Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Parflar — Parflar mürəkkəb etnogenezisə mənsubdurlar.
Etnogenez
Antik dövrdə Mərkəzi Asiyanın çöllərində parf adlı tayfa köç edirdi. Bu tayfa bəzi qaynaqlarda Daxa adlanırdı. Təqribən eradan əvvəl III əsrdə bu tayfanın bəzi qolları adı altında birləşdilər.
Daxların aparıcı tayfası parna adlanırdı. Parna tayfasından məşhur Parfiya şahları I Arsak və I Tiridat çıxmışdı.
Parna sonralar üç qrupa bölündü: Parflar, Parslar, Martlar.
I Arsak daxları birləşdirib əyləşdirdi. Onlar qədim İran qaynaqlarında Apartik adlanan ərazidə yerləşdilər. Əkinçiliklə məşğul olmağa başladılar. Yunanlar onlara parf, yurdlarına isə Parfiya deyirdilər.
Tarix
(e.ə.175-163-cu illər) Selevki dövlətinin siyasi böhranının qarşısını ala bilmir.Midiyada Selevki satrapi Timarx üsyan qaldirir. E.ə.131-ci ildə VII Antiox Midiyada Selevki hakimiyyətini bərpa ədir,lakin az sonra parfiyalilar ilə döyüşdə həlak olur.Bundan sonra Parfiya ilə siyasi təsir dairələrini genişləndirmək ugrunda mubarizəyə başlayir.Strabonun məlumatindan görünür ki, parflar da Azərbadaqan torpaqlarina göz tikibmişlər.Azərbaycan böyuk hərbi quvvəyə malik idi.
E.ə.36-ci ildə Roma sərkərdəsi Antoni Parfiyaya qarşi yuruşə başlayir.Antoni boyuk bir ordu ilə Adərbayqanin ərazisinə soxuldu,olkəni taladi və muhasirəyə aldi.
Midiyali dəstələr də romalilarin duşərgəsinə hucumlar ədir və onlara tələfat vərirdilər.Antoni Adərbayqani tərk ətməyə məcbur olur.Parflar geriyə çəkilən romalilari təqib ədir,kiçik doyuşlərlə tələfata ugradirdilar.Eyni zamanda romalilari acliq əldən salirdi.Parflar Antoniyə qalib gələ bilməsələr də,oz həmlələri ilə onun acliqdan zəifləmiş ordusunu əldən salirdilar.Son məqamda təqib dəstələri Antoniyə toxunmayacaqlarini vəd ədirlər.Antoni bu doyuşlərdə 24 min doyuşçu itirmişdi.E.ə.31-ci ildə Antoni Roma triumviri Oktavian ilə doyuşə girişən zaman bir il sonra həlak olur və şərqdə agaliq Oktavian Avqustun əlinə kəçdi.Lakin onun hakimiyyəti uzun surmədi.Adərbayqan mustəqilliyini saxlamagi hərbi munaqişələrə qoşulmaqdan ustun tuturdu.Zəruri hallarda isə qonşularin koməyinə gəlirdi.Əyni zamanda şimalda Arazin o tayina qədər uzanan torpaqlarini qorumaq,Arməniya hokmdarlarinin təcavuzkar işgallarinin qarşisini almaq məqsədini gudən Adərbayqan dovləti oz varligini və hududlarini saxlamaqda Midiya hokmdarlarinin qudrətinə də arxalanirdi.Boyuk hərbi munaqişələrdə iştirak ədən Midiya və Parfiya da Adərbayqanin siyasi mənafəyini mudafiə ədirdi.
Parfiya-Atropatena münasibətləri
çoxdan mübarizə aparan parfiyalılar e.ə. II əsrin 50-ci illərinin ortalarına yaxın geniş istila yoluna çıxıb, sanballı siyasi qüvvəyə çevrilirlər. Tezliklə (ehtimal ki, 148-147-ci illərdə) Parfiya çarı Selevkilərin basqınlarından müsibətlər çəkmiş Madanı işğal edir. Madanın işğalı o dərəcədə mühüm bir hadisə idi ki, bundan sonra I Mitridat "Böyük çar" titulunu qəbul etdi.
