyasi hakimiyyətini möhkəmləndirmək, tabe olmayan xalqların tam itaətkarlığını təmin etmək, onları öz müstəqillikləri uğrunda apardıqları mübarizədə kömək umduqları Bizansdan ayırmaq idi. Beləliklə, məhz həmin vaxtdan üç Qafqaz xalqı dini müttəfiqə çevrildilər.
gördüyü bütün bu iqtisadi və siyasi tədbirlər 450–451-ci illərdə baş verən anti – Sasani hərəkatına səbəb oldu; bunun üçün əsas bəhanə Cənubi Qafqaza göndərilmiş yeddi yüz atəşpərəstin (onlardan üç yüzü Albaniya üçün nəzərdə tutulmuşdu) xristianlığın kökünü kəsmək və məzdəkizmi yaymaq cəhdləri olmuşdu.
Ermənistan və İberiyaya nisbətən Albaniyada üsyan daha ağır şəraitdə keçirdi. Paytakaran şəhərində Sasani silahlı qüvvələri cəmlənmişdi. Çola ərazisində hunlara qarşı yürüşdən qayıtmış on min Sasani atlısı yerləşmişdi. Sasanilər onların köməyilə Gürcüstan və Albaniyada baş qaldırmış üsyanı zəiflətmək, Ermənistandakı hərəkatı boğmaq istəyirdilər.
II Yəzdigərd tərəfindən şah sarayına çağırılaraq orada girov kimi saxlanılan və məzdəkizmi qəbul etməyə məcbur edilən alban hökmdarı II Vaçe üsyançıları açıq şəkildə müdafiə edə bilməzdi. Albaniyadakı üsyana ölkənin Cənubi Qafqaz xalqlarının azadlıq hərəkatına başçılıq edən, hərbi əməliyyatın ümumi strateji planını hazırlayan Vardan Mamikonyanla sıx əlaqə saxlayan ölkə patriarxı – katolikosu və hazarapeti-vəziri rəhbərlik edirdi.
450-ci ildə alban hökmdarlarının qış iqamətgahı olan Xalxal şəhəri yaxınlığında (müasir Qazax zonası) üsyançılarla Sasani qoşunları arasında döyüş baş verdi. Bu döyüş Sasani qoşunlarının tam məğlubiyyəti ilə başa çatdı. Bu qələbədən sonra Sasanilnilərin Albaniyada tutduqları qala və şəhərlərə hücum çəkən albanların, ermənilərin və iberlərin müttəfiq qoşunları daha sonra "" doğru birgə yürüş etdilər. Onlar II Yəzdigərd tərəfindən tikilən qalanı dağıdaraq buradakı Sasani qarnizonunu məhv etdilər və alban hökmdar nəslindən olan bir knyazı keçidin komendantı təyin etdilər. Hunların ölkəsinə və başqa şimali Qafqaz torpaqlarına gedib, farslara qarşı ittifaq bağlamaq da ona həvalə edildi. Hunlar kömək vəd etdilər. Bu zaman eftalilərlə müharibədə uduzan Sasani şahənşahı II Yəzdigərd Orta Asiyadan Ktesifona qayıtdı. Bizanslıların Cənubi Qafqaz xristianlarının işinə qarışmadığına əmin olan II Yəzdigərd üsyanı zor gücünə boğmaq qərarına gələrək, Mihr-Nersesi böyük ordu və çoxsaylı fillərlə ora göndərdi. Albaniya, Ermənistan və Gürcüstandakı üsyançılardan bir çoxunu bahalı hədiyyələr və vədlərlə üsyandan yayındırmaq mümkün oldu. Feodalların çoxu öz yerlərinə qayıtdılar. Farslar "Vardan Mamikonyanla Albaniya və Gürcüstan arasında çox məharətlə bağlanmış ittifaq müqaviləsini pozmağa" müvəffəq oldular. 451-ci il iyunun 3-də vilayətindəki Avarayr düzündə (indiki Maku ilə Xoy arasında) farslarla üsyançılar arasındakı məşhur döyüş üsyançıların ağır məğlubiyyəti ilə başa çatdı.
