Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Arran və ya Aran — antik dövr və orta əsrlərdə Cənubi Qafqazın bütün şərq hissəsini, sonralar isə tədricən yalnız Kür və Araz çaylarının qovuşduğu ərazini, Qarabağ (dağlıq hissəsi də daxil olmaqla), Mil düzü və Muğan düzünün bir hissəsini əhatə etmiş tarixi-coğrafi bölgə.
Keçmişdə Arran adlanan ərazinin çox hissəsi hazırda Azərbaycan Respublikası ərazisinin bir hissəsidir.
Müasir dövrdə Azərbaycan Respublikasında 7 iyul 2021-ci ilədək bu bölgənin adını daşıyan Aran iqtisadi rayonu mövcud idi. Onun ərazisinə Mingəçevir və Şirvan (keçmiş Əli-Bayramlı) şəhərləri, habelə Ağcabədi, Ağdaş, Beyləqan, Bərdə, Biləsuvar, Göyçay, Hacıqabul, İmişli, Kürdəmir, Neftçala, Saatlı, Sabirabad, Salyan, Ucar, Yevlax və Zərdab rayonları daxil idi.
7 iyul 2021-ci ildə isə qeyd olunmuş iqtisadi rayonun yerinə Mərkəzi Aran iqtisadi rayonu yaradıldı. Bu iqtisadi rayonun ərazisinə Mingəçevir şəhəri, habelə Ağdaş, Göyçay, Kürdəmir, Ucar, Yevlax və Zərdab rayonları daxildir. Keçmiş Aran iqtisadi rayonunun tərkibində olan Ağcabədi və Bərdə rayonları keçmiş Yuxarı Qarabağ iqtisadi rayonunun yerinə yaradılmış Qarabağ iqtisadi rayonunun tərkibinə daxil edildilər. Bundan əlavə, Beyləqan, İmişli, Saatlı və Sabirabad rayonlarının ərazisində yeni Mil–Muğan iqtisadi rayonu, Şirvan şəhəri, Biləsuvar, Hacıqabul, Neftçala və Salyan rayonlarının ərazisində isə yeni Şirvan–Salyan iqtisadi rayonu yaradıldı.
Etimologiyası
Bəzi rəvayət və qədim tarixi mənbələr (Musa Kalankatlı) Arran sözünün Qafqaz Albaniyasının banisi Arranın adından götürüldüyü qeyd edilir. Bəzi rəvayətlərə görə bu şəxs Nuh peyğəmbərin oğlu Yafət olmuşdur. Arrandan keçən Araz çayı hələ qədim zamanlardan antik dövr coğrafiyaçılarına bəlli olmuş və qədim yunan coğrafiyaçıları Araz çayını Arakses kimi xatırlamışlar.
Britaniyalı tarixçi və şərqşünas Klifford Edmund Bosvort (Clifford Edmund Bosworth) Arran əhalisini yunanların "alban", gürcülərin isə "rani" adlandırmasını, sonralar isə bu adın ərəb dilində ər-Ran şəklinə düşməsini qeyd edir.
Tarixi coğrafiyası
Arran bölgəsinin tarixi coğrafiyasına dair müxtəlif ilkin mənbələr və rəsmi sənədlər mövcuddur.
Bölgənin coğrafi sərhədləri tarix boyu dəyişmişdir. Arran ərazisi bir müddət müasir Azərbaycan Respublikası ərazisinin yarısından çoxunu və Dağıstanın cənub bölgələrini əhatə etmiş, sonralar isə kəskin kiçilərək, bütövlükdə Kür çayının Araz çayına qədərki sağ sahilini əhatə etmişdir, çayın sol sahili isə tədricən Şirvan adı ilə tanınmış və Şirvanşahlar dövləti tərəfindən idarə olunmuşdur. Orta əsr ərəb tarixçi, səyyah və coğrafiyaçıları Arran və onun Bərdə, Beyləqan və Gəncə kimi bəzi böyük şəhərləri haqqında ümumi məlumat vermişdir.
11-ci əsrdən etibarən, ərazisi tədricən yalnız Kür çayının Araz çayına qədərki sağ sahiliylə məhdudlaşan Arran bölgəsi iqtisadi-strateji qüdrəti və əhəmiyyətini itirməyə başlayır. Nəticədə "Arran" adı tarixi mənbələrdə daha nadir hallarda işlənməyə başlayır, və bu ad Kür çayının sağ sahili üçün bir coğrafi ad olaraq 13-14-cü əsrlərdən başlayaraq get-gedə "Qarabağ" adıyla əvəz olunmağa başlayır.
Erkən islam dövrü və Ərəb xilafəti dövrü
Hazırkı Azərbaycan ərazisi və ətraf bölgələr 642-ci (hicri 22-ci) ildə Ərəb xilafəti ordusu tərəfindən fəth edildi. Ərəb hakimiyyəti dövründə üç tarixi-coğrafi ərazi – Azərbaycan, Arran və Ərməniyyə bir inzibati vahidə birləşdirilərək idarə olunmuş, sonrakı dövrlərin ərəb coğrafiyaçıları isə bu səbəbdən bu inzibati vahidi və onun bütövlükdə əhatə etdiyi bölgəni bəzən "əl-Cərbi", bəzən "ər-Rihab", bəzən "Ərməniyyə", bəzən də "Azərbaycan" adlandırırdılar.
Ərəblərin hakimiyyəti dövründə müəyyən bir inzibati bölgü mövcud idi. Xilafət dövründə ölkə vilayətlərə, vilayət quralara, qura (kura) nahiyələrə, nahiyə isə rustaqlara bölünürdü. Rustaqlar bir neçə kənddən və mülklərdən ibarət bir inzibati bölgü təşkil edirdi. Hər rustaqın tərkibində bir neçə qəryə (kənd) və ziya (mülk) var idi.
Əl-İstəxrinin "Kitab əl-məsalik vəl-məmalik" əsəri
10-cu əsr coğrafiyaçısı əl-İstəxri 930–933-cü illər arası yazdığı "Kitab əl-məsalik vəl-məmalik" əsərində qeyd edir:
فأما أرمينية والران وأذربيجان فإن جمعناها فى صورة واحدة ، وجعلناها إقليما واحدا ، والذي يحيط بها مما يلى المشرق الجبال والديلم وغربى بحر الخزر ، والذي يحيط بها مما يلى المغرب حدود الأرمن واللان وشىء من حد الجزيرة ، والذي يحيط بها مما يلى الشمال اللّان وجبال القبق ، والذي يحيط بها مما يلى الجنوب حدود العراق وشىء من حدود الجزيرة.
فأما أذربيجان فإن أكبر مدينة بها أردبيل
Tərcüməsi:
"Biz Ərməniyyə, Arran və Azərbaycanı xəritədə birləşdirir və ona bir iqlim (ərazi) kimi baxırıq. Buraları əhatə edən yerlər: şərqdən – Cibal və Deyləm, habelə Xəzər dənizinin qərb hissəsi; qərbdən – Ərmən hüdudu, Alanlar hüdudu və Cəzirə ərazisinin bir hissəsi; şimaldan – Alanlar və Kəbk (Qafqaz) dağları; cənubdan – İraq hüdudu və Cəzirə hüdudunun (şərq) hissəsidir. Azərbaycana gəlincə, onun ən böyük şəhəri Ərdəbildir.
Burada ərəbdilli mətndə istifadə olunan "iqlim" (إِقْلِيم) sözü, mənşəcə yunan dilindəki "klíma" (κλίμα) sözündən gəlir, və müsəlman şərqinin orta əsr kosmoqrafiya elmində işlənən bir coğrafi bölgünü əks etdirir. Həmin dövrün təsəvvürlərinə görə, Yer kürəsi yeddi qurşağa (iqlimə) bölünürdü: birinci iqlim təqribən Hind-Çin və Hindistan yarımadalarının cənubundan başlanır, yeddinci iqlim isə şimal qütbü qurşağına yaxınlaşmaqla indiki İrlandiya (əl-İrland) adasından keçirdi. Bu bölgü üzrə Azərbaycan torpaqları dördüncü və beşinci iqlimlərdə yerləşirdi. Dördüncü iqlim gündüzlə gecə bərabərləşdikdə, günorta çağı kölgənin uzunluğu 4 qədəm, 3/5 qədəm və 1/5 qədəmin 1/3 hissəsi qədər olduğu yerdə başlanır; qurtarması isə yenə gündüzlə gecə bərabərləşdikdə, günorta çağı kölgənin uzunluğu 5 qədəm, 3/5 qədəm və 1/5 qədəmin 1/3 hissəsi ölçüdə olan yerdə başa çatır.
Əl-İstəxri əsərinin digər yerində Azərbaycan və Arran sərhədlərinə yenidən toxunur:
وحدّ الرّان من باب الأبواب إلى تفليس إلى قرب نهر الرسّ مكان يعرف بحجيران ، وأذربيجان حدها حتى ينتهى إلى ظهر الطّرم إلى حدّ زنجان إلى ظهر الدّينور ، ثم يدور إلى ظهر حلوان وشهرزور حتى ينتهى إلى قرب دجلة ، ثم يطوف على حدود أرمينية ، وقد بيّنا حدّ أرمينية قبل هذا.
Tərcüməsi:
Və Arranın həddi Bab əl-Əbvabdan Tiflisədək və Araz çayı yaxınlığında Həciran (yəni Naxçıvan) adı ilə məşhur olan məkanadək uzanır, və Azərbaycanın sərhədləri Tarım və Zəncanın son həddinə çatan dağ silsiləsidir. Sonra bu silsilə Dinəvərin son hüduduna çatır, sonra Hülvan və Şəhrizorun o tərəfinədək uzanır, nəhayət, Dəcləyə yaxınlaşır, sonra isə Ərməniyyə hüdudlarını əhatə edir."
İbn Hövqəlin "Kitab Surət əl-ard" (Kitab əl-məsalik vəl-məmalik) əsəri
10-cu əsrdə yaşamış, Azərbaycanın hər tərəfini gəzib onun xəritəsini tərtib edən tarixçi İbn Hövqəl, İstəxrinin dediklərini tamamlayaraq, Azərbaycan, Arran və Ərməniyyənin ümumi xəritəsini yaratmış və bunu "Surət Ərməniyyə və Azərbaycan vər-Ran", yəni "Ərməniyyə, Azərbaycan və Arranın surəti (burada xəritəsi)" adlandırmışdır. O, bir digər xəritəsində Xəzər dənizi və ətrafını da təsvir edərək, bütün sahil ərazisini Dərbəndədək Azərbaycan adlandırmışdır.
İbn Hövqəlin "Kitab Surət əl-ard" (bu əsər də həmçinin "Kitab əl-məsalik vəl-məmalik" adıyla tanınır) əsərində bu sətirləri oxuyuruq:
فلنرجع الان الي حد بلد الروم غرباً فنصف اقاليمها الي آخر الاسلام في حد المشرق و الذي نبتدا به ارمينيه و الران و اذربيجان و قد جعلنا هذا اقليماً واحدا لانه لا يملكه الا ملك واحد فيما شاهدته في عمري و من تقدمني كابن ابي الساج و مفلح غلامه وديسم بن سادلوبه و امرزبان بن محمد المعروف باسلارأنفا وسالفا لمثل الفضل بن يحيى وعبد الله بن مالك الخزاعي وغيرهما.
والذي يحيط به مما يلي المشرق الجبال و الديلم و غربي بحر الخزر والذي يحيط به مما يلي المغرب حدود الارمن واللان وشي من حذ الجزيره والذي يحيط به من جهه الشمال اللان وجبال القبق والذي يحيط به من الجنوب حدود العراق و شي من حدود الجزيره
Tərcüməsi:
"İndi qərbə, Rum sərhədlərinə tərəf dönüb, onun şərq hüdudlarında, islamın ən uzaq hədlərində olan vilayətləri təsvir edək. [Haqqında] yazmağa başlayacağımız ilk ölkələr Ərməniyyə, Arran və Azərbaycandır. Bu ölkələri biz bir iqlim (ərazi) hesab etmişik, və onlar həqiqətən də tək hökmdar tərəfindən idarə edilir, hansına ki özüm öz həyatımda şahid olmuşam, və həmçinin məndən əvvəl gələnlər [də şahid olublar]. Belə hökmdarlar [bunlar idi]: İbn əbil-Sac və onun qulu Müflix, Dəysəm bin Şazələvəyh, əl-Mərzuban bin Məhəmməd, hansına ki əs-Sallar deyirlər, və ən əsası əl-Fəzl bin Yəhya və Abdulla bin Malik əl-Xuzai və başqaları. Buraları əhatə edən yerlər: şərqdən – Cibal və Deyləm, habelə Xəzər dənizinin qərb hissəsi; qərbdən – Ərmən hüdudu, Alanlar hüdudu və Cəzirə ərazisinin bir hissəsi; şimaldan – Alanlar və Kəbk (Qafqaz) dağları; cənubdan – İraq hüdudu və Cəzirə hüdudunun (şərq) hissəsidir.
İbn Hövqəl öz əsərində Arran, Azərbaycan və Ərməniyyədən həm ayrı-ayrılıqda bəhs edir, həm də bəzən bu bölgələri bildirmək üçün sadəcə "Azərbaycan" adından istifadə edir:
ثمّ تلوتها بصورة اذربيجان وشكّلت ما فيها من الجبال والطرق والأنهار العذبة كالرسّ والكر الى أن رسمت بحيرة خلاط وبحيرة كبوذان وكلتاهما غير متّصلتين بشيء من البحار وأثبتّ فيها جبل القبق
— ibn Hövqəl, “Surət əl-ard”, 1/17, Livan, Beyrut şəhəri, Mənşurət darul məktəbə əl-həyə nəşri
Tərcüməsi:
"Sonra Azərbaycanın xəritəsini dərc etdim. Oradakı dağları, yolları, Kür və Araz kimi şirin sulu çayları, həmçinin Xilat (Van) və Kəbuzan (Urmiya) göllərini də təsvir etdim. Bu göllərin hər ikisi heç bir dəniz ilə birləşmir. Elə orada mən Qabq (Qafqaz) dağını göstərdim."
Müəllif “Xəzər dənizi” adlı paraqrafda da Arran ərazisini Azərbaycanın tərkibində göstərir:
وكتب موازيا لساحل البحر الأعلى الغزيه ثمّ يلى ذلك موازيا للساحل الخزر ثمّ اذربيجان ثمّ الجيل ثمّ طبرستان
Tərcüməsi:
"Dənizin yuxarı hissəsində sahilboyu "əl-Quziyyə" yazılmışdır, onun ardınca isə sahilboyu əl-Xəzər, Azərbaycan, Cil, Təbəristan gəlir."
İbn Hövqəl əsərinin bir digər yerində dəqiqlik gətirərək, Arranın Dərbənddən Tiflisədək uzandığını və Azərbaycana tabe olduğunu qeyd edir:
وبنواحى ورثان وبرذعه وجزيرتى باب الأبواب اللتين فى وسط بحيرة الخزر فوّة غزيرة كثيرة فائقة فى الجودة تحمل فى بحيرة الخزر الى جرجان ويقصد بها بلاد الهند على الظهر وهذه الفوّة فى جميع بلد الران من حدّ باب الأبواب الى تفليس وقرب نهر الرسّ الى نواحى خزران وهى مملكة تحت يد صاحب اذربيجان فى جبال تتّصل بجبال الطرم المتّصلة من غربىّ بحر الخزر بجبال الرىّ وطبرستان وجرجان الى نيسابور
Tərcüməsi:
Varsan, Bərdə və Bab əl-Əbvabın (Dərbəndin) nahiyələrində və Xəzər dənizinin ortasındakı ada(lar)da qırmız (qızılboya / boyaqotu / marena bitkisi) var. O, Xəzər dənizi ilə Cürcana daşınır, oradan da quru yolla Hind ölkəsinə aparılır. Qırmız (bitkisi) Bab əl-Əbvabın (Dərbəndin) hüdudlarından Tiflisədək bütün Arranda, Araz çayı yaxınlığından Cürzan (Gürcüstan) nahiyələrinədək (hər yerdə) vardır; Azərbaycan sahibinin (hökmdarının) əli altındakı (hakimiyyəti altındakı) bu son məmləkət Tarım dağlarına uzanan dağlarda yerləşir, (hansıları ki) Xəzər dənizinin qərbində Rey, Təbəristan və Cürcanın dağları ilə Nişapuradək bitişikdir.
Şəmsəddin əl-Məqdisinin "Əhsən ət-təqasim fi mərifət əl-əqalim" əsəri
10-cu əsrin ikinci yarısında yaşamış tarixçi Şəmsəddin əl-Məqdisi (həmçinin əl-Müqəddəsi olaraq tanınır) "Əhsən ət-təqasim fi mərifət əl-əqalim" əsərində Arran bölgəsini Arran, Azərbaycan və Ərməniyyəni birləşdirən "ər-Rihab iqlimi" olaraq tanınan bölgənin bir hissəsi sayır və həmin bölgənin üçdə bir hissəsini təşkil etdiyini qeyd edir. Müəllif həmçinin Arran bölgəsinin Xəzər dənizinin sahilində yerləşdiyini, bölgənin ərazisindən Araz və Kür çaylarının axdığını qeyd edir, və Arranın hissəsi sayılan şəhərlərin adlarını sadalayır:
إقليم الرحاب
لما جل هذا الإقليم وطاب، وكثرت فيه الثمار والأعناب. وكانت مدنه من أنزه البلاد كموقان وخلاط وتبريز التي شاكلت العراق ورخصت به الأسعار، واشتبكت فيه الأشجار، وجرت خلاله الأنهار. وحوت جباله الأعسال، وسهوله الأعمال. وبواديه الأغنام. ولم نجد له إسماً عاماً يجمع كورة سميناه الرحاب وهو إقليم للإسلام فيه جمال
...
والطرق إليها صعبة، وللنصارى بها غلبة. وهذا شكله وصورته. وقد جعلنا هذا الإقليم ثلاث كور أولها من قبل البحيرة الران ثم أرمينية ثم آذربيجان. فأما الران فإنها تكون نحو الثلث من الإقليم في مثل جزيرة بين البحيرة ونهر الرس ونهر الملك يشمقها طولاً، قصبتها برذعة ومن مدنها: تفليس، القلعة، خنان، شمكور، جنزة، يرديج، الشما خية، شروان، باكوه، الشا بران، باب الأبواب،الأبخان، قبلة، شكي، ملازكرد، تبلا. وأما أرمينية فإنها كورة جليلة رسمها أرميني بن كنظر بن يافث بن نوح ومنها ترتفع الستور والزلالي الرفيعة كثيرة الخصائص قصبتها دبيل ومن مدنها: بدليس، خلاط، أرجيش، بركري، خوي، سلماس، أرمية، داخرقان، مراغة، أهر، مرند، سنجان، قاليقلا، قندرية، قلعة يونس، نورين. وأما آذربيجان فإنها كورة اختطها اذرباذ بن بيوراسف بن الأسود بن سام بن نوح عليه السلام قصبتها وهي مصر الإقليم أردبيل بها جبل مساحته مائة وأربعون فرسخاً كله قرى ومزارع يقال أن به سبعين لساناً كثرة خيرات أردبيل منه. أكثر بيوتهم تحت الأرض ومن مدنها: رسبة، تبريز، جابروان، خونج، الميا نج، السراة، بروى، ورثان، موقان، ميمذ، برزند. فإن زعم زاعم أن بدليس من إقليم أقور واستدل بأنها كانت في ولايات بني حمدان أجيب بأنه لما ادعاها أهل الإقليمين جعلناها من هذا لانا وجدنا لها نظيراً في الاسم وهي تفليس، وأما الولايات فليست حجة في هذا الباب الا ترى أن سيف الدولة كانت له قنسرين والرقة ولم يقل أحد أن الرقة من الشام.
Tərcüməsi:
Ər-Rihab iqlimi
Bura möhtəşəm və xoş bir iqlim olduğundan meyvəsi və üzümü boldur. Muğan, Xilat və İraqa bənzər Təbriz kimi şəhərləri bölgənin ən gözəllərindəndir. Burada qiymətlər aşağıdır, ağaclar sıxdır, və onların aralarından çaylar axır. Dağlarının hər tərəfində bal, düzənliklərdə [ağaclar], dərələrdə qoyun [sürüləri] var.
Biz onun üçün (yəni bu bölgənin tamamı üçün) mahallarını birləşdirəcək ortaq bir ad tapamadıq. Biz ona ər-Rihab adını verdik, və bu iqlim islama aiddir (yəni burada əhalinin əksəriyyəti müsəlmandır) və oranın bir cazibəsi var.
...
Oradakı yollar çətin keçilir, və nəsarilər (yəni xristianlar) çoxluq təşkil edir. Bu isə, iqlimin bir təsviri və rəsmidir.
Biz bu iqlimi (yəni ər-Rihab bölgəsini) üç quraya (كور) böldük. Bunlardan birincisi - gölün (yəni Xəzər dənizinin) boyunca yerləşən Arran, sonra Ərminiyyə, sonra Azərbaycandır.
Arrana gəldikdə, bura iqlimin (yəni ər-Rihab bölgəsinin) üçdə bir hissəsini təşkil edir və göl (yəni Xəzər dənizi) ilə Araz çayı arasında bir cəzirə mislindədir (yarımadaya bənzəyir). Məlik çayı (burada əslində Kür çayı nəzərdə tutulur) isə buranı uzununa iki yerə bölür. Onun qəsəbəsi (paytaxtı) Bərdə, müdunundan (şəhərlərindən) isə bunlardır: Tiflis, Beyləqan, Şəmkir, Cənzə (Gəncə), Yərdic, Şamaxı, Şirvan, Bakı, Şabran, Bab əl-Əbvab (Dərbənd), Əbxan, Qəbələ, Şəki, Malazkird və Tebla.