Madanın işğalı parfiyalıların üzünə Mesopotamiyanın yolunu açdı və e.ə. 141-ci ildə Mesopotamiya fəth edildi. Sonra varlı da işğal olundu.
Bəzi tədqiqatçılar belə güman edirlər ki, parfiyalılar Aşağı Madadan sonra Mada-Atropatenanı da işğal etmişdilər, lakin mənbələrdə buna sübut-dəlil yoxdur. Selevkilərə düşmən olan, Hellinizm naminə nə varsa hamısına qarşı, Şərq xalqlarını , yunan-makedoniyalıların hədsiz zülmündən xilas etmək uğrunda mübarizə aparan "vətənpərvər" qüvvə kimi parfiyalıların Atropatenada mövqeyi, ola bilsin, artıq möhkəmlənmişdi. Bir mühüm cəhət də ondan ibarətdir ki, parfiyalılar etnodil (görünür, həm də mədəni) cəhətdən madalılara çox yaxın idilər. Buna görə də Atropatenada parfiyalılara "özgələrdən", yəni yunan-makedoniyalılardan fərqli olaraq "öz adamları" kimi baxırdılar və o zaman yunan-makedoniyalılara qarşı vahid cəbhə yaranırdı.
Lakin bütün bunlara baxmayaraq, atropatenalılar öz dövlətlərinin suverenliyini saxlaya bilmişdilər. Atropatilər çarlığının parfiyalılar tərəfindən zəbt olunduğunu güman etməyə əlimizdə əsas yoxdur, çünki hələ öz "Coğrafiya" əsərini e.ə. lap son illərdə başa çatdırmış Strabon yazırdı: "Atropatenanın ailəsində varislik hələ indi də davam edir".
Atropatenada da parfiyalıların mövqeləri möhkəmlənməkdə davam edirdi. E.ə. I əsrdə Atropatenada məişətdə, tikintidə, memarlıqda "parfiyalaşma" o qədər güclü və əhatəli idi ki, bunun birdən-birə, hazırlıq dövrü olmadan baş verdiyini güman etmək çətindir. Bütün bunlar onu göstərir ki, Atropatenada Parfiyanın təsiri, şübhəsiz, daha əvvəllər başlanmışdı. Bunu e.ə. I əsrdə Parfiya sikkələrinin Atropatenada geniş yayılması da təsdiq edir və güman etməyə əsas var ki, Ekbatanada kəsilmiş Parfiya gümüş pulu Zaqafqaziyaya Atropatena vasitəsilə yayılırmış.
Parfiya dilində tərtib edilmiş, bizə gəlib çatmış bir avroman sənədi də Atropatenada parfiyalıların o zamankı rolundan və əhəmiyyətindən xəbər verir. Atropatena madalılarının parfiyalılarla yaxınlaşması üçün Atropatenanın özündə çox böyük bir zəmin vardı. Hellinləşməyə müqavimət burada kifayət qədər fəal idi. Madalılar çox mürəkkəb şəraitdə, yunan-makedoniyalıları bir o qədər yaxına qoymayan müstəqil dövlət yaratdılar, öz istiqlaliyyətlərini qoruyub saxlamaq uğrunda selevkilərə qarşı inadlı mübarizə aparırdılar, Atropatena madalıları türk etnik birliyinə mənsub olduqlarını dərk edir, öz mədəni ənənələrinin, dininin, dövlət quruluşunun üstünlüyünü qoruyub saxlamağa və möhkəmləndirməyə çalışırdılar; bütün bunlar parfiyalıların məqsədlərinə uyğun gəlirdi.