Ümumqafqaz antisasani üsyanı yatırıldıqdan az sonra, 457–463-cü illərdə alban xalqının Sasanilərə qarşı çevrilmiş ən böyük üsyanı baş verdi. Üsyana hökmdar II Vaçe özü başçılıq edirdi. 450–451-ci illər üsyanından sonra heç bir güzəştə getməyən Sasani şahı II Yəzdigərd albanların ən vacib tələblərini belə ödəmək istəmədi.
457-ci ildə II Yəzdigərd vəfat etdi; onun ölümü Sasani xanədanında hakimiyyət uğrunda mübarizəni kəskinləşdirdi. Bundan istifadə edən II Vaçe farslara qarşı çıxdı. Bu çıxış ilk növbədə özünü II Vaçenin məcburi surətdə qəbul etdiyi zərdüştilikdən əl çəkməsində göstərdi.
459-cu ildə Sasani taxtında Peroz (459–484) oturdu. Onun dövründə təbəələrin onsuz da ağır olan vəziyyəti uzunmüddətli quraqlıq, qıtlıq və Perozun xarici müharibələri nəticəsində daha da ağırlaşdı.
Bütün bunlar Albaniyada narazılığa və arasıkəsilməz üsyanlara səbəb oldu. Erməni tarixçisi dediyi kimi, Sasani dövlətində müvəqqəti olaraq yaranmış əmin-amanlıq 459-cu ildə pozuldu. Çola keçidini ələ keçirən alban üsyançıları maskutların qoşunlarını ölkəyə buraxaraq, Böyük Qafqazın on bir "hökmdarı" ilə ittifaq bağladılar və onların köməyilə Albaniyaya soxulan Sasani qoşunları ilə iki il uğurlu hərbi əməliyyatlar apardılar. Farsların Vaçe ilə dəfələrlə danışıqlara girmək cəhdləri heç bir nəticə vermədi. Onda Peroz böyük muzdla tutduğu hunları – köməyə çağırdı. Alan qapısından Albaniyaya soxulan hunlar 462-ci ildə albanlarla döyüşə girdilər, bütün ili alban hökmdarı ilə vuruşdular. Vaçenin qoşunlarının azalmasına və dağılmasına baxmayaraq hunlar onu tabe edə bilmədilər.
Bu müharibə Sasani ordusunun muzdlu döyüşçüləri olan onoqurlar üçün də çox uğursuz oldu. Onların bir qismi döyüş meydanında, digərləri xəstəliklərdən həlak oldu.
Albaniyada 457-ci ildə başlayan bu üsyan yalnız 463-cü ildə yatırıldı. Sasanilərin ölkədəki mövqeyi yenidən möhkəmləndi, II Vaçe taxt-tacdan imtina etdi, arşakilər sülaləsinin hakimiyyətinə 30 illik ara verildi; ölkəni Sasanilərin canişini – mərzban idarə etməyə başladı.
Moisey Kalankatlı yepiskop Qutun hakimiyyətdən uzaqlaşdırılmış Vaçeyə göndərdiyi mədhiyyə-məktubundan gətirdiyi parçada siyasi hakimiyyətini itirmiş ölkənin dininin əldən verilmədiyini xüsusi qeyd edərək yazırdı: "Sənin ölkənin doğma dini hifz olunmuş, böyük kilsələr salamat, kiçik kilsələr əmin-amanlıqda, ruha-nilər ibadətlərdə, qurbanlar mehrablarda qalmışdır".
484-cü ildə Şahənşah (484–488) Sasani hökmdarı elan edildi. İmperiya ərazisində hökm sürən ağır siyasi və iqtisadi vəziyyət müharibə nəticəsində dağılmış kəndli təsərrüfatını bərpa etməyə çalışan Valarşı onun sələflərinin Cənubi Qafqazda həyata keçirdikləri dini təqib siyasətinə son qoymağa və Qafqaz xalqları ilə sülh bağlamağa məcbur etdi. kəndində üsyançıların təqdim etdiyi şərtlərlə bağlanmış bu sülh müqaviləsinə görə Sasani hökuməti Albaniya, Ermənistan və Gürcüstanda xeyli güzəştlərə yol verdi, Albaniyada arşakilər sülaləsinin hakimiyyəti yenidən bərpa edildi. Alban hökmdarının daxili idarəçilikdə müstəqilliyi tanındı. Din və etiqad azadlığı təmin edildi, alban əyanlarının imtiyazları bərpa edildi, feodal naharar nəsillərinin iyerarxiya prinsipi toxunulmaz qaldı. Ölkənin ali hakimi və nahararların başçısı yalnız alban hökmdarı özü ola bilərdi.