Ərminiyyəyə gəlincə, bu böyük bir quradır. Buranın sərhədləri Ərmini bin Kənzər bin Yafəs bin Nuh tərəfindən təyin edilmişdir. Məşhur və bir çox yaxşı keyfiyyətə sahib yataq örtükləri və yun yataq dəstləri buradan gətirilir. Onun qəsəbəsi (paytaxtı) Dəbil (Dvin), müdunundan (şəhərlərindən) isə bunlardır: Bidlis, Xilat, Ərciş, Bərkəri, Xoy, Salmas, Urmiya, Dehxarqan, Marağa, Əhər, Mərənd, Səncan, Qaliqala, Qəndəriyyə, Qəlat Yunis və Nurin.
Azərbaycana gəlincə, bu bir quradır ki, sərhədləri Adərbad bin Bivərəsf bin əl-Əsvəd bin Sam bin Nuh əleyhissəlam tərəfindən təyin edilmişdir. Onun qəsəbəsi (paytaxtı) və (bu) iqlimin Misri Ərdəbildir. Burada yüz qırx fərsəx ərazini əhatə edən bir dağ var. Buralar bütövlükdə kəndlər və əkin sahələridir. Deyirlər ki, burada yetmiş dildə danışırlar. Ərdəbilin bir çox xeyirləri (sərvətləri) oradandır. (Bu iqlimin) sakinlərinin evlərinin əksəriyyəti yer altındadır. (Buranın) müdunundan (şəhərlərindən) bunlardır: Rasba, Təbriz, Cəbrəvan, Xunəc, Məyanic (Miyanə), əs-Səra (Sərab), Baruy, Varsan, Muğan, Miməd, Bərzənd.
Əgər kimsə Bidlisin Bəni Həmdanın vilayəti (idarəsi altında olan bölgə) olduğuna işarə edərək, onun Aqur iqliminə (yəni Cəzirə bölgəsinə, Yuxarı İkiçayarasına/Mesopotamiyaya) aid olduğunu iddia etsə, o zaman cavab verərəm ki, [bu şəhərə] hər iki iqlimin (yəni həm Aqur, həm də ər-Rihabın) sakinləri tərəfindən iddia edildiyi halda, biz [Bidlisi] ona görə buraya (ər-Rihaba) aid etdik ki, biz onun adında [başqa bir şəhərlə] uyğunluq tapdıq, bu da Tiflisdir. Vilayətə (yəni idarə olunan əraziyə) gəldikdə isə, bu, bu məsələdə bir sübut deyil. Məgər bilmirsən ki, Kinnəsrin və Rəqqə Seyfəddövlənin iqtidarında idilər, lakin heç kim Rəqqənin Şama aid olduğunu deməz.
Azərbaycan, Arran, Şirvan
Tarixi qaynaqlarda Azərbaycan şəhərlərinin yerləşməsi barədə müxtəlif fikirlər var. Məsələn, Arran və Şirvan şəhərləri gah Azərbaycan məmləkətinin hissəsi sayılırlar, gah da Azərbaycan məmləkətindən müstəqil görsədilirlər.
Tehranda buraxılmış "Türklər və İranda onların tarix, dil və varlığı haqda tədqiqat" kitabının müəllifi Həsən Raşidinin nəzərinə görə, Azərbaycanın adı "məmləkət" və "vilayət" olaraq işlənəndə iki fərqli coğrafi anlam daşıyır. "Məmləkət" qavramı işlənəndə Arran və Şirvan "vilayətləri" onun tərkib hissələri olaraq hesab olunur, ancaq "vilayət" qavramı daşıyanda "Azərbaycan məmləkəti" içindəki Arranla qonşu sayılır.
Təbrizdə buraxılmış "İran Azərbaycanı və Qafqaz Azərbaycanı" kitabının müəllifi Pərviz Zareh Şahmərəsi bunun iqtisadi və ticari səbəblərlə bağlı olduğunun qənaətindədir.
Xarəzmşahlar və Eldənizlər (Azərbaycan Atabəyləri) dövrü
Xarəzmşahlar dövlətinin hökmranlığı 11-13-cü əsrlərə, Eldənizlərin (Azərbaycan Atabəylərinin) hökmranlığı isə 12-13-cü əsrlərə təsadüf edir.
Yaqut əl-Həməvinin "Mucəm əl-buldan" əsəri
12–13-cü əsrlərdə yaşamış suriyalı ərəb coğrafiyaçı Yaqut əl-Həməvi, 1224–1228-ci illər arası yazıb bitirdiyi "Mucəm əl-buldan" adlı kitabında Arran vilayətini belə təsvir edir:
أَرَّانُ: بالفتح وتشديد الراء وألف ونون: اسم أعجمي لولاية واسعة وبلاد كثيرة، منها جنزة، وهي التي تسميها العامة كنجة، وبرذعة، وشمكور، وبيلقان. وبين أذربيجان وأرّان نهر يقال له الرس، كل ما جاوره من ناحية المغرب والشمال، فهو من أرّان، وما كان من جهة المشرق فهو من أذربيجان، قال نصر: أرّان من أصقاع إرمينية، يذكر مع سيسجان، وهو أيضا اسم لحرّان، البلد المشهور من ديار مضر، بالضاد المعجمة، كان يعمل بها الخزّ قديما.
Tərcüməsi:
Arran: “ra” hərfi fəthə və təşdidlidir, sonra “əlif” və “nun” gəlir. Geniş vilayətin əcəmi (iran dillərində olan, ərəbcə olmayan) adıdır. Şəhərləri çoxdur, onlardan Cənzə – camaat ona Gəncə deyir, Bərdə, Şəmkur, Beyləqan. Azərbaycan və Arran arasında ər-Ras (Araz) deyilən çay axır. Onu qərb və şimal tərəfdən əhatə edən yerlər Arrandan, şərq tərəfdən olanlar isə Azərbaycandandır. Nasr deyib ki, Arran Sisəcanla (Zəngəzurla) birlikdə İrminiyə (Ərməniyyə) vilayətinə aid olan yerdir. Və o, həmçinin Diyar Mudarda (“dad” hərfi ilə) məşhur şəhər olan Harranın adıdır. Orada qədimdə xəz istehsal olunurdu.
Müəllif, qalıqları hazırda Ermənistanda, İrəvandan cənubda yerləşən Dvin şəhərinin "Arran nahiyələrindən" biri olan və "Azərbaycan hüdudunun axırında" yerləşən bir şəhər olduğunu qeyd edir:
دَوِينُ: بفتح أوله، وكسر ثانيه، وياء مثناة من تحت ساكنة، وآخره نون: بلدة من نواحي أرّان في آخر حدود أذربيجان بقرب من تفليس، منها ملوك الشام بنو أيوب، ينسب إليها أبو الفتوح نصر الله بن منصور بن سهل الدّويني الجيزي، كان فقيها شافعي المذهب، تفقه ببغداد على أبي حامد الغزّالي وسافر إلى خراسان وأقام بنيسابور مدة ثم انتقل إلى بلخ، وسمع الحديث على أبي سعد عبد الواحد بن عبد الكريم القصري وعبد الرزاق بن حسان المنيعي وغيرهما، ذكره أبو سعد في شيوخه فقال: مات ببلخ في سنة 546.
Tərcüməsi:
Dvin: əvvəli fəthə, ikincisi kəsrə, hərəkəsiz yə, sonuncusu nun: Arran nəvahisindən (nahiyələrindən), Azərbaycan hüdudunun axırında (Azərbaycanın axır sərhəddində), Tiflis yaxınlarında bələd (şəhər). Oradan Şam hökmdarları Əyyub oğulları [Əyyubilər] çıxıb; Əbul-Futuh Nəsrullah ibn Mənsur ibn Səhl əd-Dəvini əl-Cizi [əl-Cəziri] buraya nisbət edilir. O, şafii məzhəbli fəqih (hüquqçu) idi. Bağdadda Əbu Hamid əl-Ğəzaliyə fiqh öyrətmiş, sonra Xorasana səfər etmiş, bir müddət Nişapurda iqamət etmiş, sonra Bəlxə köçmüşdür. Əli bin Əbu S`əd Əbdülvahid ibn Əbdülkərim əl-Qasri və Əbdürrəzzaq bin Həssan əl-Mənii və başqalarından hədis dinləmişdir. Əbu Sə`d "əş-Şuyux"da qeyd edir ki, o, 546-cı ildə Bəlxdə ölüb; …
Müəllif əsərinin digər yerində Səysəban/Sisəvan (digər adıyla Sisəcan/Sisakan/Sünik), yəni tarixi Zəngəzur ərazisinin Arranda, Beyləqanın isə Azərbaycanda yerləşdiyini qeyd etmişdir:
سَيْسَبَانُ: بفتح أوّله، وسكون ثانيه، وسين أخرى مفتوحة، وباء موحدة، وآخره نون، والعجم تقول سيسوان، بالواو عوضا عن الباء: بلدة من نواحي أرّان، بينها وبين بيلقان أربعة أيّام من ناحية أذربيجان، خبرني بها رجل من أهله
Tərcüməsi:
Səysəban: əvvəli fəthəli, ikincisi sükunlu, sonrakı "sin" fəthəli, "bə" bir nöqtəli və axırı "nun", əcəmlər Sisəvan deyirlər: Arran nəvahisindən (nahiyələrindən) bələd (şəhər), onunla Azərbaycanın nahiyələrindən olan Beyləqan arasında 4 gün(lük məsafə) vardır. Bunu mənə oranın camaatından bir nəfər xəbər verdi.
Müəllif bundan əlavə "əl-Bərşəliyyə" adlı bir bölgəni Arran ərazisinə daxil edir:
البرشلية موضع بأران له ذكر في أخبار ملوك الفرس
Tərcüməsi:
Əl-Bərşəliyyə Arranda yerdir, fars hökmdarlarının xəbərlərində (məlumatlarında) xatırlanmışdır (ona toxunulmuşdur).
Müəllif həmçinin Naxçıvan şəhəri daxil olmaqla Bəsfurcan (Vaspurakan) bölgəsini Arran ərazisinə daxil edir:
بَسْفُرجانُ: بضم الفاء، وسكون الراء، وجيم، وألف، ونون: كورة بأرض أرّان، ومدينتها النّشوى، وهي نقجوان، عمّر ذلك كله أنوشروان حيث عمّر باب الأبواب، وقد عدّوه في أرمينية الثالثة.
Tərcüməsi:
Bəsfurcan: dammalı "fə", sükunlu "ra", "cim": Arran ərzində (torpağında) quradır (kuradır), və mədinəsi (baş şəhəri) ən-Nəşəvadır, hansı ki, Naxçıvan adlandırılır. Bu şəhəri Ənuşirəvan Bab əl-Əbvab (Dərbənd) şəhərini tikdirdiyi zaman tikdirmişdir. (Bəsfurcanı) Üçüncü Ərməniyyədən sayırlar.
İbn əl-Əsirin "Əl-kamil fit-tarix" əsəri
12–13-cü əsrlərdə (1160–1234-cü illər) yaşamış İbn əl-Əsir "Əl-kamil fit-tarix" əsərində Ani şəhərinin Arran şəhərlərindən biri olduğunu qeyd edir:
في هذه السنة، في شعبان، اجتمعت الكرج مع ملكهم، وساروا إلى مدينة آني من بلاد أران، وملكوها، وقتلوا فيها خلقا كثيرا، فانتدب لهم شاه أرمن بن إبراهيم بن سكمان صاحب خلاط، وجمع العساكر، واجتمع معه من المتطوعة خلق كثير، وسار إليهم ، فلقوه، وقاتلوه، فانهزم المسلمون، وقتل أكثرهم، وأسر كثير منهم، وعاد شاه أرمن مهزوما لم يرجع معه غير أربع مائة فارس من عسكره.
Tərcüməsi:
Bu ilin (hicri 556) şaban ayında gürcülər krallarının əmrində toplanaraq Arran şəhərlərindən olan Ani şəhərinə hücum etdilər və şəhəri ələ keçirdilər. Orda bir çox şəxsi öldürdülər. Əxlat hakimi ibni Sökmən əsgər toplayaraq onların köməyinə getdi. Həmçinin bir çox könüllü mücahid də ona qoşuldu.
İbn Səid əl-Məğribinin "Bəst əl-ard fit-tul vəl-ard" əsəri
13-cü əsr coğrafiyaçısı İbn Səid əl-Məğribi "Bəst əl-ard fit-tul vəl-ard" əsərində Naxçıvanı Arran şəhəri kimi təsvir edir:
وفي شمالي نهر الكر مدينة نقجوان وهي من المدن المذكورة في شرقي أران، فخربها التتر، وقتلوا جميع أهلها
Tərcüməsi:
Kür çayının şimal tərəflərində Naxçıvan şəhəri vardır ki, bu şəhər Arranın şərq tərəflərində yerləşən adı çəkilmiş şəhərlərindəndir. Tatarlar (yəni monqollar) buranı (etdikləri yürüşlərin nəticəsində) xaraba hala salmış, bölgə əhalisini bütünlüklə qətliam etmişdirlər.
Şəhabəddin Məhəmməd ən-Nəsəvinin "Sirət əs-Sultan Cəlaləddin" əsəri
13-cü əsrin birinci yarısında yaşamış və Xarəzmşahlar dövlətinin hakimi Sultan Cəlaləddinin Məngüberdinin (Mingburnunun) katibi olmuş Şəhabəddin Məhəmməd ən-Nəsəvi "Sirət əs-Sultan Cəlaləddin" əsərində həmin dövrdə Arran və Muğan əhalisinin arasında say çoxluğu təşkil edən türkmanların haqqında yazır:
وبها من التركمان من إذا حشروا فكان النمل محشور والجراد منثور
Tərcüməsi:
Əgər oradakı (Arran və Muğandakı) türkmanlar bir yerə toplansalar, bu qarışqa sürüsü və çəyirtkə buluduna bənzəyər.
Naməlum müəllifin "Əcaib əd-dünya" əsəri
13-cü əsrdə müəllifi naməlum olan "Əcaib əd-dünya" əsərində Arran haqqında yazılır:
Arran zəngin və bolluq içində olan ölkədir. Bura yerli hökmdarların qış iqamətgahıdır. Dünyanın heç bir yerində Arranda olan binalardan yoxdur. Türklərin bu qədər sıx yaşadığı başqa heç bir yer yoxdur. Deyirlər ki, orada yüz minə qədər türk süvarisi var. Arran təxminən 30 fərsəx (200 km)(eni) və 40 fərsəx (270 km)(uzunluğu) əhatə edir. Deyirlər ki, Kür çayı Araz çayına (axana) qədər Arran hüdudlarında yerləşir. Onun məhsulları ipək, düyü, böyük sayda qoyunlar, inəklər və atlardır.
Müəllif öz əsərində Bərdə, Tiflis və Şamaxı şəhərlərini Arranın, Təbriz, Marağa, Salmas, Xoy, Sərab, Salsur və Naxçıvan şəhərlərini də Azərbaycanın şəhərlərindən hesab edir, lakin coğrafi cəhətdən Arran və Azərbaycana onun tərəfindən aid edilən qalan şəhərlərin adlarının əksəriyyəti mətndə gah buraxılmış, gah da oxunulmaz hala gəlmişdirlər. Müəllif ayrıca olaraq Şirvan bölgəsinin də adını qeyd etmişdir.
Naməlum müəllifə məxsus Cami əd-düvəl əsərində yazılır:
"Arrana gəldikdə, bu məşhur ölkədir [ki], cənubdan Azərbaycanla, qərbdən Ermənistanla, şərqdən və cənubdan Azərbaycanla, şimaldan isə Kəbk dağları ilə sərhəddir. Onun əsas şəhərləri bunlardır: Naşava şəhəri, buna Naxçıvan da deyilir, beşinci iqlimindədir (onun) uzunluq dairəsi 780, en dairəsi 420-dir; Bab ül-Əbvab, Gəncə, Şəmkir, Beyləqan və Sərir Allan"
— V.Minorsky - Studies in Caucasian History, p.170(19).
Səfəvilər dövrü
Səfəvilər dövlətinin hökmranlığı 16-18-ci əsrlərə təsadüf edir.
Qarabağın Köçəz nahiyəsindəki mülkün şeşdang qəbaləsi
Səfəvilər dövründə, 16-cı əsrin ikinci yarısında, təqribən 1573-1574-cü illər arası (hicri qəməri təqvimiylə 981-ci ildə) yazılmış bir şeşdang qəbaləsində Qarabağ ərazisinin Azərbaycana bağlı olduğuna işarə edilir.
Bu sənəddə Qarabağın Köçəz bölgəsinin Xazaz (Xəzaz) kəndində bir mülkün Fəğani Aşıq Divanlı adlı şəxsə Nəfəsqulu Tuşmal Xəlil Fəxrəddinli adlı şəxs tərəfindən satılması qeyd olunur, və "qərye-ye Xəzaz min əmal-e Kuçəz təvabi-ye Ərran-e Qərabağ min kure-ye Azərbaycan", yəni "Azərbaycan qurasından Qarabağ Arranına tabe olan Köçəz əmalının Xazaz (Xəzaz) qəryəsi (kəndi)" ifadəsi keçir.
"Şeşdang" ifadəsi burada bir kəndin bütün ərazisi ("şeş" farsca altı, "dang" isə hər bir şeyin altıda biri deməkdir), "qəbalə" bir mülkün və sairənin alınıb-satılması haqqında rəsmi sənəd, "qəryə" isə "kənd" mənasını daşıyır.
Sənədin farsca mətni:
… تمامت ششدانك ملك قريه خزاز من اعمال كوچز توابع اران قراباغ من كوره آذربايجان مع حدود اربعه …
Məhəmməd Hüseyn bin Xələf Təbrizinin "Burhan-i qəti" əsəri
17-ci əsrdə yaşamış, əslən Təbriz şəhərindən olan alim Məhəmməd Hüseyn bin Xələf Təbrizi, 1652-ci ildə (hicri qəməri təqvimiylə 1062-ci ildə), Hindistanda olduğu müddətdə yazdığı "Burhan-i qəti" kitabında Gəncə və Bərdə şəhərləri daxil olmaqla Arranın Azərbaycanın bir vilayəti olduğunu qeyd edir:
اران–به تشدید ثانی بر وزن بران، نام ولایتی است از آذربایجان که گنجه و بردع از اعمال آن است. گویند که معدن طلا و نقره در آنجا هست، و بی تشدید هم گفته اند. –و حنا را نیز گویند که بدان دست و پای و محاسن خضاب کنند.
— Məhəmməd Hüseyn bin Xələf Təbrizi, "Burhan-i qəti", 1/96
Tərcüməsi:
"Arran — ikincinin təşdidi ilə bərran vəznində. Azərbaycanın vilayətlərindən [birisinin] adıdır ki, Gəncə və Bərdə onun əmalındandır. Deyirlər ki, orada qızıl və gümüş mədənləri var. ["Arran" sözü] təşdidsiz də deyilir. Xınaya da ["arran"] deyirlər ki, onunla əl-ayaq və saqqalı xəzab edərlər."
19-cu əsrdə Mirzə Camal Cavanşir bildirir:
"Qarabağ vilayəti Arran ölkəsinin bir hissəsidir: bu ölkəyə Kür və Araz çayları arasında olan vilayət və torpaqlar və bu torpaqlardakı Gəncə, Naxçıvan, Ordubad, Bərdə və Beyləqan şəhərləri daxil idi"
— Mirzə Camal Cavanşir - Qarabağ tarixi, səh. 11
Qısa tarixi
İranın işğalından sonra, ərəblər Qafqaz Albaniyasına doğru hərəkət edirlər və 8-ci əsrdə Albaniya (Arran daxil omaqla) ərəblərin nəzarəti altına keçir. Ərəblərin gəlişinə qədər isə Albaniya müxtəlif dövrlərdə Sasanilər hakimiyyətinə tabe olmuş Mehranilər sülaləsi tərəfindən idarə olunurdu.
Azərbaycana İslamın gəlişindən sonra Arran müxtəlif dövrlərdə Rəvvadilər, Sacilər, Səlarilər, Şəddadilər, Şirvanşahlar sülalələri tərəfindən idarə olunur. Arran ölkəsinin orta əsrlərin ilkin dövrlərində ən mühüm şəhəri Bərdə olmuşdur. Bərdə 10-cu əsrdə özünün ən gözəl çağlarını yaşayır. Bu dövrdə şəhər sikkə pul kəsmə mərkəzi kimi vacib bir əhəmiyyət daşıyırdı. Lakin rusların və digər şimal tayfalarının şəhərə aramsız və dağıdıcı basqınları şəhərin süqutu ilə nəticələnir.
Arran ərazisi Səlcuq imperiyasının, Eldənizlər (Azərbaycan Atabəyləri) dövlətinin, daha sonra isə Elxanilər dövlətinin nəzarətinə keçir. Bir qədər sonra ərazi Çobanilər, Cəlarilər, Teymurilərin tabeliyində olur və daha sonra isə Səfəvilər dövlətinin nəzarətinə keçir.
İstinadlar
Bu məqalədəki istinadlar müvafiq ilə göstərilməlidir. |
- "Azərbaycan Respublikasında iqtisadi rayonların yeni bölgüsü haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı". 2021-07-11 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-07-18.
- Məsalik əlməmalik Arxivləşdirilib 2021-08-30 at the Wayback Machine, İstəxəri, Lidən şəhəri, 1870-inci il (Miladi), S 236–237
- "Arxivlənmiş surət". 2021-06-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-06-14.
- Kitab əl-məsalik vəl-məmalik Arxivləşdirilib 2021-08-30 at the Wayback Machine, Əbülqasım İbn Havqəl, Layden şəhəri, 1872 inci il. S 236–237
- "Arxivlənmiş surət". 2021-06-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-06-14.
- Pərviz Zareh Şahmərəsi, Azərbaycan-e İran və Azərbaycan-e Qafqaz (İran Azərbaycanı və Qafqaz Azərbaycanı), "Əxtər" nəşriyyatı, Təbriz, 1385 (h.ş.) / 2006 (m.) پرویز زارع شاهمرسی . آذربایجان ایران و آذربایجان قفقاز .انتشارات اختر . تبریز 1385
- Həsən Raşidi, "Torkan və bərresi-ye tarix, zəban və hoviyyət-e anha dər İran" (Türklər və İranda onların tarix, dil və varlığı haqda tədqiqat), "Əndişe-ye Nov" nəşriyyatı, Tehran, 1386 (h.ş.) / 2007 (m.) حسن راشدی، ترکان و بررسی تاریخ، زبان و هویت آنها در ایران، انتشارات اندیشه نو، تهران 1386 http://azoh.info/index2.php/index.php?option=com_jdownloads&Itemid=27&view=finish&cid=2119&catid=2 2021-04-19 at the Wayback Machine
- Aджaиб aд-дyнйa, c.199. Cвeдeния "Дикoвинoк миpa", c.7
- . 2017-06-30 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-05-24.
- Papazian, Akop Davidovich. Persidskie dokumenty Matenadarana: II Kupchie (14–16 vv.). Erevan: Izdatel'stvo Akademii Nauk Armianskoi SSR, 1968. 116–17, 316–17, 485–87, 582
- . 2014-04-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-05-24.
- (PDF). 2014-04-06 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-05-24.
- (PDF). 2014-04-06 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-05-24.
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- Azərbaycan-Arran
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Arran ve ya Aran antik dovr ve orta esrlerde Cenubi Qafqazin butun serq hissesini sonralar ise tedricen yalniz Kur ve Araz caylarinin qovusdugu erazini Qarabag dagliq hissesi de daxil olmaqla Mil duzu ve Mugan duzunun bir hissesini ehate etmis tarixi cografi bolge 1886 ci ilde alman kartoqrafi Qustav Droysenin tarix atlasinda buraxilan Xilafet dovleti 945 ci iledek xeritesi Xeritenin yuxari kuncunde Arran bolgesinin adi qeyd olunub Kecmisde Arran adlanan erazinin cox hissesi hazirda Azerbaycan Respublikasi erazisinin bir hissesidir Muasir dovrde Azerbaycan Respublikasinda 7 iyul 2021 ci iledek bu bolgenin adini dasiyan Aran iqtisadi rayonu movcud idi Onun erazisine Mingecevir ve Sirvan kecmis Eli Bayramli seherleri habele Agcabedi Agdas Beyleqan Berde Bilesuvar Goycay Haciqabul Imisli Kurdemir Neftcala Saatli Sabirabad Salyan Ucar Yevlax ve Zerdab rayonlari daxil idi 7 iyul 2021 ci ilde ise qeyd olunmus iqtisadi rayonun yerine Merkezi Aran iqtisadi rayonu yaradildi Bu iqtisadi rayonun erazisine Mingecevir seheri habele Agdas Goycay Kurdemir Ucar Yevlax ve Zerdab rayonlari daxildir Kecmis Aran iqtisadi rayonunun terkibinde olan Agcabedi ve Berde rayonlari kecmis Yuxari Qarabag iqtisadi rayonunun yerine yaradilmis Qarabag iqtisadi rayonunun terkibine daxil edildiler Bundan elave Beyleqan Imisli Saatli ve Sabirabad rayonlarinin erazisinde yeni Mil Mugan iqtisadi rayonu Sirvan seheri Bilesuvar Haciqabul Neftcala ve Salyan rayonlarinin erazisinde ise yeni Sirvan Salyan iqtisadi rayonu yaradildi EtimologiyasiBezi revayet ve qedim tarixi menbeler Musa Kalankatli Arran sozunun Qafqaz Albaniyasinin banisi Arranin adindan goturulduyu qeyd edilir Bezi revayetlere gore bu sexs Nuh peygemberin oglu Yafet olmusdur Arrandan kecen Araz cayi hele qedim zamanlardan antik dovr cografiyacilarina belli olmus ve qedim yunan cografiyacilari Araz cayini Arakses kimi xatirlamislar Britaniyali tarixci ve serqsunas Klifford Edmund Bosvort Clifford Edmund Bosworth Arran ehalisini yunanlarin alban gurculerin ise rani adlandirmasini sonralar ise bu adin ereb dilinde er Ran sekline dusmesini qeyd edir Tarixi cografiyasiArran bolgesinin tarixi cografiyasina dair muxtelif ilkin menbeler ve resmi senedler movcuddur Bolgenin cografi serhedleri tarix boyu deyismisdir Arran erazisi bir muddet muasir Azerbaycan Respublikasi erazisinin yarisindan coxunu ve Dagistanin cenub bolgelerini ehate etmis sonralar ise keskin kicilerek butovlukde Kur cayinin Araz cayina qederki sag sahilini ehate etmisdir cayin sol sahili ise tedricen Sirvan adi ile taninmis ve Sirvansahlar dovleti terefinden idare olunmusdur Orta esr ereb tarixci seyyah ve cografiyacilari Arran ve onun Berde Beyleqan ve Gence kimi bezi boyuk seherleri haqqinda umumi melumat vermisdir 11 ci esrden etibaren erazisi tedricen yalniz Kur cayinin Araz cayina qederki sag sahiliyle mehdudlasan Arran bolgesi iqtisadi strateji qudreti ve ehemiyyetini itirmeye baslayir Neticede Arran adi tarixi menbelerde daha nadir hallarda islenmeye baslayir ve bu ad Kur cayinin sag sahili ucun bir cografi ad olaraq 13 14 cu esrlerden baslayaraq get gede Qarabag adiyla evez olunmaga baslayir Erken islam dovru ve Ereb xilafeti dovru Hazirki Azerbaycan erazisi ve etraf bolgeler 642 ci hicri 22 ci ilde Ereb xilafeti ordusu terefinden feth edildi Ereb hakimiyyeti dovrunde uc tarixi cografi erazi Azerbaycan Arran ve Ermeniyye bir inzibati vahide birlesdirilerek idare olunmus sonraki dovrlerin ereb cografiyacilari ise bu sebebden bu inzibati vahidi ve onun butovlukde ehate etdiyi bolgeni bezen el Cerbi bezen er Rihab bezen Ermeniyye bezen de Azerbaycan adlandirirdilar Ereblerin hakimiyyeti dovrunde mueyyen bir inzibati bolgu movcud idi Xilafet dovrunde olke vilayetlere vilayet quralara qura kura nahiyelere nahiye ise rustaqlara bolunurdu Rustaqlar bir nece kendden ve mulklerden ibaret bir inzibati bolgu teskil edirdi Her rustaqin terkibinde bir nece qerye kend ve ziya mulk var idi El Istexrinin Kitab el mesalik vel memalik eseri 10 cu esr cografiyacisi el Istexri 930 933 cu iller arasi yazdigi Kitab el mesalik vel memalik eserinde qeyd edir فأما أرمينية والران وأذربيجان فإن جمعناها فى صورة واحدة وجعلناها إقليما واحدا والذي يحيط بها مما يلى المشرق الجبال والديلم وغربى بحر الخزر والذي يحيط بها مما يلى المغرب حدود الأرمن واللان وشىء من حد الجزيرة والذي يحيط بها مما يلى الشمال الل ان وجبال القبق والذي يحيط بها مما يلى الجنوب حدود العراق وشىء من حدود الجزيرة فأما أذربيجان فإن أكبر مدينة بها أردبيل Tercumesi Biz Ermeniyye Arran ve Azerbaycani xeritede birlesdirir ve ona bir iqlim erazi kimi baxiriq Buralari ehate eden yerler serqden Cibal ve Deylem habele Xezer denizinin qerb hissesi qerbden Ermen hududu Alanlar hududu ve Cezire erazisinin bir hissesi simaldan Alanlar ve Kebk Qafqaz daglari cenubdan Iraq hududu ve Cezire hududunun serq hissesidir Azerbaycana gelince onun en boyuk seheri Erdebildir Burada erebdilli metnde istifade olunan iqlim إ ق ل يم sozu mensece yunan dilindeki klima klima sozunden gelir ve muselman serqinin orta esr kosmoqrafiya elminde islenen bir cografi bolgunu eks etdirir Hemin dovrun tesevvurlerine gore Yer kuresi yeddi qursaga iqlime bolunurdu birinci iqlim teqriben Hind Cin ve Hindistan yarimadalarinin cenubundan baslanir yeddinci iqlim ise simal qutbu qursagina yaxinlasmaqla indiki Irlandiya el Irland adasindan kecirdi Bu bolgu uzre Azerbaycan torpaqlari dorduncu ve besinci iqlimlerde yerlesirdi Dorduncu iqlim gunduzle gece beraberlesdikde gunorta cagi kolgenin uzunlugu 4 qedem 3 5 qedem ve 1 5 qedemin 1 3 hissesi qeder oldugu yerde baslanir qurtarmasi ise yene gunduzle gece beraberlesdikde gunorta cagi kolgenin uzunlugu 5 qedem 3 5 qedem ve 1 5 qedemin 1 3 hissesi olcude olan yerde basa catir El Istexri eserinin diger yerinde Azerbaycan ve Arran serhedlerine yeniden toxunur وحد الر ان من باب الأبواب إلى تفليس إلى قرب نهر الرس مكان يعرف بحجيران وأذربيجان حدها حتى ينتهى إلى ظهر الط رم إلى حد زنجان إلى ظهر الد ينور ثم يدور إلى ظهر حلوان وشهرزور حتى ينتهى إلى قرب دجلة ثم يطوف على حدود أرمينية وقد بي نا حد أرمينية قبل هذا Tercumesi Ve Arranin heddi Bab el Ebvabdan Tiflisedek ve Araz cayi yaxinliginda Heciran yeni Naxcivan adi ile meshur olan mekanadek uzanir ve Azerbaycanin serhedleri Tarim ve Zencanin son heddine catan dag silsilesidir Sonra bu silsile Dineverin son hududuna catir sonra Hulvan ve Sehrizorun o terefinedek uzanir nehayet Decleye yaxinlasir sonra ise Ermeniyye hududlarini ehate edir Ibn Hovqelin Kitab Suret el ard Kitab el mesalik vel memalik eseri Ibn Hovqelin 10 cu esrde cekdiyi ve Kitab Suret el ard eserine daxil etdiyi bir xerite Xeritede Xezer denizi ve etrafi tesvir edilib Azerbaycanin serhedleri Xezer denizinin boyunca el Bab yeni Derbend الباب seherinden Mugan موقان bolgesinedek uzanir ve Araz نهر الرس ve Kur نهر الكر caylari Azerbaycan serhedleri icinde verilir Ibn Hovqelin 10 cu esrde cekdiyi xerite Xeritede burada xeritenin goy rengle isarelenmis hissesinde Azerbaycan ve Arran erazilerinin adlari Azerbican verran yazilisinda اذربيجان والران bir yerde yanasi olaraq cekilir Ibn Hovqelin 10 cu esrde cekdiyi xeritenin ingilisceye tercumesi Azerbaycan ve Arranin adlari ingilisce Adharbayjan amp Arran seklinde verilib 10 cu esrde yasamis Azerbaycanin her terefini gezib onun xeritesini tertib eden tarixci Ibn Hovqel Istexrinin dediklerini tamamlayaraq Azerbaycan Arran ve Ermeniyyenin umumi xeritesini yaratmis ve bunu Suret Ermeniyye ve Azerbaycan ver Ran yeni Ermeniyye Azerbaycan ve Arranin sureti burada xeritesi adlandirmisdir O bir diger xeritesinde Xezer denizi ve etrafini da tesvir ederek butun sahil erazisini Derbendedek Azerbaycan adlandirmisdir Ibn Hovqelin Kitab Suret el ard bu eser de hemcinin Kitab el mesalik vel memalik adiyla taninir eserinde bu setirleri oxuyuruq فلنرجع الان الي حد بلد الروم غربا فنصف اقاليمها الي آخر الاسلام في حد المشرق و الذي نبتدا به ارمينيه و الران و اذربيجان و قد جعلنا هذا اقليما واحدا لانه لا يملكه الا ملك واحد فيما شاهدته في عمري و من تقدمني كابن ابي الساج و مفلح غلامه وديسم بن سادلوبه و امرزبان بن محمد المعروف باسلارأنفا وسالفا لمثل الفضل بن يحيى وعبد الله بن مالك الخزاعي وغيرهما والذي يحيط به مما يلي المشرق الجبال و الديلم و غربي بحر الخزر والذي يحيط به مما يلي المغرب حدود الارمن واللان وشي من حذ الجزيره والذي يحيط به من جهه الشمال اللان وجبال القبق والذي يحيط به من الجنوب حدود العراق و شي من حدود الجزيره Tercumesi Indi qerbe Rum serhedlerine teref donub onun serq hududlarinda islamin en uzaq hedlerinde olan vilayetleri tesvir edek Haqqinda yazmaga baslayacagimiz ilk olkeler Ermeniyye Arran ve Azerbaycandir Bu olkeleri biz bir iqlim erazi hesab etmisik ve onlar heqiqeten de tek hokmdar terefinden idare edilir hansina ki ozum oz heyatimda sahid olmusam ve hemcinin menden evvel gelenler de sahid olublar Bele hokmdarlar bunlar idi Ibn ebil Sac ve onun qulu Muflix Deysem bin Sazeleveyh el Merzuban bin Mehemmed hansina ki es Sallar deyirler ve en esasi el Fezl bin Yehya ve Abdulla bin Malik el Xuzai ve basqalari Buralari ehate eden yerler serqden Cibal ve Deylem habele Xezer denizinin qerb hissesi qerbden Ermen hududu Alanlar hududu ve Cezire erazisinin bir hissesi simaldan Alanlar ve Kebk Qafqaz daglari cenubdan Iraq hududu ve Cezire hududunun serq hissesidir Ibn Hovqel oz eserinde Arran Azerbaycan ve Ermeniyyeden hem ayri ayriliqda behs edir hem de bezen bu bolgeleri bildirmek ucun sadece Azerbaycan adindan istifade edir ثم تلوتها بصورة اذربيجان وشك لت ما فيها من الجبال والطرق والأنهار العذبة كالرس والكر الى أن رسمت بحيرة خلاط وبحيرة كبوذان وكلتاهما غير مت صلتين بشيء من البحار وأثبت فيها جبل القبق ibn Hovqel Suret el ard 1 17 Livan Beyrut seheri Mensuret darul mektebe el heye nesri Tercumesi Sonra Azerbaycanin xeritesini derc etdim Oradaki daglari yollari Kur ve Araz kimi sirin sulu caylari hemcinin Xilat Van ve Kebuzan Urmiya gollerini de tesvir etdim Bu gollerin her ikisi hec bir deniz ile birlesmir Ele orada men Qabq Qafqaz dagini gosterdim Muellif Xezer denizi adli paraqrafda da Arran erazisini Azerbaycanin terkibinde gosterir وكتب موازيا لساحل البحر الأعلى الغزيه ثم يلى ذلك موازيا للساحل الخزر ثم اذربيجان ثم الجيل ثم طبرستان Tercumesi Denizin yuxari hissesinde sahilboyu el Quziyye yazilmisdir onun ardinca ise sahilboyu el Xezer Azerbaycan Cil Teberistan gelir Ibn Hovqel eserinin bir diger yerinde deqiqlik getirerek Arranin Derbendden Tiflisedek uzandigini ve Azerbaycana tabe oldugunu qeyd edir وبنواحى ورثان وبرذعه وجزيرتى باب الأبواب اللتين فى وسط بحيرة الخزر فو ة غزيرة كثيرة فائقة فى الجودة تحمل فى بحيرة الخزر الى جرجان ويقصد بها بلاد الهند على الظهر وهذه الفو ة فى جميع بلد الران من حد باب الأبواب الى تفليس وقرب نهر الرس الى نواحى خزران وهى مملكة تحت يد صاحب اذربيجان فى جبال تت صل بجبال الطرم المت صلة من غربى بحر الخزر بجبال الرى وطبرستان وجرجان الى نيسابور Tercumesi Varsan Berde ve Bab el Ebvabin Derbendin nahiyelerinde ve Xezer denizinin ortasindaki ada lar da qirmiz qizilboya boyaqotu marena bitkisi var O Xezer denizi ile Curcana dasinir oradan da quru yolla Hind olkesine aparilir Qirmiz bitkisi Bab el Ebvabin Derbendin hududlarindan Tiflisedek butun Arranda Araz cayi yaxinligindan Curzan Gurcustan nahiyelerinedek her yerde vardir Azerbaycan sahibinin hokmdarinin eli altindaki hakimiyyeti altindaki bu son memleket Tarim daglarina uzanan daglarda yerlesir hansilari ki Xezer denizinin qerbinde Rey Teberistan ve Curcanin daglari ile Nisapuradek bitisikdir Semseddin el Meqdisinin Ehsen et teqasim fi merifet el eqalim eseri 10 cu esrin ikinci yarisinda yasamis tarixci Semseddin el Meqdisi hemcinin el Muqeddesi olaraq taninir Ehsen et teqasim fi merifet el eqalim eserinde Arran bolgesini Arran Azerbaycan ve Ermeniyyeni birlesdiren er Rihab iqlimi olaraq taninan bolgenin bir hissesi sayir ve hemin bolgenin ucde bir hissesini teskil etdiyini qeyd edir Muellif hemcinin Arran bolgesinin Xezer denizinin sahilinde yerlesdiyini bolgenin erazisinden Araz ve Kur caylarinin axdigini qeyd edir ve Arranin hissesi sayilan seherlerin adlarini sadalayir إقليم الرحاب لما جل هذا الإقليم وطاب وكثرت فيه الثمار والأعناب وكانت مدنه من أنزه البلاد كموقان وخلاط وتبريز التي شاكلت العراق ورخصت به الأسعار واشتبكت فيه الأشجار وجرت خلاله الأنهار وحوت جباله الأعسال وسهوله الأعمال وبواديه الأغنام ولم نجد له إسما عاما يجمع كورة سميناه الرحاب وهو إقليم للإسلام فيه جمال والطرق إليها صعبة وللنصارى بها غلبة وهذا شكله وصورته وقد جعلنا هذا الإقليم ثلاث كور أولها من قبل البحيرة الران ثم أرمينية ثم آذربيجان فأما الران فإنها تكون نحو الثلث من الإقليم في مثل جزيرة بين البحيرة ونهر الرس ونهر الملك يشمقها طولا قصبتها برذعة ومن مدنها تفليس القلعة خنان شمكور جنزة يرديج الشما خية شروان باكوه الشا بران باب الأبواب الأبخان قبلة شكي ملازكرد تبلا وأما أرمينية فإنها كورة جليلة رسمها أرميني بن كنظر بن يافث بن نوح ومنها ترتفع الستور والزلالي الرفيعة كثيرة الخصائص قصبتها دبيل ومن مدنها بدليس خلاط أرجيش بركري خوي سلماس أرمية داخرقان مراغة أهر مرند سنجان قاليقلا قندرية قلعة يونس نورين وأما آذربيجان فإنها كورة اختطها اذرباذ بن بيوراسف بن الأسود بن سام بن نوح عليه السلام قصبتها وهي مصر الإقليم أردبيل بها جبل مساحته مائة وأربعون فرسخا كله قرى ومزارع يقال أن به سبعين لسانا كثرة خيرات أردبيل منه أكثر بيوتهم تحت الأرض ومن مدنها رسبة تبريز جابروان خونج الميا نج السراة بروى ورثان موقان ميمذ برزند فإن زعم زاعم أن بدليس من إقليم أقور واستدل بأنها كانت في ولايات بني حمدان أجيب بأنه لما ادعاها أهل الإقليمين جعلناها من هذا لانا وجدنا لها نظيرا في الاسم وهي تفليس وأما الولايات فليست حجة في هذا الباب الا ترى أن سيف الدولة كانت له قنسرين والرقة ولم يقل أحد أن الرقة من الشام Tercumesi Er Rihab iqlimi Bura mohtesem ve xos bir iqlim oldugundan meyvesi ve uzumu boldur Mugan Xilat ve Iraqa benzer Tebriz kimi seherleri bolgenin en gozellerindendir Burada qiymetler asagidir agaclar sixdir ve onlarin aralarindan caylar axir Daglarinin her terefinde bal duzenliklerde agaclar derelerde qoyun suruleri var Biz onun ucun yeni bu bolgenin tamami ucun mahallarini birlesdirecek ortaq bir ad tapamadiq Biz ona er Rihab adini verdik ve bu iqlim islama aiddir yeni burada ehalinin ekseriyyeti muselmandir ve oranin bir cazibesi var Oradaki yollar cetin kecilir ve nesariler yeni xristianlar coxluq teskil edir Bu ise iqlimin bir tesviri ve resmidir Biz bu iqlimi yeni er Rihab bolgesini uc quraya كور bolduk Bunlardan birincisi golun yeni Xezer denizinin boyunca yerlesen Arran sonra Erminiyye sonra Azerbaycandir Arrana geldikde bura iqlimin yeni er Rihab bolgesinin ucde bir hissesini teskil edir ve gol yeni Xezer denizi ile Araz cayi arasinda bir cezire mislindedir yarimadaya benzeyir Melik cayi burada eslinde Kur cayi nezerde tutulur ise burani uzununa iki yere bolur Onun qesebesi paytaxti Berde mudunundan seherlerinden ise bunlardir Tiflis Beyleqan Semkir Cenze Gence Yerdic Samaxi Sirvan Baki Sabran Bab el Ebvab Derbend Ebxan Qebele Seki Malazkird ve Tebla Erminiyyeye gelince bu boyuk bir quradir Buranin serhedleri Ermini bin Kenzer bin Yafes bin Nuh terefinden teyin edilmisdir Meshur ve bir cox yaxsi keyfiyyete sahib yataq ortukleri ve yun yataq destleri buradan getirilir Onun qesebesi paytaxti Debil Dvin mudunundan seherlerinden ise bunlardir Bidlis Xilat Ercis Berkeri Xoy Salmas Urmiya Dehxarqan Maraga Eher Merend Sencan Qaliqala Qenderiyye Qelat Yunis ve Nurin Azerbaycana gelince bu bir quradir ki serhedleri Aderbad bin Biveresf bin el Esved bin Sam bin Nuh eleyhisselam terefinden teyin edilmisdir Onun qesebesi paytaxti ve bu iqlimin Misri Erdebildir Burada yuz qirx fersex erazini ehate eden bir dag var Buralar butovlukde kendler ve ekin saheleridir Deyirler ki burada yetmis dilde danisirlar Erdebilin bir cox xeyirleri servetleri oradandir Bu iqlimin sakinlerinin evlerinin ekseriyyeti yer altindadir Buranin mudunundan seherlerinden bunlardir Rasba Tebriz Cebrevan Xunec Meyanic Miyane es Sera Serab Baruy Varsan Mugan Mimed Berzend Eger kimse Bidlisin Beni Hemdanin vilayeti idaresi altinda olan bolge olduguna isare ederek onun Aqur iqlimine yeni Cezire bolgesine Yuxari Ikicayarasina Mesopotamiyaya aid oldugunu iddia etse o zaman cavab vererem ki bu sehere her iki iqlimin yeni hem Aqur hem de er Rihabin sakinleri terefinden iddia edildiyi halda biz Bidlisi ona gore buraya er Rihaba aid etdik ki biz onun adinda basqa bir seherle uygunluq tapdiq bu da Tiflisdir Vilayete yeni idare olunan eraziye geldikde ise bu bu meselede bir subut deyil Meger bilmirsen ki Kinnesrin ve Reqqe Seyfeddovlenin iqtidarinda idiler lakin hec kim Reqqenin Sama aid oldugunu demez Azerbaycan Arran Sirvan Tarixi qaynaqlarda Azerbaycan seherlerinin yerlesmesi barede muxtelif fikirler var Meselen Arran ve Sirvan seherleri gah Azerbaycan memleketinin hissesi sayilirlar gah da Azerbaycan memleketinden musteqil gorsedilirler Tehranda buraxilmis Turkler ve Iranda onlarin tarix dil ve varligi haqda tedqiqat kitabinin muellifi Hesen Rasidinin nezerine gore Azerbaycanin adi memleket ve vilayet olaraq islenende iki ferqli cografi anlam dasiyir Memleket qavrami islenende Arran ve Sirvan vilayetleri onun terkib hisseleri olaraq hesab olunur ancaq vilayet qavrami dasiyanda Azerbaycan memleketi icindeki Arranla qonsu sayilir Tebrizde buraxilmis Iran Azerbaycani ve Qafqaz Azerbaycani kitabinin muellifi Perviz Zareh Sahmeresi bunun iqtisadi ve ticari sebeblerle bagli oldugunun qenaetindedir Xarezmsahlar ve Eldenizler Azerbaycan Atabeyleri dovru Xarezmsahlar dovletinin hokmranligi 11 13 cu esrlere Eldenizlerin Azerbaycan Atabeylerinin hokmranligi ise 12 13 cu esrlere tesaduf edir Yaqut el Hemevinin Mucem el buldan eseri 12 13 cu esrlerde yasamis suriyali ereb cografiyaci Yaqut el Hemevi 1224 1228 ci iller arasi yazib bitirdiyi Mucem el buldan adli kitabinda Arran vilayetini bele tesvir edir أ ر ان بالفتح وتشديد الراء وألف ونون اسم أعجمي لولاية واسعة وبلاد كثيرة منها جنزة وهي التي تسميها العامة كنجة وبرذعة وشمكور وبيلقان وبين أذربيجان وأر ان نهر يقال له الرس كل ما جاوره من ناحية المغرب والشمال فهو من أر ان وما كان من جهة المشرق فهو من أذربيجان قال نصر أر ان من أصقاع إرمينية يذكر مع سيسجان وهو أيضا اسم لحر ان البلد المشهور من ديار مضر بالضاد المعجمة كان يعمل بها الخز قديما Tercumesi Arran ra herfi fethe ve tesdidlidir sonra elif ve nun gelir Genis vilayetin ecemi iran dillerinde olan erebce olmayan adidir Seherleri coxdur onlardan Cenze camaat ona Gence deyir Berde Semkur Beyleqan Azerbaycan ve Arran arasinda er Ras Araz deyilen cay axir Onu qerb ve simal terefden ehate eden yerler Arrandan serq terefden olanlar ise Azerbaycandandir Nasr deyib ki Arran Sisecanla Zengezurla birlikde Irminiye Ermeniyye vilayetine aid olan yerdir Ve o hemcinin Diyar Mudarda dad herfi ile meshur seher olan Harranin adidir Orada qedimde xez istehsal olunurdu Muellif qaliqlari hazirda Ermenistanda Irevandan cenubda yerlesen Dvin seherinin Arran nahiyelerinden biri olan ve Azerbaycan hududunun axirinda yerlesen bir seher oldugunu qeyd edir د و ين بفتح أوله وكسر ثانيه وياء مثناة من تحت ساكنة وآخره نون بلدة من نواحي أر ان في آخر حدود أذربيجان بقرب من تفليس منها ملوك الشام بنو أيوب ينسب إليها أبو الفتوح نصر الله بن منصور بن سهل الد ويني الجيزي كان فقيها شافعي المذهب تفقه ببغداد على أبي حامد الغز الي وسافر إلى خراسان وأقام بنيسابور مدة ثم انتقل إلى بلخ وسمع الحديث على أبي سعد عبد الواحد بن عبد الكريم القصري وعبد الرزاق بن حسان المنيعي وغيرهما ذكره أبو سعد في شيوخه فقال مات ببلخ في سنة 546 Tercumesi Dvin evveli fethe ikincisi kesre herekesiz ye sonuncusu nun Arran nevahisinden nahiyelerinden Azerbaycan hududunun axirinda Azerbaycanin axir serheddinde Tiflis yaxinlarinda beled seher Oradan Sam hokmdarlari Eyyub ogullari Eyyubiler cixib Ebul Futuh Nesrullah ibn Mensur ibn Sehl ed Devini el Cizi el Ceziri buraya nisbet edilir O safii mezhebli feqih huquqcu idi Bagdadda Ebu Hamid el Gezaliye fiqh oyretmis sonra Xorasana sefer etmis bir muddet Nisapurda iqamet etmis sonra Belxe kocmusdur Eli bin Ebu S ed Ebdulvahid ibn Ebdulkerim el Qasri ve Ebdurrezzaq bin Hessan el Menii ve basqalarindan hedis dinlemisdir Ebu Se d es Suyux da qeyd edir ki o 546 ci ilde Belxde olub Muellif eserinin diger yerinde Seyseban Sisevan diger adiyla Sisecan Sisakan Sunik yeni tarixi Zengezur erazisinin Arranda Beyleqanin ise Azerbaycanda yerlesdiyini qeyd etmisdir س ي س ب ان بفتح أو له وسكون ثانيه وسين أخرى مفتوحة وباء موحدة وآخره نون والعجم تقول سيسوان بالواو عوضا عن الباء بلدة من نواحي أر ان بينها وبين بيلقان أربعة أي ام من ناحية أذربيجان خبرني بها رجل من أهله Tercumesi Seyseban evveli fetheli ikincisi sukunlu sonraki sin fetheli be bir noqteli ve axiri nun ecemler Sisevan deyirler Arran nevahisinden nahiyelerinden beled seher onunla Azerbaycanin nahiyelerinden olan Beyleqan arasinda 4 gun luk mesafe vardir Bunu mene oranin camaatindan bir nefer xeber verdi Muellif bundan elave el Berseliyye adli bir bolgeni Arran erazisine daxil edir البرشلية موضع بأران له ذكر في أخبار ملوك الفرس Tercumesi El Berseliyye Arranda yerdir fars hokmdarlarinin xeberlerinde melumatlarinda xatirlanmisdir ona toxunulmusdur Muellif hemcinin Naxcivan seheri daxil olmaqla Besfurcan Vaspurakan bolgesini Arran erazisine daxil edir ب س ف رجان بضم الفاء وسكون الراء وجيم وألف ونون كورة بأرض أر ان ومدينتها الن شوى وهي نقجوان عم ر ذلك كله أنوشروان حيث عم ر باب الأبواب وقد عد وه في أرمينية الثالثة Tercumesi Besfurcan dammali fe sukunlu ra cim Arran erzinde torpaginda quradir kuradir ve medinesi bas seheri en Nesevadir hansi ki Naxcivan adlandirilir Bu seheri Enusirevan Bab el Ebvab Derbend seherini tikdirdiyi zaman tikdirmisdir Besfurcani Ucuncu Ermeniyyeden sayirlar Ibn el Esirin El kamil fit tarix eseri 12 13 cu esrlerde 1160 1234 cu iller yasamis Ibn el Esir El kamil fit tarix eserinde Ani seherinin Arran seherlerinden biri oldugunu qeyd edir في هذه السنة في شعبان اجتمعت الكرج مع ملكهم وساروا إلى مدينة آني من بلاد أران وملكوها وقتلوا فيها خلقا كثيرا فانتدب لهم شاه أرمن بن إبراهيم بن سكمان صاحب خلاط وجمع العساكر واجتمع معه من المتطوعة خلق كثير وسار إليهم فلقوه وقاتلوه فانهزم المسلمون وقتل أكثرهم وأسر كثير منهم وعاد شاه أرمن مهزوما لم يرجع معه غير أربع مائة فارس من عسكره Tercumesi Bu ilin hicri 556 saban ayinda gurculer krallarinin emrinde toplanaraq Arran seherlerinden olan Ani seherine hucum etdiler ve seheri ele kecirdiler Orda bir cox sexsi oldurduler Exlat hakimi ibni Sokmen esger toplayaraq onlarin komeyine getdi Hemcinin bir cox konullu mucahid de ona qosuldu Ibn Seid el Megribinin Best el ard fit tul vel ard eseri 13 cu esr cografiyacisi Ibn Seid el Megribi Best el ard fit tul vel ard eserinde Naxcivani Arran seheri kimi tesvir edir وفي شمالي نهر الكر مدينة نقجوان وهي من المدن المذكورة في شرقي أران فخربها التتر وقتلوا جميع أهلها Tercumesi Kur cayinin simal tereflerinde Naxcivan seheri vardir ki bu seher Arranin serq tereflerinde yerlesen adi cekilmis seherlerindendir Tatarlar yeni monqollar burani etdikleri yuruslerin neticesinde xaraba hala salmis bolge ehalisini butunlukle qetliam etmisdirler Sehabeddin Mehemmed en Nesevinin Siret es Sultan Celaleddin eseri 13 cu esrin birinci yarisinda yasamis ve Xarezmsahlar dovletinin hakimi Sultan Celaleddinin Menguberdinin Mingburnunun katibi olmus Sehabeddin Mehemmed en Nesevi Siret es Sultan Celaleddin eserinde hemin dovrde Arran ve Mugan ehalisinin arasinda say coxlugu teskil eden turkmanlarin haqqinda yazir وبها من التركمان من إذا حشروا فكان النمل محشور والجراد منثور Tercumesi Eger oradaki Arran ve Mugandaki turkmanlar bir yere toplansalar bu qarisqa surusu ve ceyirtke buluduna benzeyer Namelum muellifin Ecaib ed dunya eseri 13 cu esrde muellifi namelum olan Ecaib ed dunya eserinde Arran haqqinda yazilir Arran zengin ve bolluq icinde olan olkedir Bura yerli hokmdarlarin qis iqametgahidir Dunyanin hec bir yerinde Arranda olan binalardan yoxdur Turklerin bu qeder six yasadigi basqa hec bir yer yoxdur Deyirler ki orada yuz mine qeder turk suvarisi var Arran texminen 30 fersex 200 km eni ve 40 fersex 270 km uzunlugu ehate edir Deyirler ki Kur cayi Araz cayina axana qeder Arran hududlarinda yerlesir Onun mehsullari ipek duyu boyuk sayda qoyunlar inekler ve atlardir Muellif oz eserinde Berde Tiflis ve Samaxi seherlerini Arranin Tebriz Maraga Salmas Xoy Serab Salsur ve Naxcivan seherlerini de Azerbaycanin seherlerinden hesab edir lakin cografi cehetden Arran ve Azerbaycana onun terefinden aid edilen qalan seherlerin adlarinin ekseriyyeti metnde gah buraxilmis gah da oxunulmaz hala gelmisdirler Muellif ayrica olaraq Sirvan bolgesinin de adini qeyd etmisdir Namelum muellife mexsus Cami ed duvel eserinde yazilir Arrana geldikde bu meshur olkedir ki cenubdan Azerbaycanla qerbden Ermenistanla serqden ve cenubdan Azerbaycanla simaldan ise Kebk daglari ile serheddir Onun esas seherleri bunlardir Nasava seheri buna Naxcivan da deyilir besinci iqlimindedir onun uzunluq dairesi 780 en dairesi 420 dir Bab ul Ebvab Gence Semkir Beyleqan ve Serir Allan V Minorsky Studies in Caucasian History p 170 19 Sefeviler dovru Sefeviler dovletinin hokmranligi 16 18 ci esrlere tesaduf edir Qarabagin Kocez nahiyesindeki mulkun sesdang qebalesi Qerye ye Xezaz min emal e Kucez tevabi ye Erran e Qerabag min kure ye Azerbaycan ifadesinin kecdiyi sesdang qebalesinin esli Sefeviler dovrunde 16 ci esrin ikinci yarisinda teqriben 1573 1574 cu iller arasi hicri qemeri teqvimiyle 981 ci ilde yazilmis bir sesdang qebalesinde Qarabag erazisinin Azerbaycana bagli olduguna isare edilir Bu senedde Qarabagin Kocez bolgesinin Xazaz Xezaz kendinde bir mulkun Fegani Asiq Divanli adli sexse Nefesqulu Tusmal Xelil Fexreddinli adli sexs terefinden satilmasi qeyd olunur ve qerye ye Xezaz min emal e Kucez tevabi ye Erran e Qerabag min kure ye Azerbaycan yeni Azerbaycan qurasindan Qarabag Arranina tabe olan Kocez emalinin Xazaz Xezaz qeryesi kendi ifadesi kecir Qerye ye Xezaz min emal e Kucez tevabi ye Erran e Qerabag min kure ye Azerbaycan ifadesinin kecdiyi sesdang qebalesinin farsca transkripsiyasi Sesdang ifadesi burada bir kendin butun erazisi ses farsca alti dang ise her bir seyin altida biri demekdir qebale bir mulkun ve sairenin alinib satilmasi haqqinda resmi sened qerye ise kend menasini dasiyir Senedin farsca metni تمامت ششدانك ملك قريه خزاز من اعمال كوچز توابع اران قراباغ من كوره آذربايجان مع حدود اربعه Mehemmed Huseyn bin Xelef Tebrizinin Burhan i qeti eseri 17 ci esrde yasamis eslen Tebriz seherinden olan alim Mehemmed Huseyn bin Xelef Tebrizi 1652 ci ilde hicri qemeri teqvimiyle 1062 ci ilde Hindistanda oldugu muddetde yazdigi Burhan i qeti kitabinda Gence ve Berde seherleri daxil olmaqla Arranin Azerbaycanin bir vilayeti oldugunu qeyd edir اران به تشدید ثانی بر وزن بران نام ولایتی است از آذربایجان که گنجه و بردع از اعمال آن است گویند که معدن طلا و نقره در آنجا هست و بی تشدید هم گفته اند و حنا را نیز گویند که بدان دست و پای و محاسن خضاب کنند Mehemmed Huseyn bin Xelef Tebrizi Burhan i qeti 1 96 Tercumesi Arran ikincinin tesdidi ile berran vezninde Azerbaycanin vilayetlerinden birisinin adidir ki Gence ve Berde onun emalindandir Deyirler ki orada qizil ve gumus medenleri var Arran sozu tesdidsiz de deyilir Xinaya da arran deyirler ki onunla el ayaq ve saqqali xezab ederler 19 cu esrde Mirze Camal Cavansir bildirir Qarabag vilayeti Arran olkesinin bir hissesidir bu olkeye Kur ve Araz caylari arasinda olan vilayet ve torpaqlar ve bu torpaqlardaki Gence Naxcivan Ordubad Berde ve Beyleqan seherleri daxil idi Mirze Camal Cavansir Qarabag tarixi seh 11Qisa tarixiIranin isgalindan sonra erebler Qafqaz Albaniyasina dogru hereket edirler ve 8 ci esrde Albaniya Arran daxil omaqla ereblerin nezareti altina kecir Ereblerin gelisine qeder ise Albaniya muxtelif dovrlerde Sasaniler hakimiyyetine tabe olmus Mehraniler sulalesi terefinden idare olunurdu Azerbaycana Islamin gelisinden sonra Arran muxtelif dovrlerde Revvadiler Saciler Selariler Seddadiler Sirvansahlar sulaleleri terefinden idare olunur Arran olkesinin orta esrlerin ilkin dovrlerinde en muhum seheri Berde olmusdur Berde 10 cu esrde ozunun en gozel caglarini yasayir Bu dovrde seher sikke pul kesme merkezi kimi vacib bir ehemiyyet dasiyirdi Lakin ruslarin ve diger simal tayfalarinin sehere aramsiz ve dagidici basqinlari seherin suqutu ile neticelenir Arran erazisi Selcuq imperiyasinin Eldenizler Azerbaycan Atabeyleri dovletinin daha sonra ise Elxaniler dovletinin nezaretine kecir Bir qeder sonra erazi Cobaniler Celariler Teymurilerin tabeliyinde olur ve daha sonra ise Sefeviler dovletinin nezaretine kecir IstinadlarBu meqaledeki istinadlar muvafiq istinad sablonlari ile gosterilmelidir Azerbaycan Respublikasinda iqtisadi rayonlarin yeni bolgusu haqqinda Azerbaycan Respublikasi Prezidentinin Fermani 2021 07 11 tarixinde Istifade tarixi 2021 07 18 Mesalik elmemalik Arxivlesdirilib 2021 08 30 at the Wayback Machine Istexeri Liden seheri 1870 inci il Miladi S 236 237 Arxivlenmis suret 2021 06 05 tarixinde Istifade tarixi 2021 06 14 Kitab el mesalik vel memalik Arxivlesdirilib 2021 08 30 at the Wayback Machine Ebulqasim Ibn Havqel Layden seheri 1872 inci il S 236 237 Arxivlenmis suret 2021 06 06 tarixinde Istifade tarixi 2021 06 14 Perviz Zareh Sahmeresi Azerbaycan e Iran ve Azerbaycan e Qafqaz Iran Azerbaycani ve Qafqaz Azerbaycani Exter nesriyyati Tebriz 1385 h s 2006 m پرویز زارع شاهمرسی آذربایجان ایران و آذربایجان قفقاز انتشارات اختر تبریز 1385 Hesen Rasidi Torkan ve berresi ye tarix zeban ve hoviyyet e anha der Iran Turkler ve Iranda onlarin tarix dil ve varligi haqda tedqiqat Endise ye Nov nesriyyati Tehran 1386 h s 2007 m حسن راشدی ترکان و بررسی تاریخ زبان و هویت آنها در ایران انتشارات اندیشه نو تهران 1386 http azoh info index2 php index php option com jdownloads amp Itemid 27 amp view finish amp cid 2119 amp catid 2 2021 04 19 at the Wayback Machine Adzhaib ad dynja c 199 Cvedeniya Dikovinok mipa c 7 2017 06 30 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2011 05 24 Papazian Akop Davidovich Persidskie dokumenty Matenadarana II Kupchie 14 16 vv Erevan Izdatel stvo Akademii Nauk Armianskoi SSR 1968 116 17 316 17 485 87 582 2014 04 06 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2011 05 24 PDF 2014 04 06 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2011 05 24 PDF 2014 04 06 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2011 05 24 Hemcinin baxAzerbaycan tarixi erazi Sirvan tarixi erazi Seki tarixi erazi Mugan tarixi erazi Arran hokmdar ArransahlarXarici kecidlerAzerbaycan Arran