Parfiyalıları Atropatenaya tərəf çəkən bir amil də, əlbəttə, dövlətin ərazisini genişləndirmək və strateji cəhətdən mühüm əməliyyat meydanı ələ keçirmək niyyətindən, ən əvvəl atropatenalılarla parfiyalıların ümumi məqsədindən, hellinliyə qarşı mübarizədən ibarət idi. Parfiyalılar və atropatenalılar Atropatenada kökləri I minilliyin əvvəllərinə gedən "öz" mədəniyyət və dinini dirçəltmək işində də müttəfiq idilər. Hələ o zaman Qərbi İran vilayətlərində, o cümlədən Cənubi Azərbaycanda müxtəlif mazdaizm təlimləri, Kiçik Avesta etiqadları mövcud idi. Mada hökmranlığı dövründə, maqlar bu təlimləri təbliğ etməyə başlayanda gələcək Atropatena zonasında mazdaizm – Avesta təlimlərinin mövqeləri daha da möhkəmlənməkdə idi. Atropatidlərin və Atropatena madalılarının rəsmi dini mazdaizm-zərdüştilik – Avesta dini idi.
Parfiyalıların və Atropatena madalılarının mənafelərinin ümumiliyi, onların mədəniyyət cəhətdən yaxınlığı və dil cəhətdən qohumluğu Mada-Atropatena ünsürləri ilə Parfiya ünsürlərinin Atropatena zəminində etno-mədəni baxımdan xeyli yaxınlaşmasına və hətta qovuşmasına səbəb olurdu. Bu, zahirən öz əksini, məsələn, "parfiyalılar" termini əvəzinə tez-tez "madalılar" termininin işlədilməsində tapırdı.
Beləliklə, təsvir edilən dövrdə Atropatenanın və atropatenalıların adları mənbələrdə əsasən qonşu ölkələrin tarixi ilə, yaxud ümumregion xarakterli hadisələrlə əlaqədar olaraq çəkilirsə də, təsdiq edə bilərik ki, atropatenalılar Roma əleyhinə sanballı bir qüvvə olub region xalqlarının çağırılmamış "qonaqlara" qarşı mübarizəsində ən fəal bir şəkildə iştirak edirdilər. Onlar, şübhəsiz, bu ağır mübarizədə özlərinin istiqlaliyyətini qoruyub saxladılar. Strabon yuxarıda nəzərdən keçirilmiş hadisələrin demək olar ki, müasiri sayılan istinad edərək məlumat verir ki, Atropatena "hərbi qüvvə mənasında çox sanballı bir ölkədir, çünki o, döyüşə... 10000 süvari və 40000 piyada çıxara bilər".
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
 | Etnik qrup ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun meqalenin muzakire sehifesine diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Parflar Parflar murekkeb etnogenezise mensubdurlar Parfiya carligi Terrokata Berlin muzeyiEtnogenezAntik dovrde Merkezi Asiyanin collerinde parf adli tayfa koc edirdi Bu tayfa bezi qaynaqlarda Daxa adlanirdi Teqriben eradan evvel III esrde bu tayfanin bezi qollari adi altinda birlesdiler Daxlarin aparici tayfasi parna adlanirdi Parna tayfasindan meshur Parfiya sahlari I Arsak ve I Tiridat cixmisdi Parna sonralar uc qrupa bolundu Parflar Parslar Martlar I Arsak daxlari birlesdirib eylesdirdi Onlar qedim Iran qaynaqlarinda Apartik adlanan erazide yerlesdiler Ekincilikle mesgul olmaga basladilar Yunanlar onlara parf yurdlarina ise Parfiya deyirdiler Tarix e e 175 163 cu iller Selevki dovletinin siyasi bohraninin qarsisini ala bilmir Midiyada Selevki satrapi Timarx usyan qaldirir E e 131 ci ilde VII Antiox Midiyada Selevki hakimiyyetini berpa edir lakin az sonra parfiyalilar ile doyusde helak olur Bundan sonra Parfiya ile siyasi tesir dairelerini genislendirmek ugrunda mubarizeye baslayir Strabonun