487-ci ildə alban arşaki sülaləsinin sonuncu nümayəndəsi, II Vaçenin qardaşı oğlu Mömin ləqəbli III Vaçaqan alban hökmdarı oldu. Moisey Kalankatlı yazır: "Vaçedən başlayaraq Mömin Vaçaqana kimi keçən 30 il müddətində Albaniya hökmdarsız qaldı…". Alban tarixçisinin sözlərinə görə, "yenidən bir məmləkət daxilində birləşən Albaniya sakinləri hökmdar ailəsindən cəsur, müdrik, dərrakəli və hündürboylu Vaçaqanı seçdilər. Alban hökmdarı Vaçenin qardaşı Yəzdigərdin oğlu olan Vaçaqanı Sasani şahı Valarşın köməyi ilə taxta oturtdular".
hökmdarlığı Albaniyanın siyasi və mədəni-dini dirçəlişi idi. O, hər şeydən əvvəl, ölkədə dini birliyə nail olmağa, xristianlığın ümumdövlət dininə çevrilməsinə çalışdı. Bu məqsədlə o, atəşpərəstləri, bütün bütpərəst təriqətlərini möhkəm təqib edir, onların kökünü kəsirdi. III Vaçaqan məktəblər açır, dağıdılmış kilsə və monastırları yenidən qurur, yenilərini tikir, kilsə rütbələrini bərpa edirdi. Albaniyanın müstəqilliyini möhkəmləndirməyə çalışan III Vaçaqan yad dini-siyasi təsirlərə və xarici qüvvələrin assimilyatorçu siyasətinə qarşı dayana biləcək müstəqil alban kilsəsinin böyük siyasi rolunu nəzərə alaraq, bu kilsənin laxlamış dayaqlarını möhkəmləndirməyi, onu iqtisadi cəhətdən gücləndirməyi zəruri hesab etdi. Bu məqsədlə o, Aquen məclisini topladı. Bu məclis bir tərəfdən alban kilsəsinin müstəqilliyinin təsdiq edilməsinə kömək etməli, digər tərəfdən dövlət hakimiyyətini möhkəmləndirmək, feodal azğınlığına son qoymaq, ruhaniləri dünyəvi əyanlarla bərabərləşdirmək, dünyəvi əyanların və ruhanilərin vergi ödəyən zümrə ilə münasibətlərini nizamlamaq, eləcə də ölkənin siyasi müstəqilliyini saxlamaq və yadelli qüvvələrlə mübarizə etmək məqsədilə bütün silklərin dini birliyinə nail olmaq üçün şərait yaratmalı idi. III Vaçaqan Albaniyada son Arşaki hökmdarı oldu.
Arşakilər sülaləsindən olan bütün alban hökmdarları müstəqil alban siyasəti aparır, alban ideallarına – alban dövlətinə, xalqına, dininə sədaqətlə xidmət edirdilər; tədricən onların ilkin farslıq əlamətləri aradan getmiş, onlar tez bir zamanda yerli mədəniyyəti mənimsəmiş, albanlaşmışdılar.
Alban dövləti alban arşakiləri dövründə qədim Albaniyanın ənənələrini davam etdirərək, özünün heç kəsdən asılı olmayan müstəqil daxili və bəzən də xarici siyasətini yürütmüşdür.
510-cu ildə, Sasanilər imperiyasında vəziyyət sabitləşən kimi, Sasani şahları Albaniya və İberiyada (Kartlidə) yerli hökmdar sülalələrini ləğv etdilər. I Xosrov tərəfindən keçirilən inzibati islahatlar nəticəsində Sasani imperiyasının dörd canişinliyə (kusta) bolünməsi təsdiq edildi. Bütün Cənubi Qafqaz ölkələri kimi, Albaniya da Şimal canişinliyinin, Adurbadaqan – Azərbaycan da adlandırılan Qafqaz kustunun tərkibinə daxil edildi . Bu vəziyyət 628-ci ilə kimi davam etdi.
Hökmdarları
- I Vaçaqan (III əsrin ikinci yarısı-?)
- I Vaçe (255–262)
- Urnayr (313–371)
- II Vaçaqan (371-?)
- Mirhavan (?-?)
- Satoy (?-?)
- Asay (?-?)
- Yesuagen (424–444)
- II Vaçe (444–463)
- III Vaçaqan (487–510)
Həmçinin bax
İstinadlar
- Azərbaycan Tarixi (yeddi cilddə), Bakı, 2007, II cild.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun meqalenin muzakire sehifesine diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Alban Arsakileri Qafqaz Albaniyasini miladi tarixle I esrden 510 cu ildek idare etmis hokmdar sulalesi Alban Arsakileri Alban olkesinin tarixi nde Alban cari Urnayr ve Sasani sahensahi II Sapurun tesviri olan miniaturBanisi I Cesur VacaqanSonuncu hokmdar III Momun VacaqanHazirki rehber yoxdurEsasi qoyulub I esrSoyun kesilmesi V esrMilliyyet parfTitullarBoyuk knyazTarixiEramizin I esrinde hakimiyyete gelen alban arsakileri VI esre kimi alban mutleqiyyeti Sasaniler terefinden legv olunana ve olke Sasani canisinlerine verilenedek davam getire bildiler Moisey Kalankatlinin teqdim etdiyi siyahida arsakiler sulalesinden olan on alban hokmdarinin adi cekilir Arandan arsakilerin boyuk neslinden olan Cesur Vacaqanadek oten gunlerin sayi melum deyildir Albaniyani idare eden hokmdarlarin adlari sira uzre beledir I Cesur Vacaqan Vace Urnayr II Vacaqan Mihravan Satay Asay Yesuagen Vace ve nehayet III Momin Vacaqan Siyahidan aydin olur ki Aran arsakilerden olmayib gorunur Parfiya arsakilerinin bir qolu olan bu sulalenin numayendeleri olkedeki yerli sulaleni evez etmisdir Siyahidan gorunduyu kimi Albaniyanin ilk arsaki hokmdari e I esrinde hakimiyyete gelen I Cesur Vacaqan olmusdur Bele guman etmek olar ki Vacaqanin selefleri olan yerli hokmdarlar Albaniyanin butun vilayetlerine sahib deyildiler Mehz I Vacaqan olkeni birlesdirmeye ve merkezlesmis dovlet yaratmaga muveffeq olmusdu Onun ne ozu ne de varisi I Vace haqqinda basqa melumat yoxdur Urnayrin hakimiyyet illeri deqiq melum deyil Moisey Kalankatlinin melumatina gore Urnayr Sasani Sahensahi II Sapurun 309 379 Bizans imperatoru Boyuk Konstantinin 337 361 elece de ermeni hokmdarlari III Tridatin 287 330 Tiqranin 338 345 Arsakin 345 367 ve Papin 370 374 muasiri olub Menbelerde onun adi ilk defe 313 cu ilde alban eyanlari ile birlikde xristianligi qebul etmesi munasibetile cekilmisdir Onunla bagli son melumat 371 ci ilde bas vermis ile baglidir Belelikle Urnayrin hakimiyyet basinda en azi 313 cu ilden 371 ci ile kimi oldugu guman edilir Alban tarixcisi Moisey Kalankatli onu boyuk muharibelerde seleflerinin sanli adina varis cixaraq Ermenistanin icerilerinde qelebe bayragi sancan resadetli er adlandirir Urnayrin daxili siyasetinde esas yerlerden birini butperestlikle mubarize xristianligin dovlet dinine cevrilmesi kilsenin torpaqla temin olunmasi ilkin beherin kilseye ayrilmasi tutur Hokmdarin saray adamlarinin eyanlarin ve Albaniya ehalisinin bir hissesinin qebul etdikleri xristianliq tesekkul tapan feodal medeniyyetinin ideoloji esasi oldu Ehalinin bir hissesi ise oz kohne butperest inamlarina bir hissesi ise mezdekizme atesperestliye sadiq qaldi Urnayrdan sonra menbelerde alban arsakilerinden Yesuagen haqqinda melumat var Onun dovrunde kohne elifbanin tekmillesdirilmesi yolu ile yeni alban yazisi yarandi Bu barede Moisey Kalankatli elece de V VIII esrlerin ermeni muellifleri Koryun Movses Xorenli xeber verirler Telim tedrisin teskilinin Yesuagen terefinden heyata kecirilmis formasi xususi maraq dogurur 444 cu ilde Yesuagenin Sasani sahensahi bacisindan olan oglu II Vace hokmdar elan edildi Moisey Kalankatlinin melumatina gore bu alban hokmdari Sasani sahensahi Perozun emri ile onun dovrunde dovletin paytaxti olmus Perozabad Partav Berde seherini saldirdi Paytaxtin Qebeleden Berdeye kocurul mesi xarici siyasi deyisikliklerle turkdilli kocerilerin tez tez bas veren basqinlari ile bagli idi mehz bu olkenin medeni siyasi merkezinin Kurun sol sahilinden sag sahiline kecirilmesine sebeb olur II Vacenin hakimiyyet illeri Sasaniler eleyhine bas veren xalq azadliq herekatlari ile elametdar oldu Bunlardan457 463 cu illerde II Vacenin ozunun rehberliyi ile bilavasite Albaniyada bas qaldiran azadliq herekatini gostermek olar Albanlari ve basqa Qafqaz xalqlarini bu usyana sovq eden esas amil Sasanilerin iqtisadi siyasi ve medeni ideoloji boyundurugu olmusdu Menbelerin melumatindan gorunur ki Sasani usuli idaresinin Albaniya Iberiyadaki xristian tebeelerine munasibetde apardigi siyaset sabit olmamis daim deyisikliklere ugradi Xristianlar Roma imperiyasinda teqiblere meruz qaldiqda Sasani sahlari onlara himayedarliq etmis xristianlarin simasinda romalilara qarsi arxa cebhede muttefiq qazanmaq umidi ile onlari oz erazilerinde hevesle qebul etmisdiler Xristianligin qelebesi onun serqi Roma imperiyasinda hemcinin Albaniya Ermenistan ve Iberiyada dovlet dinine cevrilmesi ile Sasaniler imperiyasinda xristianlara munasibet deyisdi Sasani sahlari motedil teriqetlere mensub olan xristianlari teqib etmeye elece de oz yerlerinde resmi kilse ile mubarize aparan muxtelif teriqetleri mudafie etmeye basladilar Qonsuluqda siyasi ve dini cehetden Sasanilere dusmen lakin Roma imperiyasi ile hemdin olkenin olmasi hem Simaldan hem de qerbden mohkemlendirilmis tebii serhedleri olmayan bu olkeni hemin istiqametlerden daim tehlukeye meruz qoyurdu 428 ci ilde Sasaniler Ermenistanda hokmdar hakimiyyetini legv edib onu imperiyanin eyaletlerinden birine cevirdiler Hemin dovrde Albaniya mueyyen siyasi musteqilliyini saxlaya bilmis vassal olke idi Dunyevi feodallarin ve ruhanilerin mustesna huquqlari elece de alban arsakilerinin simasinda daxili bezen de xarici siyaset yuruden hokmdar hakimiyyeti saxlanmisdi lakin alban hokmdarlarinin separatciligi merkezi hakimiyyeti narahat edirdi V esrin ortalarinda simali Qafqaz kocerilerinin artmaqda olan basqinlarindan elece de Bizansin Attila ile muharibeye ve kilse munaqiselerine celb olunmasindan istifade eden Sasaniler Qafqaz xalqlarinin muqavimetine ve musteqilliyine hemiselik son qoymaq Albaniya ve Iberiyani da oz eyaletlerine cevirmek ucun aciq ve qeti tedbirlere el atdilar Her seyden evvel 438 457 Cenubi qafqazlilarin herbi quvvelerini imperiyanin Simal Serq hududlarina hunlarla mubarizeye seferber ederek bununla onlarin muqavimetini zeifletdi II Yezdigerd vergi siyasetini de deyisdi Ehalinin umumi siyahiya alinmasi ve uzerine vergi qoyulacaq her seyin qeydiyyatdan kecirilmesi neticesinde vergiler xeyli derecede artdi Kendlilerle yanasi seher ehalisi elece de evveller azatlar zumresi ile bir tutulan ve yalniz torpaq vergisi veren ruhaniler de agir vergi ile yuklendiler Ekilib ekilmemesinden asili olmayaraq butun ekine yararli sahelere vergi qoyuldu Xezerin qerb sahilinde ucaldilan bes sira mudafie xettinin tikintisi de tamamile Albaniya ehalisi uzerine dusdu Moisey Kalankatli yazirdi Qafqaz daglari ile Boyuk Serq Xezer denizi arasindaki mohtesem tikinti ucun insaatcilar toplayan ve muxtelif material arayan Sasani sahlari olkemizi taqetden salmisdilar Bu tedbirlerle yanasi Sasaniler Cenubi Qafqaz xalqlarini o cumleden albanlari zorla mezdekizme atesperestliye cevirmek yolu ile onlarin medeni ideoloji assimilyasiyasina nail olmaga calisirdilar Etiqad meselesi yalniz dini mahiyyet dasimirdi bu hemcinin muhum siyasi ehemiyyete malik mesele idi Dini assimilyasiyasinin esas meqsedi merkezin siyasi hakimiyyetini mohkemlendirmek tabe olmayan xalqlarin tam itaetkarligini temin etmek onlari oz musteqillikleri ugrunda apardiqlari mubarizede komek umduqlari Bizansdan ayirmaq idi Belelikle mehz hemin vaxtdan uc Qafqaz xalqi dini muttefiqe cevrildiler gorduyu butun bu iqtisadi ve siyasi tedbirler 450 451 ci illerde bas veren anti Sasani herekatina sebeb oldu bunun ucun esas behane Cenubi Qafqaza gonderilmis yeddi yuz atesperestin onlardan uc yuzu Albaniya ucun nezerde tutulmusdu xristianligin kokunu kesmek ve mezdekizmi yaymaq cehdleri olmusdu Ermenistan ve Iberiyaya nisbeten Albaniyada usyan daha agir seraitde kecirdi Paytakaran seherinde Sasani silahli quvveleri cemlenmisdi Cola erazisinde hunlara qarsi yurusden qayitmis on min Sasani atlisi yerlesmisdi Sasaniler onlarin komeyile Gurcustan ve Albaniyada bas qaldirmis usyani zeifletmek Ermenistandaki herekati bogmaq isteyirdiler II Yezdigerd terefinden sah sarayina cagirilaraq orada girov kimi saxlanilan ve mezdekizmi qebul etmeye mecbur edilen alban hokmdari II Vace usyancilari aciq sekilde mudafie ede bilmezdi Albaniyadaki usyana olkenin Cenubi Qafqaz xalqlarinin azadliq herekatina basciliq eden herbi emeliyyatin umumi strateji planini hazirlayan Vardan Mamikonyanla six elaqe saxlayan olke patriarxi katolikosu ve hazarapeti veziri rehberlik edirdi 450 ci ilde alban hokmdarlarinin qis iqametgahi olan Xalxal seheri yaxinliginda muasir Qazax zonasi usyancilarla Sasani qosunlari arasinda doyus bas verdi Bu doyus Sasani qosunlarinin tam meglubiyyeti ile basa catdi Bu qelebeden sonra Sasanilnilerin Albaniyada tutduqlari qala ve seherlere hucum ceken albanlarin ermenilerin ve iberlerin muttefiq qosunlari daha sonra dogru birge yurus etdiler Onlar II Yezdigerd terefinden tikilen qalani dagidaraq buradaki Sasani qarnizonunu mehv etdiler ve alban hokmdar neslinden olan bir knyazi kecidin komendanti teyin etdiler Hunlarin olkesine ve basqa simali Qafqaz torpaqlarina gedib farslara qarsi ittifaq baglamaq da ona hevale edildi Hunlar komek ved etdiler Bu zaman eftalilerle muharibede uduzan Sasani sahensahi II Yezdigerd Orta Asiyadan Ktesifona qayitdi Bizanslilarin Cenubi Qafqaz xristianlarinin isine qarismadigina emin olan II Yezdigerd usyani zor gucune bogmaq qerarina gelerek Mihr Nersesi boyuk ordu ve coxsayli fillerle ora gonderdi Albaniya Ermenistan ve Gurcustandaki usyancilardan bir coxunu bahali hediyyeler ve vedlerle usyandan yayindirmaq mumkun oldu Feodallarin coxu oz yerlerine qayitdilar Farslar Vardan Mamikonyanla Albaniya ve Gurcustan arasinda cox meharetle baglanmis ittifaq muqavilesini pozmaga muveffeq oldular 451 ci il iyunun 3 de vilayetindeki Avarayr duzunde indiki Maku ile Xoy arasinda farslarla usyancilar arasindaki meshur doyus usyancilarin agir meglubiyyeti ile basa catdi Umumqafqaz antisasani usyani yatirildiqdan az sonra 457 463 cu illerde alban xalqinin Sasanilere qarsi cevrilmis en boyuk usyani bas verdi Usyana hokmdar II Vace ozu basciliq edirdi 450 451 ci iller usyanindan sonra hec bir guzeste getmeyen Sasani sahi II Yezdigerd albanlarin en vacib teleblerini bele odemek istemedi 457 ci ilde II Yezdigerd vefat etdi onun olumu Sasani xanedaninda hakimiyyet ugrunda mubarizeni keskinlesdirdi Bundan istifade eden II Vace farslara qarsi cixdi Bu cixis ilk novbede ozunu II Vacenin mecburi suretde qebul etdiyi zerdustilikden el cekmesinde gosterdi 459 cu ilde Sasani taxtinda Peroz 459 484 oturdu Onun dovrunde tebeelerin onsuz da agir olan veziyyeti uzunmuddetli quraqliq qitliq ve Perozun xarici muharibeleri neticesinde daha da agirlasdi Butun bunlar Albaniyada naraziliga ve arasikesilmez usyanlara sebeb oldu Ermeni tarixcisi dediyi kimi Sasani dovletinde muveqqeti olaraq yaranmis emin amanliq 459 cu ilde alban hokmdarinin tabe olmaqdan qeti imtina etmesi ile pozuldu Cola kecidini ele keciren alban usyancilari maskutlarin qosunlarini olkeye buraxaraq Boyuk Qafqazin on bir hokmdari ile ittifaq bagladilar ve onlarin komeyile Albaniyaya soxulan Sasani qosunlari ile iki il ugurlu herbi emeliyyatlar apardilar Farslarin Vace ile defelerle danisiqlara girmek cehdleri hec bir netice vermedi Onda Peroz boyuk muzdla tutdugu hunlari komeye cagirdi Alan qapisindan Albaniyaya soxulan hunlar 462 ci ilde albanlarla doyuse girdiler butun ili alban hokmdari ile vurusdular Vacenin qosunlarinin azalmasina ve dagilmasina baxmayaraq hunlar onu tabe ede bilmediler Bu muharibe Sasani ordusunun muzdlu doyusculeri olan onoqurlar ucun de cox ugursuz oldu Onlarin bir qismi doyus meydaninda digerleri xesteliklerden helak oldu Albaniyada 457 ci ilde baslayan bu usyan yalniz 463 cu ilde yatirildi Sasanilerin olkedeki movqeyi yeniden mohkemlendi II Vace taxt tacdan imtina etdi arsakiler sulalesinin hakimiyyetine 30 illik ara verildi olkeni Sasanilerin canisini merzban idare etmeye basladi Moisey Kalankatli yepiskop Qutun hakimiyyetden uzaqlasdirilmis Vaceye gonderdiyi medhiyye mektubundan getirdiyi parcada siyasi hakimiyyetini itirmis olkenin dininin elden verilmediyini xususi qeyd ederek yazirdi Senin olkenin dogma dini hifz olunmus boyuk kilseler salamat kicik kilseler emin amanliqda ruha niler ibadetlerde qurbanlar mehrablarda qalmisdir 484 cu ilde Sahensah 484 488 Sasani hokmdari elan edildi Imperiya erazisinde hokm suren agir siyasi ve iqtisadi veziyyet muharibe neticesinde dagilmis kendli teserrufatini berpa etmeye calisan Valarsi onun seleflerinin Cenubi Qafqazda heyata kecirdikleri dini teqib siyasetine son qoymaga ve Qafqaz xalqlari ile sulh baglamaga mecbur etdi kendinde usyancilarin teqdim etdiyi sertlerle baglanmis bu sulh muqavilesine gore Sasani hokumeti Albaniya Ermenistan ve Gurcustanda xeyli guzestlere yol verdi Albaniyada arsakiler sulalesinin hakimiyyeti yeniden berpa edildi Alban hokmdarinin daxili idarecilikde musteqilliyi tanindi Din ve etiqad azadligi temin edildi alban eyanlarinin imtiyazlari berpa edildi feodal naharar nesillerinin iyerarxiya prinsipi toxunulmaz qaldi Olkenin ali hakimi ve nahararlarin bascisi yalniz alban hokmdari ozu ola bilerdi 487 ci ilde alban arsaki sulalesinin sonuncu numayendesi II Vacenin qardasi oglu Momin leqebli III Vacaqan alban hokmdari oldu Moisey Kalankatli yazir Vaceden baslayaraq Momin Vacaqana kimi kecen 30 il muddetinde Albaniya hokmdarsiz qaldi Alban tarixcisinin sozlerine gore yeniden bir memleket daxilinde birlesen Albaniya sakinleri hokmdar ailesinden cesur mudrik derrakeli ve hundurboylu Vacaqani secdiler Alban hokmdari Vacenin qardasi Yezdigerdin oglu olan Vacaqani Sasani sahi Valarsin komeyi ile taxta oturtdular hokmdarligi Albaniyanin siyasi ve medeni dini dircelisi idi O her seyden evvel olkede dini birliye nail olmaga xristianligin umumdovlet dinine cevrilmesine calisdi Bu meqsedle o atesperestleri butun butperest teriqetlerini mohkem teqib edir onlarin kokunu kesirdi III Vacaqan mektebler acir dagidilmis kilse ve monastirlari yeniden qurur yenilerini tikir kilse rutbelerini berpa edirdi Albaniyanin musteqilliyini mohkemlendirmeye calisan III Vacaqan yad dini siyasi tesirlere ve xarici quvvelerin assimilyatorcu siyasetine qarsi dayana bilecek musteqil alban kilsesinin boyuk siyasi rolunu nezere alaraq bu kilsenin laxlamis dayaqlarini mohkemlendirmeyi onu iqtisadi cehetden guclendirmeyi zeruri hesab etdi Bu meqsedle o Aquen meclisini topladi Bu meclis bir terefden alban kilsesinin musteqilliyinin tesdiq edilmesine komek etmeli diger terefden dovlet hakimiyyetini mohkemlendirmek feodal azginligina son qoymaq ruhanileri dunyevi eyanlarla beraberlesdirmek dunyevi eyanlarin ve ruhanilerin vergi odeyen zumre ile munasibetlerini nizamlamaq elece de olkenin siyasi musteqilliyini saxlamaq ve yadelli quvvelerle mubarize etmek meqsedile butun silklerin dini birliyine nail olmaq ucun serait yaratmali idi III Vacaqan Albaniyada son Arsaki hokmdari oldu Arsakiler sulalesinden olan butun alban hokmdarlari musteqil alban siyaseti aparir alban ideallarina alban dovletine xalqina dinine sedaqetle xidmet edirdiler tedricen onlarin ilkin farsliq elametleri aradan getmis onlar tez bir zamanda yerli medeniyyeti menimsemis albanlasmisdilar Alban dovleti alban arsakileri dovrunde qedim Albaniyanin enenelerini davam etdirerek ozunun hec kesden asili olmayan musteqil daxili ve bezen de xarici siyasetini yurutmusdur 510 cu ilde Sasaniler imperiyasinda veziyyet sabitlesen kimi Sasani sahlari Albaniya ve Iberiyada Kartlide yerli hokmdar sulalelerini legv etdiler I Xosrov terefinden kecirilen inzibati islahatlar neticesinde Sasani imperiyasinin dord canisinliye kusta bolunmesi tesdiq edildi Butun Cenubi Qafqaz olkeleri kimi Albaniya da Simal canisinliyinin Adurbadaqan Azerbaycan da adlandirilan Qafqaz kustunun terkibine daxil edildi Bu veziyyet 628 ci ile kimi davam etdi HokmdarlariI Vacaqan III esrin ikinci yarisi I Vace 255 262 Urnayr 313 371 II Vacaqan 371 Mirhavan Satoy Asay Yesuagen 424 444 II Vace 444 463 III Vacaqan 487 510 Hemcinin baxArsakilerIstinadlarAzerbaycan Tarixi yeddi cildde Baki 2007 II cild