melumatindan gorunur ki parflar da Azerbadaqan torpaqlarina goz tikibmisler Azerbaycan boyuk herbi quvveye malik idi E e 36 ci ilde Roma serkerdesi Antoni Parfiyaya qarsi yuruse baslayir Antoni boyuk bir ordu ile Aderbayqanin erazisine soxuldu olkeni taladi ve muhasireye aldi Midiyali desteler de romalilarin dusergesine hucumlar edir ve onlara telefat verirdiler Antoni Aderbayqani terk etmeye mecbur olur Parflar geriye cekilen romalilari teqib edir kicik doyuslerle telefata ugradirdilar Eyni zamanda romalilari acliq elden salirdi Parflar Antoniye qalib gele bilmeseler de oz hemleleri ile onun acliqdan zeiflemis ordusunu elden salirdilar Son meqamda teqib desteleri Antoniye toxunmayacaqlarini ved edirler Antoni bu doyuslerde 24 min doyuscu itirmisdi E e 31 ci ilde Antoni Roma triumviri Oktavian ile doyuse girisen zaman bir il sonra helak olur ve serqde agaliq Oktavian Avqustun eline kecdi Lakin onun hakimiyyeti uzun surmedi Aderbayqan musteqilliyini saxlamagi herbi munaqiselere qosulmaqdan ustun tuturdu Zeruri hallarda ise qonsularin komeyine gelirdi Eyni zamanda simalda Arazin o tayina qeder uzanan torpaqlarini qorumaq Armeniya hokmdarlarinin tecavuzkar isgallarinin qarsisini almaq meqsedini guden Aderbayqan dovleti oz varligini ve hududlarini saxlamaqda Midiya hokmdarlarinin qudretine de arxalanirdi Boyuk herbi munaqiselerde istirak eden Midiya ve Parfiya da Aderbayqanin siyasi menafeyini mudafie edirdi Parfiya Atropatena munasibetleri coxdan mubarize aparan parfiyalilar e e II esrin 50 ci illerinin ortalarina yaxin genis istila yoluna cixib sanballi siyasi quvveye cevrilirler Tezlikle ehtimal ki 148 147 ci illerde Parfiya cari Selevkilerin basqinlarindan musibetler cekmis Madani isgal edir Madanin isgali o derecede muhum bir hadise idi ki bundan sonra I Mitridat Boyuk car titulunu qebul etdi Madanin isgali parfiyalilarin uzune Mesopotamiyanin yolunu acdi ve e e 141 ci ilde Mesopotamiya feth edildi Sonra varli da isgal olundu Bezi tedqiqatcilar bele guman edirler ki parfiyalilar Asagi Madadan sonra Mada Atropatenani da isgal etmisdiler lakin menbelerde buna subut delil yoxdur Selevkilere dusmen olan Hellinizm namine ne varsa hamisina qarsi Serq xalqlarini yunan makedoniyalilarin hedsiz zulmunden xilas etmek ugrunda mubarize aparan vetenperver quvve kimi parfiyalilarin Atropatenada movqeyi ola bilsin artiq mohkemlenmisdi Bir muhum cehet de ondan ibaretdir ki parfiyalilar etnodil gorunur hem de medeni cehetden madalilara cox yaxin idiler Buna gore de Atropatenada parfiyalilara ozgelerden yeni yunan makedoniyalilardan ferqli olaraq oz adamlari kimi baxirdilar ve o zaman yunan makedoniyalilara qarsi vahid cebhe yaranirdi Lakin butun bunlara baxmayaraq atropatenalilar oz dovletlerinin suverenliyini saxlaya bilmisdiler Atropatiler carliginin parfiyalilar terefinden zebt olundugunu guman etmeye elimizde esas yoxdur cunki hele oz Cografiya eserini e e lap son illerde basa catdirmis Strabon yazirdi Atropatenanin ailesinde varislik hele indi de davam edir Atropatenada da parfiyalilarin movqeleri mohkemlenmekde davam edirdi E e I esrde Atropatenada meisetde tikintide memarliqda parfiyalasma o qeder guclu ve ehateli idi ki bunun birden bire hazirliq dovru olmadan bas verdiyini guman etmek cetindir Butun bunlar onu gosterir ki Atropatenada Parfiyanin tesiri subhesiz daha evveller baslanmisdi Bunu e e I esrde Parfiya sikkelerinin Atropatenada genis yayilmasi da tesdiq edir ve guman etmeye esas var ki Ekbatanada kesilmis Parfiya gumus pulu Zaqafqaziyaya Atropatena vasitesile yayilirmis Parfiya dilinde tertib edilmis bize gelib catmis bir avroman senedi de Atropatenada parfiyalilarin o zamanki rolundan ve ehemiyyetinden xeber verir Atropatena madalilarinin parfiyalilarla yaxinlasmasi ucun Atropatenanin ozunde cox boyuk bir zemin vardi Hellinlesmeye muqavimet burada kifayet qeder feal idi Madalilar cox murekkeb seraitde yunan makedoniyalilari bir o qeder yaxina qoymayan musteqil dovlet yaratdilar oz istiqlaliyyetlerini qoruyub saxlamaq ugrunda selevkilere qarsi inadli mubarize aparirdilar Atropatena madalilari turk etnik birliyine mensub olduqlarini derk edir oz medeni enenelerinin dininin dovlet qurulusunun ustunluyunu qoruyub saxlamaga ve mohkemlendirmeye calisirdilar butun bunlar parfiyalilarin meqsedlerine uygun gelirdi Parfiyalilari Atropatenaya teref ceken bir amil de elbette dovletin erazisini genislendirmek ve strateji cehetden muhum emeliyyat meydani ele kecirmek niyyetinden en evvel atropatenalilarla parfiyalilarin umumi meqsedinden hellinliye qarsi mubarizeden ibaret idi Parfiyalilar ve atropatenalilar Atropatenada kokleri I minilliyin evvellerine geden oz medeniyyet ve dinini dirceltmek isinde de muttefiq idiler Hele o zaman Qerbi Iran vilayetlerinde o cumleden Cenubi Azerbaycanda muxtelif mazdaizm telimleri Kicik Avesta etiqadlari movcud idi Mada hokmranligi dovrunde maqlar bu telimleri teblig etmeye baslayanda gelecek Atropatena zonasinda mazdaizm Avesta telimlerinin movqeleri daha da mohkemlenmekde idi Atropatidlerin ve Atropatena madalilarinin resmi dini mazdaizm zerdustilik Avesta dini idi Parfiyalilarin ve Atropatena madalilarinin menafelerinin umumiliyi onlarin medeniyyet cehetden yaxinligi ve dil cehetden qohumlugu Mada Atropatena unsurleri ile Parfiya unsurlerinin Atropatena zemininde etno medeni baximdan xeyli yaxinlasmasina ve hetta qovusmasina sebeb olurdu Bu zahiren oz eksini meselen parfiyalilar termini evezine tez tez madalilar termininin isledilmesinde tapirdi Belelikle tesvir edilen dovrde Atropatenanin ve atropatenalilarin adlari menbelerde esasen qonsu olkelerin tarixi ile yaxud umumregion xarakterli hadiselerle elaqedar olaraq cekilirse de tesdiq ede bilerik ki atropatenalilar Roma eleyhine sanballi bir quvve olub region xalqlarinin cagirilmamis qonaqlara qarsi mubarizesinde en feal bir sekilde istirak edirdiler Onlar subhesiz bu agir mubarizede ozlerinin istiqlaliyyetini qoruyub saxladilar Strabon yuxarida nezerden kecirilmis hadiselerin demek olar ki muasiri sayilan istinad ederek melumat verir ki Atropatena herbi quvve menasinda cox sanballi bir olkedir cunki o doyuse 10000 suvari ve 40000 piyada cixara biler Hemcinin baxParfiya Atli xalqlarXarici kecidler Etnik qrup ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin