Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Şirvanşahlar dövləti (az-əbcəd. شیروانشاهلار دؤولتی, fars. شروانشاهان, translit. Shīrwān Shāh) — 861–1538-ci illərdə Cənub-şərqi Qafqazda, əsasən indiki Azərbaycan Respublikası və qismən də indiki Dağıstan ərazisində, vaxtilə mövcud olmuş və sonradan azərbaycanlılaşmış dövlətdir. Ərazisi şərqdə Dərbənddən Kür çayı mənsəbinə qədər Xəzər dənizi sahilərindən başlayaraq, Şirvan tarixi vilayəti ilə yanaşı, qərbdə bəzən Gəncə şəhərinə qədər uzanmış, ayrı-ayrı vaxtlarda Şəki və Qarabağı o cümlədən Beyləqanı da əhatə etmişdir. Paytaxtı Şamaxı, bəzən isə Bakı şəhəri olmuşdur.
| Şahlıq | |||||
| Şirvanşahlar dövləti | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| |||||
 | |||||
| | |||||
| Paytaxt | Şamaxı | ||||
| Ən böyük şəhər | Şamaxı, Bakı, Dərbənd, Şabran, Mahmudabad, Qəbələ, Cavad | ||||
| Dilləri | Fars dili (rəsmi) Qədim və orta azərbaycanca (canlı danışıq dili, ədəbiyyat dili) | ||||
| Dövlət dini | Sünni islam | ||||
| Əhalisi | türklər, tatlar, kürdlər, ərəblər | ||||
| İdarəetmə forması | Monarxiya | ||||
| Sülalə | Şirvanşahlar Məzyədilər (861-1027) Kəsranilər (1027-1382) Dərbəndilər (1382-1538) | ||||
| Davamiyyət | |||||
| → | |||||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||||
Şirvanşahlar dövlətinin banisi Heysam ibn Xalid, son hökmdarı isə Şahrux ibn Fərrux Yasar hesab edilir. Şirvanşahlar dövlətinin varlığına Səfəvi hökmdarı I Təhmasibin Şirvana yürüşləri nəticəsində son qoyulmuşdur.
Şirvanşahlar dövləti təxminən 7 əsr mövcud olmuş və həmin müddət ərzində dövlətin banisi hesab edilən Heysəm ibn Xalidin nəslindən olan şahlar — Şirvanşahlar sülaləsi, bu dövləti idarə etmişdir. Bəzi tarixçilər Şirvanşahlar sülaləsinin hakimiyyət dövrünü 3 mərhələyə — Məzyədilər, Kəsranilər və Dərbəndilər dövrünə bölürlər və hesab edirlər ki, əgər Məzyədilər özlərinin ərəb mənşələrini qoruyub saxlaya bilmişdilərsə, Kəsranilər özlərini daha çox Sasani şahlarının nəslindən hesab etmiş və İran mədəniyyətinə meyl göstərmişdilər. Dərbəndilər isə ənənəvi "Şirvanşah" titulu ilə yanaşı həm də "Xan" və "Xaqan" titulları da daşımış və türk mədəniyyətinin təsiri altında olmuşdur.
Şirvanşahların himayəsi altında Azərbaycan mədəniyyəti zənginləşdirilmiş, inkişaf etdirilmiş, Azərbaycan ədəbiyyatının Əbülüla Gəncəvi, Nizami Gəncəvi, Xaqani Şirvani, Nəimi, Nəsimi, Seyid Yəhya Bakuvi kimi klassikləri yaşayıb yaratmışlar. Şirvanşahlardan dövrümüzə Şirvanşahlar sarayı, Bibiheybət məscidi, Bakı qalası, Pirsaatçay xanəgahı kimi onlarla dəyərli tarixi-memarlıq abidəsi qalmışdır.Şirvanşah Əbu Tahir dövlətin ərazisini cənubda Kür çayına,şimalda Dərbəndə kimi genişləndirdi. 918 ci ildə qədim Şamaxını bərpa etdirərək paytaxtı bu şəhərə köçürdü
Tarixi coğrafiyası
Antik müəlliflər Şirvanın adını çəkmirlər. Bu ad yalnız Sasanilər dövründən məlumdur. Şirvan, bir vilayət kimi VI əsrin I yarısında Şabran və arasında Sasanilər tərəfindən yaradılmışdı. Sasani hökmdarı I Xosrov şimal sərhədlərini qorumaq üçün sərhəd boyunda yerləşən ayrı-ayrı əyalətlərə qohumlarından hakimlər təyin etdi. Şah titulu verilmiş bu hakimlər arasında digərləri ilə yanaşı Şirvanşahların da adları sadalanır. Bu vilayətlərin siyahısı, ehtimal ki, Albaniyanın Sasanilər vaxtında inzibati cəhətdən mərzbanlıqlara bölündüyü dövrdən qalmışdır. Ərəblərin dövrundə və sonralar həmin vilayətlər Şirvan dövlətinin tərkibinə daxil idi. Əl-Bəlazuri Şirvanşah adını Xosrov Ənuşirəvanın Şərqi Zaqafqaziyaya təyin etdiyi xırda padşahlar sırasında çəkir. İbn Xordadbeh ilk Sasani şahənşahı Ərdəşirin (224–241-ci illər) vilayət hakimlərinə verdiyi şiriyanşah (şiranın bir variantı) titulunun adını çəkir.
Şirvan ölkəsinin adı çəkilən ən qədim mənbə elə həmin "Erməni coğrafiyası"dır. Burada Şirvanın coğrafı mövqeyi verilmişdir:
"Qafqaz dağları iki silsiləyə bölünür: biri düz istiqamətdə Şirvan ölkəsinə və Xsrvana tərəf ta Xorsvemədək gedib çıxır ikincisindən isə şimala Atil çayına doğru axan Zərm çayı başlanır. Bu silsilə sonra şimala doğru yönəlir… Əlgminon bataqlığına və dənizin içərilərinə qədər gedib çıxan və Əbzud Qubad adlanan uzun sədd onun davamıdır. Bu dənizin şimal tərəfində massagetlər yaşayır. Vardan düzündə Qafqaz sıra dağlarının gəlib çatdığı və Dəmirqapı Dərbənd divarının uzandığı Xəzər dənizinə qədər dənizin içində iri qala tikilmişdir. Şimal tərəfdə (Dərbənddən) dənizin yaxınlığında hun məmləkəti yerləşir…"
Bu lokallaşdırmaya görə VII əsrin əvvəllərində Şirvan vilayətinin ərazisi Dərbənddən Qafqaz sıra dağları boyunca Xorsvemə, yəni Xursan qalasına, xurs tayfası ölkəsinin (indiki Xızı rayonu) sərhədlərinədək və ehtimal ki, Abşeron da daxil olmaqla Kür çayının mənsəibnədək uzanırdı. "Əlgminon bataqlığı və dənizə qədər" sözləri, görünür, Kür çayının geniş bataqlıq və qamışlıqla örtülmüş mənsəibnə və deltasına işarədir.
Azərbaycanın Ərəb Xilafətinin tərkibində olduğu dövrdə (VIII–IX əsrlər) Şirvanın sərhədləri şimalda Qafqaz dağlarının cənub-şərq ətəkləri, cənub-qərbdə onu Arrandan və Muğandan ayıran Kür çayı, şimal-qərbdə Qanıx çayına kimi idi. XIV əsrin birinci yarısında (1340-cı il) Həmdullah Qəzvini yazırdı: "Şirvan ölkəsi Kür sahillərindən Dərbəndə (Bab əl-Əbvab) qədər uzanır."
Əhalisi
Şirvan hələ qədimdən müxtəlif yerli və gəlmə tayfalarla məskunlaşmışdı. Bunu yazılı mənbələrlə yanaşı, arxeoloji və toponimik materiallar da sübut edir. V əsr müəllifı Favstos Buzand IV əsrin birinci yarısı ilə bağlı hadisələrdən danışarkən maskut hökmdarı Sanesanın "müxtəlif köçəri tayfalardan" ibarət qoşunu sırasında hunların, təvəsparların, xeçmatakların, ijmaxların, balasaçilərin və i.a. adını çəkir. VII əsrin əvvəlinə aid anonim bir mənbədə Cənubi Dağıstanda, Şirvanda və Xəzər dənizinin qərb sahillərində məskunlaşmış tayfalar sadalanır. Mətndə adları çəkilən və ehtimal ki, bəziləri istisna olmaqla, ölkənin avtoxton əhalisi olan ləklər, hunlar, xəzərlər, zekenlər (tsekanlar), xenuklar (xenavilər), kaspilər, şərvanlar, xsranlar, təvəsparlar, xeçmataklar, ijmaxlar, bakanlar, pikonaklar (peçeneqlər), maskutlar.
Orta əsr müəllifləri eramızın başlanğıcından Şirvana türkdilli hunlar, sabirlər və xəzərlərin yürüşləri barədə məlumat verirlər. Köçərilərin basqınlarından qorumaq məqsədi ilə Sasani hökmdarları I Qubad və I Xosrov Ənuşirəvan Şirvana Lahican, Təbəristan, Gilan və sair əyalətlərindən irandilli tayfa köçürmüşdü. Türkdilli tayfaların Şirvana axını VI əsrdə xüsusilə güclənmişdi. Həmin dövrdə Qafqazda ən qüdürətli tayfa birliyi Dağıstan ərazisində yaşayan sabirlərə məxsus idi. Onlar Şirvanı və Arranı tutub keçmiş məkanları olan Dərbənd–Qəbələ zonasına yayılmışdılar. Təqribən I əsrdə orada yaşayan sabirlərin bir qismi yeli əhali ilə qaynayıb qarışaraq oturaq həyata keçmişdir. Şimali Qafqazda yaşayan türk tayfa ittifaqına qalib gələn I Xosrov Ənuşirəvan əsir alınmış 3 min hərbi başçını, o cümlədən ailələri ilə birlikdə 50 min nəfərdən ibarət türk döyüşçüsünü Arran və Şirvanda yerləşdirdi. Türkdilli tayfaların Şirvanda məskunlaşması prosesi intensiv olaraq davam etmişdir. VII əsrdə ərəb sərkərdəsi Mərvan ibn Məhəmməd əsir aldığı 40 min xəzəri Samur və Şabran arasındakı əraziyə köçürmüşdü.
Dil
Şirvanşahlar dövlətində iki dənə rəsmi dillər var idi. Ərəb dili və Pəhləvi dili. Ərəb dili daha çox ilahiyyatda və elmi işlərdə istifadə olunurdu. Pəhləvi dili isə şəirlərdə, ədəbiyyatdə və xalq arası danışılırdı. Bügünkü Tat dili, Pəhləvi dilinin, Şirvan şivəsinin qalığıdır.
Xanədan
Şirvanşahlar sülaləsi
Tədqiqatçılar Şirvanşahlar tarixini dörd dövrə bölürlər: ilk Şivanşahlar, Məzyədilər, elmi ədəbiyyatda Kəsranilər adlandırılan XI–XIV əsr Şirvanşahları və Dərbəndilər. İlk Şirvanşahların şah titulu daşımaları onları müəyyən dərəcədə müstəqil olmalarını göstərir. İlk Şirvanşahlar barədə məlumat yox dərəcəsindədir.
Ərəb işğalının əvvəllərində İlk Şivanşahlar hakimiyyətdə saxlanılmışdı. Lakin, ərəblər Zaqafqaziyada möhkəmləndikdən (VIII əsrin sonu) sonra Şirvanşahların hakimiyyəti ləğv olundu; Şirvanı ərəb hakimləri idarə etməyə başladı. XIX əsr ərəb tarixçisi Bəlazuri 797–798-ci illərdə Şirvan hakimi olmuş əş-Şəmax ibn Şücanın adını çəkir. 799-cu ildə Şirvan və Bab əl-Əbvabın hakimi təyin olundu.
Xəlifə Mütəvəkkilin (841–861) ölümündən sonra qarışıqlıqlardan istifadə edən Şirvan hakimi Heysəm İbn Xalid ibn Yəzid Şirvanşahlar titulunu qəbul edib müstəqil siyasət yürütməyə başladı. Beləliklə də Şirvanşahların Məzyədilər sülaləsinin əsası qoyuldu. Ərəb mənşəli Məzyədilər sonralar farslaşmışlar.
Yəzid ibn Əhməddən sonra ərəb adlarından qədim Sasani adlarına dönüş başlamışdır. Şirvanşah Yəzid ibn Əhmədin oğulları Ənuşirəvan, Mənuçöhr adlanırdı. Artıq X yüzilliyin birinci yarısında Məzyədi Şirvanşahlar Sasani mənşəli əsilzadə ailələri ilə qohumluq əlaqələrinə girir və həmin ailələrin qadın nümayəndələri köhnə ənənələri dirçəldirdilər. Əl-Məsudi h.332 (943) – ci ildə Şirvan şahı Məhəmməd ibn Yəzidin Sasani Bəhram Gurun nəslindən olduğunu göstərirdi. Şirvanşahların Sasani Bəhram Gurun əsilzadə nəslindən olmalarını iddia etmələri faktı özü artıq erkən dövrlərdə yerli şahlardan biri ilə, ehtimal ki, Sasani mənşəli Şirvanşahlarla nikah bağlanması ilə izah edilir.
Xilafətin tənəzzülü və Şirvanşahların hakimiyyətinin möhkəmlənməsi ilə bağlı "xanədan yenidən dirçəlməyə başladıqda ona öz nüfuzunu əsilzadə nəslinə mənsubluğu ilə hər vəchlə əsaslandırmaq lazım gəldi və onda Şirvanşahların Sasanilərlə qohumluğu barədə köhnə nəzəriyyə ortaya çıxdı, onların Şeyban tayfası ilə bağlılığı isə arxa plana çəkildi…"
Kəsranilər sülaləsinin banisi Yəzid ibn Əhmədin oğlu Mənuçöhr ibn Yəziddir. Əslində ərəb mənşəli olan və Məzyədilər sülaləsinin davamı olan bu sülalədən olan hökmdarlar qədim fars hakimiyyət ənənələrinə meyl etdiklərindən və özlərini Sasani şahlarına bənzətməyə çalışdıqlarından tarixşünaslıqda ayrıca sülalə kimi götürülürlər.
Üçüncü (Minorski bir – biri ilə qohumluq telləri vasitəsiylə bağlı olan bu üç sülaləni eyni bir sülalə hesab edir.) Şirvanşah sülaləsi – Məzyədilər və onun qolu olan Kəsranilər sülalələrinə qohum olan Dərbəndilər sülaləsi isə etnokonsolidasiya prosesi nəticəsində Azərbaycanın yerli əhalisi ilə qarışaraq öz ərəb simasını itirmiş və türkləşmişdir. Dərbəndilərin hakimiyyət başına gəlməsi ilə Şirvanşahlar ənənəvi "şah" titulu ilə yanaşı sırf türk xalqlarının əsilzadələrinə məxsus olan "xan" titulunu da daşımağa başlamışlar.
Tarixi
Dövlətin əsasının qoyulması
IX əsrin II yarısından Abbasilər xilafətinin zəifləməsi, habelə mərkəzi hakimiyyətə tabe olmamaq meyllərinin güclənməsi nəticəsində bəzi əyalətlər müstəqil hökmdarlıqlara çevrilərək Xilafətdən ayrıldılar. Həmin dövrdə Şirvanda feodal torpaq mülkiyyəti möhkəmləndi. Şirvanşahların ilk müsəlman sülaləsi olan Məzyədilər əvvəllər xilafətin Bərdədəki canişininə (əmirə) tabe idilər. Tam mülki və hərbi hakimiyyətə malik olan əmirlər yerli hakimlərin fəaliyyətinə, vergilərin (cizyə, xərac və s.) yığılmasına nəzarət edirdilər.
Şirvanşahlar dövlətinin əsasını Heysam ibn Xalid qoymuşdur. Heysam ərəb mənşəli Şeybanilər sülaləsinin bir qolu olan Məzyədilər sülaləsindən olmuşdur. Azərbaycan Ərəb Xilafətinin tərkibində olduğu dövrdə xəlifələr uzun müddət Azərbaycan hakimlərini bu sülalədən təyin edirdilər. Məzyədilər sülaləsinin banisi Yəzid ibn Məzyəddir. Ondan sonra oğlu və Məhəmməd ibn Xalid Azərbaycan hakimi olmuşdur.
İlk şahlanrın hakimiyyəti
Mənbələrdə Heysəm haqqında məlumat çox cüzidir. Onun Sərirdə "kafirlərlə" vuruşduğu xəbər verilir. Heysəmin ölüm ili məlum deyil. Görünür, o, az müddət hakimiyyət sürmüşdür.
"Tarix-i əl-Bab"a görə Məhəmməd ibn Xalid Gəncənin əsasını qoyan, yəni Arran şəhərlərindən birinin hakimi olmuşdur. Onun qardaşı Heysəm ibn Xalid həmin vaxt Şirvanın hakimi idi və müstəqillik qazanaraq, Şirvanşah titulu qəbul etmişdi. "Tarix-i əl- Bab"da sonra deyilir:
"…Heysəm ibn Xalid Şirvanda müstəqillik əldə edəndə onun qardaşı də Layzanda müstəqillik qazandı. Heysəm Şirvanşah, onun qardaşı Yəzid isə Layzanşah adlanırdı".
Üç dəfə Azərbaycan, Arran və Ərməniyyə hakimi təyin olunmuş Məhəmməd ibn Xalidin ölümündən sonra onun qardaşı Heysem ibn Xalid Şirvanın hakimi oldu. H. 247-ci (861) ildə xəlifə Mütəvəkkil öldürüldükdən sonra Xilafətdə baş vermiş iğtişaşdan istifadə edən Heysəm özünü müstəqil elan etdi. O, tək hakimiyyətliliyə nail olaraq və Şirvanşah titulunu qəbul etdi. Heysam ərəblərin təyin etdiyi Şirvanşahlarının hakimiyyətinə son qoymuşdur. Beləliklə, Heysəm ibn Xalid Şirvanın Şirvanşah titulu daşıyan ərəb mənşəli Məzyədilər sülaləsindən ilk Şirvan hökmdarıdır. V. F. Minorskinin qeyd edir ki, həmin vaxtdan etibarən "…Yəzidilər sülaləsinin tarixi öz xarakterini dəyişir: onun əvvəllər Bağdaddan əmir vəzifəsinə təyin edilən nümayəndələri indi öz iqta torpaqlarında irsi vassallara çevrilirlər…"
Heysamdan sonra Məhəmməd ibn Heysam, Heysam ibn Məhəmməd Şirvanşah olmuşdur. Şirvanşah Məhəmməd ibn Heysamın ölümündən sonra Şirvanşahlığa oğlu Əli ibn Heysəm ibn Məhəmməd gəlmişdi. Əli ibn Heysəm əl-Babın əmiri ilə birlikdə qonşu Şəndana, "kafirlər" üzərinə yürüş etmiş, Şəndanın qapıları qarşısında məğlub olmuşdur. Əli və əl-Babın əmiri 10 min müsəlmanla əsir düşmüşdü. Üç aydan sonra sərirlilər əsirləri Əli ibn Heysəmi və əl-Bab əmirini əvəzində heç nə almadan azad etdilər, şəndanlıların və xəzərlərin tutduqları əsirlər isə satıldı və onların yalnız çox az bir qismi xilas ola bildi.
İki şir və onların arasında bir öküz başının təsviri Şirvanşahlar dövlətinin gerbi olmuşdur. Təsvirdəki şirlər Şirvanşahlar dövlətinin güc və qüdrətinin, öküz başı isə ölkədəki bolluğun rəmzi idi.
Rusların Azərbaycana birinci yürüşü
Əli ibn Heysəmin hakimiyyəti dövründə əl-Məsudinin bəhs etdiyi başqa hadisə də olmuşdur. Xəzərlərlə yanaşı, Şirvana ruslar da dəfələrlə dənizdən basqınlar edirdilər. Şirvanşahlar və Dərbənd əmirləri bu basqınlara qarşı mübarizə aparırdılar. Ruslar təqribən 914-cü ildə Bakı sahillərinə hücum etmişdilər. İbn Misqəveyh qeyd edir ki, "Rus drujinaları buraya ilk dəfə gəlmirdilər. Onlar qədimdən şərqi Avropa ölkələri, Qafqaz və İran arasında qızğın ticarət gedən yaxşı bələd olduqları yolla irəliləyirdilər".
Rusların bu səfəri haqqında əl-Məsudi də məlumat vermişdir. O göstərir ki, "h.300 (912–13)-cü ildən sonra rusların hərəsində 100 adam olan təqribən 500 gəmisi Don çayı ilə Xəzər kanalına qədər gəldi. Rusların gəmiləri kanalın ağzını qoruyan Xəzər gözətçi dəstələrinin durduğu yerə çatdıqda ruslar bu dənizin ətrafinda yaşayan xalqlardan zəbt etdikləri qənimətin yarısını xəzər xaqanına verməyi vəd edib, ondan bütün ölkəni keçərək Volqa çayına, sonra isə üzüaşağı üzüb çayın mənsəibnə və Xəzər dənizinə çıxmağa razılıq aldılar. Xaqan onların bu qanunsuz işi etməsinə icazə verdi və ruslar körfəzə girib, çayın (Donun) mənsəibnə yetişdilər və onun vasitəsilə üzüyuxarı üzməyə başladılar. Nəhayət, Xəzər çayına (Volqaya) çatdılar və bu çayla Atil şəhərinədək endilər, onun yanından ötərək, çayın Xəzər dənizinə töküldüyü yerdə mənsəbinə yetişdilər, oradan isə (Təbəristandakı) Amul şəhərinə doğru (üzdülər). Rusların gəmiləri dənizə səpələndi və Gilana, Deyləmə, Təbəristana, Curcan sahilindəki Abeskuna neft verən vilayətə (iləd ən-nəffətə — Abşeron) və Azərbaycan istiqamətində yerləşən (bütün torpaqlara) basqın etdilər… bu dənizin ətrafında yaşayan xalqlar özlərini itirdilər, çünki keçmişdə onların üzərinə dənizdən basqın edən düşmən görməmişdilər. Dənizdə yalnız ticarət və balıqçı gəmiləri üzərdi. Ruslar gilanlılarla, deyləmlilərlə və İbn Əbu əs-Sacın sərkərdələrindən biri ilə vuruşdular. Sonra onlar Şirvan şahlığının Bakuh adı ilə tanınmış neft verən sahilinə gəlib çıxdılar. (Sahilboyundan) qayıdarkən ruslar neftverən (vilayətdən) cəmi bir neçə mil aralı olan adalarda daldalandılar. O vaxtlar (təqr. 914-cü il) Şirvanım şahı Əli ibn əl-Heysəm idi. Əhali hazırlıq gördü, qayıqlarına (kəvarib) minib, həmin adalara qədər üzdü. Ruslar onların qarşısına çıxdılar. Minlərlə müsəlman öldürüldü və dənizdə boğuldu."
Azərbaycanın cənubunun, Arranın, Beyləqanın, Bərdə vilayətinin və başqa şəhərlərin, habelə onlarla birlikdə Deyləm, Gilan və Təbəristanın əhalisi qaçmağa üz qoymuşdular, çünki onlar dənizdən hücum gözləmirdilər və qəfil basqına məruz qalmışdılar. Ruslar bu dənizdə bir neçə ay qaldılar, belə ki, dənizlə qonşuluq edən heç bir xalq bir ölkədən başqasına gedib-gələb bilmirdi. Ruslar böyük qənimət əldə etdikdən sonra yenidən xəzər torpaqlarına qayıtdılar. Lakin burada onlar müsəlmanların hücumuna məruz qaldılar. Onların böyük hissəsi (30 000 yaxın) qırıldı və yalnız cüzi bir qismi (5 minə yaxm) xilas olub vətənə qayıda bildi.
Sacilərdən vassal asılılığı
Şirvanşahlar qısa bir müddət – 908–909-cu illərdə Cənubi Azərbaycanın ərazisində Sacoğulları sülaləsinin yaratdığı Sacilər dövlətindən vassal asılılığı vəziyyətində olmuşlar. Şirvan şahları Sacilərlə yaxşı münasibətləri qoruyub saxlamağa çalışırdılar. Belə ki, Şirvanşah Yəzid h.320 (932)-ci ildə Yusif ibn Əbu Sacın Azərbaycan əmiri Balduyədən qaçaraq, ondan sığınacaq istəyən qulamı Müflihi həbs edib Balduyəyə göndərmişdi. Deylemlilərlə sülh bağladıqdan sonra Şirvanşah onlarla birgə bizanslılara, gürcülərə və digər xristian xalqlara hücum etməyə razılıq vermişdi.
Salarilərdən vassal asılılığı
Şirvanşah Əbu Tahir Yəzidin hakimiyyəti dövründə Azərbaycanda Sacilər sülaləsinin hakimiyyətinə son qoyuldu. Onları Deyləmli Salarilər sülaləsi əvəz etdi. Şirvanşahların Salarilərdən vassal asılığında olması haqqında mənbələrdə məlumat saxlanmışdır. İbn Havqəlin h.344 (955)-cü ildə Müsafir Mərzubana vergi verən məlikliklər haqqında məlumatı Şirvanşah Məhəmməd ibn Yəzidin hakimiyyəti dövrünə aiddir. İbn Havqəlin dediyinə görə, "Şirvanşahın (yəni, Şirvanın) şahı və hökmdarı Məhəmməd ibn Əhməd Əzdiyə" qoyulan təzminat bir milyon dirhəm idi.
Dərbəndin birləşdirilməsi
H.333 (944)-cü ildə Dərbənd əhalisi Əbdülməlik əl-Haşiminin oğlu əmir Əhməd əleyhinə üsyan qaldırdılar və onu şəhərdən qovdular. Onlar Şirvanşah Əbu Tahir Yəzidin yanına adamlar göndərərək, onu əl-Bab hakimliyinə dəvət etdilər. "Əbu Tahir Yəzid oğlu Əhmədi əl-Baba göndərdi və əhali ona öz əmiri kimi sədaqət andı içdi. Əhməd bir qədər orada qaldıqdan sonra əhali onu qovub, Əhməd əl-Haşimini hakimiyyətə qaytardı. Əbu Tahir Yəzid əl-Baibın ətrafına hücum çəkib, oraları qarət etdi".
Sasanilərin hakimiyyəti dövründən ənənəvi olaraq Dərbəndi özünün irsi mülkiyyəti sayan Şirvanşahlar bu iddia ilə dəfələrlə hücum edib oranı tutmuşdular. Lakin həmin vaxt Dərbənddə artıq başqa sülalə — Ərəb Xilafəti tərəfindən təyin edilmiş, ərəb mənşəli Haşimilər hakimiyyətdə idi.
Xəlifələr, Sasanilər dövründə olduğu kimi, sərhəd məntəqəsi olan Dərbəndə böyük əhəmiyyət verərək, onu varlı Şirvan vilayətinə aramsız basqınlar edən xəzərlərdən, köçəri türklərdən və digər xalqlardan müdafiə məqsədi ilə möhkəmləndirirdilər. Onlar Dərbənddəki ərəb qarnizonunun saxlanmasına külli miqdarda vəsait sərf edir, bu xərcləri isə neft hasilatından böyük gəlir götürən Bakıdan və duz mədənlərindən çıxarırdılar. Şirvanşahlar neft quyularının və duz mədənlərinin mədaxilini toplamaq üçün xüsusi vergiyığanlar təyin etmişdilər.
Toplanan gəlir xəlifənin fərmanı ilə vəqf kimi Dərbəndin müdafiəçilərinə ənam verilmək üçün oraya göndərilirdi."Dərbəndnamə"nin verdiyi məlumata görə xəlifə Mütəmid h.276 (883/4)-cı ildə Məhəmməd ibn Əmmarəni həmin mədənlərin rəisi təyin etdi ki, o, toplanan bütün gəliri keçidləri qoruyan əsgərlərə paylamaq üçün Dərbəndə göndərsin.
Əsərini h.332 (943)-ci ildə tamamlamış əl-Məsudi xəbər verir ki, bu vaxt Şirvanın hakimi h.318 (930)-ci ildə aralarında toqquşma olmuş kürəkəni Əbd əl-Məlik ibn Haşimin ölümündən (h.327 (939)-ci il) sonra Xursanı, Vardanı və Dərbəndi zəbt etmiş Məhəmməd ibn Yəzid idi. Məhəmməd ibn Yəzid bütün sadalanan əraziləri Şirvan və Layzanla birləşdirmişdi. Beləliklə, Məhəmməd ibn Yəzidin hakimiyyəti dövründə Dərbənd birdəfəlik Şirvanşahlar dövlətinin ərazisinə qatılmış, Haşimilər sülaləsinin hakimiyyətinə son qoyulmuşdu.
Kiyev knyazı 965-ci ildə Volqaya və Şimali Qafqaza səfəri barədə İbn Havqəlin h.358 (969)-ci ildə verdiyi məlumat da Əhməd ibn Məhəmmədin hakimiyyət vaxtına təsadüf edir. İbn Havqəlin sözlərindən görünür ki, ruslar, Səməndər də daxil olmaqla, bütün Xəzər torpaqlarını tutmuş və vaxtı ilə qüdrətli olan Xəzər dövləti ehtimal ki, bu sarsıntıdan sonra bir daha özünə gələ bilməmişdi. Xəzər xaqanlığından qaçanlar Abşeron və Manqışlaq yarımadalarında sığınacaq tapdılar. İbn Havqəlin dediyinə görə bəzi qaçqınlar Şirvanşah Məhəmməd ibn Əhməd əl-Əzdinin köməyilə Xəzər paytaxtlarına (İtil, Xəzəran) qayıtmağa başlamışdılar. Şirvanşah onlara öz qoşunu və adamları ilə yardım göstərmişdir.
Şirvanşahların genişləndirmə siyasəti və daxili ixtilaflar
Şirvanşah Əhmədin ölümündən sonra taxta onun oğlu Məhəmməd ibn Əhməd çıxdı. O, qonşu feodallara qarşı təcavüzkar siyasət yeridir və öz ərazisini bir sıra şəhərləri ilhaq etmək hesabına genişləndirməyə çalışırdı. H.371 (981/2)-ci ildə o, Qəbələ şəhərini onun əmiri Əbd ül- Bərr Ənbəsədən tutub aldı.
Təqribən h.372 (982)-ci ildə isə Bərdəni tabe edib Musa ibn Əlini özünün canişini təyin etdi. Şirvanşah Əhməd eyni zamanda öz şəhərlərini də möhkəmləndirirdi. Belə ki, h.373 (983)-cü ildə o, Şabranın, hərbi əməliyyatlar nəticəsində dağıdılmış hasarlarını bərpa etdirdi.
H.372 (982)-ci ildə babası II Məhəmməd ibn Yəzidin Layzana (V. F. Minorskiyə görə Lahıc) birləşdirdiyi Xursan və Şirvan məliklikləri artıq Şirvanşah Əhmədi taxtda əvəz etmiş Məhəmməd ibn Əhmədin mülklərinə daxil idi.
Şirvanşah Məhəmməd ibn Əhmədin ölümündən sonra hakimiyyətə qardaşı Yəzid ibn Əhmədin hökmranlıq illəri onun öz dövlətinin ərazisini qoşunlarının hesabına genişləndirmək məqsədilə apardığı feodal ara müharibələri ilə əlamətdardır. H.382 (992)-ci ildə Qəbələ rustaqında şirvanlılarla şəkərlilər (şəkililər) arasında şiddətli vuruşma baş vermişdi. Döyüşdə Şirvanşahın vəziri Müsəddin ibn Həbəşi öldürüldü, onunla birlikdə Şirvan qoşununun adlı-sanlı 400 süvari əsgəri həlak oldu.
H.389 (999)-cu ildə Şirvanşah Yəzid Qəbələnin hakimi, Gürzül qalasının sahibi Əbd ül-Bərr Ənbəsə ilə müharibə edərək, Gürzül qalasını onun əlindən aldı. Bundan sonra elə həmin il Şirvanşah Zirkiyyə (daha doğrusu, Rizkiyyə) mülkünə sahib olmaq üstündə Dərbənd hakimi Ləşkəri ibn Məymunla vuruşdu lakin uğur qazana bilmədi. Ləşkəri Şəbərana yürüş etdi. Lakin Şirvanlılar onlarla şəhərin qapıları qarşısında vuruşdular. Dərbənd qoşunu ağır məğlubiyyətə uğradı, döyüşdə Ləşkərinin qardaşı Əbu Nəsr ibn Məymun əsir alındı. Şirvanşah onu həbsxanaya saldırdı, barışıq bağlandıqdan sonra o, girov saxlandı. H.391 (1001)-ci ildə Ləşkərinin ölümündən sonra Dərbənd əhalisi Şirvanşah Yəziddən özlərinə əmir seçmək istədikləri Əbu Nəsrin azad olunmasını tələb etdilər. Lakin Yəzid qızını Əbu Nəsrə ərə vermək istəməsi bəhanəsilə bundan boyun qaçırdı və şərt qoydu ki, Əbu Nəsri o zaman buraxar ki, Dərbənd camaatı Dərbənd və Sull (Çul) qalalarının tikilməsinə (daha doğrusu, bərpa olunmasına) razılıq versinlər. Dərbəndlilər bu təklifi rədd etdilər və Yəzid heç bir günahı olmayan Əbu Nəsri edam etdi. Əbu Nəsr Şabran qalasının həbsxanasında saxlanırdı və Şirvanşah onu həmin şəhərin qapıları qarşısında dəfn etdirdi. Bu hadisə h.392 (1002)-ci ildə olmuşdur. Dərbənd əhalisi Əbu Nəsrin qardaşı Mənsuru əmir seçdi. Şirvanşah Dərbəndi tutmaq üçün müharibəni davam etdirdi. Döyüşlər gah bu, gah da digər tərəfin üstünlüyü ilə gedirdi. H.410 (1019)-cu ildə sərhəd vilayətinin (səqr), Dərbəndin əhalisi öz əmiri Mənsurun əleyhinə üsyan qaldırdı, onu şəhərdən qovub hakimiyyəti Şirvanşah Yəzid ibn Əhmədə təslim etdi.
Farslaşdırma siyasəti
Yəzid ibn Əhmədin hökmranhğı dövründə Şirvanşah xanədanında ilkin mənbələrdə əksini tapmayan hansısa hadisələr baş vermişdir. Həmin dövrdən Şirvanşahların adları dəyişmişdir — Yəzid ibn Əhməddən sonra ərəb adlarından qədim Sasani adlarına dönüş başlamışdır. Şirvanşah Yəzid ibn Əhmədin oğulları Ənuşirəvan və Mənuçöhr adlanırdı. Artıq X yüzilliyin birinci yarısında Məzyədi Şirvanşahlar Sasani mənşəli əsilzadə ailələri ilə qohumluq əlaqələrinə girir və həmin ailələrin qadın nümayəndələri köhnə ənənələri dirçəldirdilər. Əl-Məsudi h.332 (943)-ci ildə Şirvan şahı Məhəmməd ibn Yəzidin Sasani Bəhram Gurun nəslindən olduğunu göstərirdi. Şirvanşahların Sasani Bəhram Gurun əsilzadə nəslindən olmalarını iddia etmələri faktı özü artıq erkən dövrlərdə yerli şahlardan biri ilə, ehtimal ki, Sasani mənşəli Şirvanşahlarla nikah bağlanması ilə izah edilir.
Xilafətin tənəzzülü və Şirvanşahların hakimiyyətinin möhkəmlənməsi ilə bağlı "xanədan yenidən dirçəlməyə başladıqda ona öz nüfuzunu əsilzadə nəslinə mənsubluğu ilə hər vəchlə əsaslandırmaq lazım gəldi və onda Şirvanşahların Sasanilərlə qohumluğu barədə köhnə nəzəriyyə ortaya çıxdı, onların ərəb mənşəli Şeyban tayfası ilə bağlılığı isə arxa plana çəkildi…"
Rusların Azərbaycana ikinci yürüşü
H.421 (1030)-ci ildə Bakı yenidən otuz səkkiz gəmi ilə yürüş edən rusların hücumlarına məruz qaldı. I Mənuçöhr ibn Yəzid onları Bakuya (Bakı) yaxınlığında qarşıladı. Ruslarla vuruşmada çoxlu Şirvanlı, o cümlədən zadəganlardan Əhməd ibn Xasskin (Xasstəkin) həlak oldu. Sonra ruslar Kürlə üzüyuxarı üzərək Araza çatdılar. Mənuçöhr rusların hərəkətini dayandırmağa çalışaraq, Arazın qabağını bəndlə kəsib, onların irəliləməsinə mane olmağa cəhd göstərdi. Lakin ruslar Şirvanşahın dəstəsini çayda batırdılar. Bununla belə, onların Arazla irəliləməsi dayandırıldı.
H. 421-ci ilin zilhiccə ayında (noyabr 1031) ruslar, yenidən Azərbaycana gəldilər. Bu dəfə Şirvanşahın qaynı olan Şəddadi hökmdarı Əbülfəth Musa ibn əl- Fəzl ibn Məhəmməd ibn Şəddad ruslara hücum etdi. Bakuya yaxınlığında onlarla vuruşdu, düşməni ölkədən sıxışdırıb çıxararaq xeyli hissəsini qırdı. "Tarix-i əl-Bab"da xəbər verilir ki, h.423 (1032)- ci ildə alanlar və sərirlilər ruslarla birlikdə Şirvana hücum edərək Yəzidiyyəni zorla ələ keçirdilər. Mənbədə sonra göstərilir ki, onlar Şirvanı qarət edib, əsirlərlə birlikdə öz ölkələrinə qayıdarkən əl-Babın taxta (əl-xəşab) qapılarına çatdılar, lakin sərhəd vilayətlərinin əhalisi əmir Mənsurun başçılığı ilə onlara hücum etdi və çoxunu məhv edərək Şirvandan qarət etdikləri hər şeyi əllərindən aldı.
Şəddadilərin Şirvan yürüşləri
Fəribürz ibn Saların hakimiyyəti dövründə Şirvanşahlarla qohumluq münasibətlərində olan Arran hökmdarları Şəddadilərlə bir sıra müharibələr baş verdi. H.455-ci ilin rəbiüləvvəl ayında (mart, 1063) Arran hökmdarı Şavur ibn Fəzl Şirvana hücum edərək Quylamiyan qalasını tutdu və orada öz qarnizonunu yerləşdirdi. Həmin il o, yenidən Şirvana hücum edərək ölkəni viran etdi, qoyun və mal-qara sürülərini qovub apardı. Şavur onun əleyhinə çıxan Şirvan əhalisini qırıb-çatdı, əyanlardan bir çoxunu əsir aldı və əmlaklarını qarət etdi. "Tarix-i əl-Bab" sonra xəbər verir: "Oradan hərəkət edən Şavur Yəzidiyyənin qapıları qarşısında düşərgə saldı, öz qızını — mərhum Saların arvadını (hərəmini) pulları, bütün mal və qiymətli şeyləri ilə birlikdə götürərək Arrana qayıtdı. Lakin h.455-ci ilin rəcəb ayında (iyul, 1063) o, üçüncü dəfə Şirvana gələrək Sədun kəndində dayandı, əkinləri, ətraf kənd və malikanələri yandırdı".
Şirvanşah kömək istəmək üçün oğlu Əfridunu Ənuşirəvan ibn Ləşkəri ilə birlikdə ana babası olan Sərir hakiminin yanına göndərdi. Lakin Əfridun Sərir hakimindən heç bir kömək ala bilməyib üç aydan sonra əliboş geri qayıtdı. H.456-cı ilin məhərrəm ayında (yanvar, 1064) Arran hakimi Əbüləsvar Şavur ibn Fəzl dördüncü dəfə Şirvana basqın edib, bir sıra kənd və məntəqələri tutdu. Sonra Şavur qoşununun bir hissəsini bəzi əmirləri ilə burada qoyub Şirvanı tərk etdi.
Şirvanşah Fəribürz rəcəb ayında (iyun-iyul, 1064-cü il) onunla sülh müqaviləsi bağladı. Bu müqaviləyə əsasən Şavur Şirvanşahdan 40 min dinar alıb, əvəzində Quylamiyan qalasını ona qaytardı.
Oğuzların yürüşü
H.458 (1066)-ci ildə oğuzlar ilk dəfə Şirvana yürüş etdilər, yaşayış yerlərini talan edərək çoxlu qənimət — insan, mal-qara və əmlak apardılar. Şirvanşah I Fəribürz ibn Salar oğuzları Şirvandan gətməyə məcbur etmək üçün böyük təzminat verməli oldu. H.459-cu il məhərrəm ayının birində (22 noyabr 1066) oğuzların başçısı Qaratəkin Şirvana ikinci dəfə Fəribürzün onunla ittifaq bağlamış əmisi Məmlan ibn Yəzidlə birlikdə hücum etdi. Qaratəkin Şamaxı şəhərini mühasirəyə alaraq, onun ətrafındakı yərləri viran etdi. Oradan Bakıya enən Qaratəkin burada əhalinin xeyli hissəsini qırdı, qadın və uşaqları, sürüləri qovub apardı. Vəziyyət qorxulu hal alanda Şirvanşah 4000 çox madyandan ibarət cins at ilxısını Məsqətə göndərdi. Qaratəkinin dəstələri Bakıdan Şabranadək qabaqlarına çıxan hər şeyi qarət edib dağıdırdılar. Oğuzlar dağlara qalxdılar və oradan Məsqət üzərinə hücuma keçdilər. Sonra Qaratəkin yenidən Yəzidiyyəni mühasirəyə aldı. Şirvanşahın vəziyyəti daha da ağırlaşdı. Bələ ki, Qaratəkinə 2000 türk döyüşçüsündən ibarət kömək gəlib çatmışdı. Türklərin Fəribürzü aldadaraq qaladan çıxmağa məcbur etmək cəhdləri baş tutmadı. Onlar çayı keçib, topladıqları qənimətlə çıxıb getdilər.
Səlcuqlulardan vassal asılılığı H.459 (1067)-cu ilin sonunda səlcuq sultanı Alp Arslan Arrana daxil oldu. Böyük diplomatik bacarığa malik olan Şirvanşah Fəribürz qiymətli hədiyyələrlə onun yanına gedərək öz xidmətini (əl-hədiyyə vəlxidmə) təklif etdi və h.460 (1068)-cı ildə onunla birlikdə səfərə çıxdı. Şəddadi Fəzl ibn Şavur Fəribürzü itaətlə qarşılayıb, xəzinəsinin açarını ona verdi. Şirvanşah sultanın nüfuzundan öz şəxsi düşmənlərini cəzalandırmaq üçün istifadə etdi. O, h.459-cu ilin şəban ayında (iyun, 1067) Qəbələnin qapısı qarşısında kunililər (ehtimal ki, burada məskən salmış xəzərlər) tərəfindən öldürülmüş dayısı oğlu Ləşkəristanın intiqamını almaq üçün Kuni üzərinə hücum etdi. Alp Arslan (1068)-cı il Gürcüstan səfərindən qayıdaraq, Gəncədən keçib Bərdəyə gedərkən əl-Bab əhalisi şəhərin bir neçə rəisini həbs etmiş Şirvanşahdan ona şikayət etmişdi. Fəribürz şəhəri müstəqil idarə etməyə çalışan itaətsiz rəislərlə mübarizəni davam etdirirdi. Sultan onların azad olunmasını əmr etdi. Fəribürz onun əmrini yerinə yetirdi. Lakin sultan Şirvanşahla münasibətini dəyişdi və onu həbsxanaya salmaq əmri verdi. Bir müddətdən sonra sultan Şirvanşahı azad edib Şirvana gönədərərək, onu hər il böyük məbləğdə xərac verməyə məcbur etdi.
Səlcuqlar artıq XI əsrin birinci yarısının axırlarında İranı, İraqı, Suriyanı, Cənubi Azərbaycanı, Ermənistanı, Gürcüstanı və digər ölkələri zəbt etmişdilər. XI əsrin son rübündə türk-səlcuqlar nəinki Zaqafqaziyada, həm də, bütün Yaxın Şərqdə başlıca və hakim qüvvəyə çevrildilər. Gürcü hökmdarı IV David Qurucu qızı Tamarı Şirvanşahın oğlu Mənuçöhrə ərə verməklə Şirvanşahların simasında səlcuqlara qarşı mübarizədə müttəfıq qazanırdı. Digər tərəfdən, IV Davidin özünün möhtəşəm qıpçaq məliki Şəraqənin oğlu Ətrəkin qızı Quranduxtla evlənməsi və sonra 40 000 qıpçağı ailəsi ilə birlikdə Gürcüstana köçürməsi ona səlcuqlarla və öz qonşuları ilə müharibə aparmaq üçün güclü ordu yaratmağa və qıpçaqlar tərəfindən ola biləcək təhlükəni aradan qaldırmağa imkan verdi. Şirvanşah Əfridun IV Davidin qızı Taman oğluna almaqla səlcuqların hücum təhlükəsi qarşısında gürcü hökmdar evi ilə qohumluq münasibətləri yaratmaq kimi siyasi məqsədlər güdürdü. Bu nikahla, göründüyü kimi, Əfridun eləcə də hərbi cəhətdən çox güclü olan və Şirvanın özü üçün Gürcüstandan az təhlükə doğurmayan qıpçaqları neytrallaşdırmaq və öz tərəfinə çəkmək istəyirdi.
Lakin sonralar Əfridun qüvvələr nisbətini və səlcuqların daha təhlükəli olduğunu görüb, Gürcüstanla ittifaqı pozdu və Şirvanşahların hələ I Fəribürz dövründən bəri sonralar da yeritdikləri ənənəvi siyasət daha güclü düşmənə meyl göstərmək və təhlükə qarşısında gözləmə siyasətini davam etdirdi. Buna cavab olaraq IV David 1117-ci ildə Mənuçöhrün evlənməsindən bir az keçmiş Şirvana qarşı təcavüzkar hərəkətlər etməyə başladı, oğlu Demetri Şirvana hücum edib Kaladzor qalasını tutmasını tutdu, sonralar, 1120-ci ildə IV Davidin özü Şirvana iki dəfə hücum çəkərək, Qəbələni və Azərbaycanın digər şəhərləri talan etdi.
Əfridunun ölümündən sonra onun oğlu III Mənuçöhrün hakimiyyəti dövründə vəziyyət dəyişdi. Səlcuq sultanının koalision qoşunu 1121-ci ildə Trialetidəki məğlub edildikdən və IV David 1122-ci ildə Tiflisi və Dmanisini tutduqdan sonra Mənuçöhr sultandan uzaqlaşdı və həmin vaxtlar çox güclənmiş Gürcüstanın tərəfinə keçdi. Şirvanşah Mənuçöhrün siyasətinin dəyişməsində və səlcuq sultanının vassalı və müttəfiqi olmaqdan imtina etməsində, Şirvanşahın arvadı — əri üzərində güclü nüfuza malik olan gürcü şahzadəsi Tamar və onun gürcü əhatəsinin də böyük rolu olmuşdur. "Türklər və digər müsəlman hökmdarları Gürcüstana qarşı uğursuz mübarizə apardıqları bir vaxtda yeni Şirvanşah artıq Gürcüstanın tərəfində idi. Bu səbəbdən qisas məqsədilə Gürcüstana gələn sultan Mahmud öncə Şirvanşahı cəzalandırmaq üçün Şirvana soxulmuşdu".
Monqolların Şirvan hücumları
1220-ci ildən etibarən bütün YaxınŞərq üçün yeni təhlükəolan monqollar, Şirvanı da hədələməyə başlamışdılar. Monqollar Azərbaycan və Şirvan ərazisinə ilk dəfə h.617 (1220/l)-ci ildə I Gərşəsb ibn I Fərruxzadın hakimiyyəti dövründə daxil oldular. Cəbə Noyonun və Sabutay Bahadurun başçılığı ilə otuz minlik monqol ordusu 1221-ci ildə gürcü qoşunlarını məğlub edib qışı Muğanda qışladı, sonra isə Ərdəbilə qayıtdı, şəhəri dağıdaraq zəbt etdi.
1221-ci ildə Təbriz, Sərab, Beyləqan, Gəncə və Tiflis şəhərlərinə hücum etdikdən sonra monqolların növbəti hədəfi Şirvan və onun mərkəzi Şamaxı şəhəri oldu. İbn əl-Əsir (1160–1234) monqolların şəhəri almasının və onun sakinlərinin qəhrəmanlıqla müdafıə olunmasının təfərrüatını xəbər verir "…tatarlar nərdivanlarla şəhərin divarlarına çıxdılar, başqalarının sözlərinə görə isə onlar çoxlu dəvə, inək, davar və s.yığdılar, habelə, həm özlərindən, həm də düşmən tərəfdən öldürülənləri bir-birinin üstünə qalayaraq, təpəyə bənzər bir şey düzəltdilər, onun üstünə çıxaraq, şəhər üzərində hakim mövqe qazandılar və şəhər əhalisi ilə döyüşə girdilər. Şəhər sakinləri üç gün ərzində ən ağır vuruşmaya tab gətirdilər və nəhayət, bir dəfə az qala məğlub olduqda öz-özlərinə dedilər: "Onsuz da qılıncdan xilas ola bilməyəcəyik, elə isə yaxşısı budur, möhkəm dayanıb, heç olmasa, şərəflə ölək".Şamaxı alınaraq qarət edildi və əhalisinin çoxu qırıldı.
Monqollar Şamaxını tutub qarət etdikdən sonra Dərbənd keçidindən keçib Monqolustana qayıtmaq üçün Dərbəndə yönəldilər. Lakin Dərbənd son dərəcə möhkəmləndirildiyindən onlar buna müvəffəq ola bilmədilər. Onda monqol sərkərdələri hiyləyə əl atdılar. Onlar Şirvanşah Gərşəsbə müraciət edərək, sülh sazişi bağlamaq üçün elçi göndərməyi təklif etdilər. Şirvanşah monqollara inanıb, Cəbə və Sabutayın ordugahına on nəfər əyan göndərdi. Monqollar onların birini öldürüb, qalanlarını ölümlə hədələyərək Dərbəndin yanından keçən dağ yolu ilə Azərbaycanı tərk etdilər.
III Fəribürzün hakimiyyəti dövründə, h.629 (1231/2)-cu ildə Azərbaycan ikinci dəfə 8 il ərzində Qafqaz ölkələrini, o cümlədən Şirvanı işğal etmiş monqolların hücumuna məruz qaldı. Numizmatik və epiqrafik məlumatlar ölkənin monqol işğalı dövründə Şirvanşahın real vəziyyətini əks etdirir. III Fəribürzün də, atası kimi, bir neçə sikkəsi qalmışdır. Onlardan ən qədimi h.622 (1225)-ci ilə aiddir. Onların bir tərəfındə "əl-məlik əl-müəzzəm Fəribürz ibn Gərşəsb ibn Fərruxzad ibn Mənuçöhr", digər tərəfındə isə həmişəki kimi din rəmzi və xəlifə ən-Nəsirin (h.572–622 (1180–1225)-ci illər) adı var. İkinci növ sikkədə "əl-məlik əl-müəzzəm Əlaəd-Dünya və-d-Din Fəribürz ibn Gərşəsb, Nasir əmir əl-möminin" sözləri və xəlifə əl-Müstənsir-billah əmir əlmöminin (h.623–640 (1226–1242)-cı illər) adı, həmçinin ənənəvi dini rəmzi var. Üçüncü növ sikkənin üz tərəfində sonuncu Abbasi xəlifəsi əl-Müstəsim-billahın (h.640–656 (1242–1258)-ci illər) adı, əks üzündə isə "əl-məlik əl-müəzzəm Əlaəd-Dünya və-d-Din Əbü-1 Müzəffər Fəribürz ibn Gərşəsb ibn Fərruxzad, Nasir əmir əl-mömininin" sözləri həkk olunmuşdur.
Cəlaləddin Məngburninin Şirvan yürüşü
1225-ci ildə, Xarəzmşah Cəlal əd-Din Məngburni böyük ordu ilə Cənubi Qafqaz ölkələrinə soxuldu. O, yetmiş minlik gürcü ordusunu darmadağın edərək, qaçmağa məcbur etdi və ölkələrini viran qoydu. Sonra o, Azərbaycanı və Gəncəni zəbt etdi. Hələ I Axsitan dövründən Xarəzmşahların artmaqda olan qüdrətini görən Şirvanşahlar onlarla dostluq münasibətləri yaratmağa çalışırdılar. Cəlal əd-Dinin atası Əlaəddin Məhəmmədin (1200–1220) Şirvana hücumundan qorxuya düşən I Gərşəsb ta Dərbəndə qədər Şirvan şəhərlərinin məscidlərində sultanın şərəfinə xütbə oxunmasını əmr etmişdi.
1226-cı ildə Tiflis səfərindən qayıdan Xarəzmşah Cəlaləddinin Şirvana soxula biləcəyini düşünən Şirvanşah III Fəribürz "Sultanın xalçasına ayaq basmasının onun üçün şərəf sayılacağını, taleyin dönüklüyündən qoruyacağını, qara gün üçün ehtiyat alacağını" fikirləşərək sultanın qərərgahına gəldi. Şirvanşah sultana 500, vəzir Şərəf əl-Mülkə isə 50 türk atı hədiyyə verdi. Bəxşişin azlığından narazı qalan vəzir sultana Şirvanşahı həbs etməyi və ölkəsini sultanın onunla qonşu olan torpaqlarına birləşdirməyi məsləhət gördü. Lakin sultan vəzirinin məsləhətinə baxmayaraq Şirvanşaha fəxri geyim bağışladı və ona "hakimliyinin təsdiq olunması və (xəzinə üçün) nəzərdə tutulan məbləğin iyirmi min dinar azaldılması" barədə fərman (tayki) verilməsini əmr etdi. Şirvanşah da fərmanın tərtibinə görə vəzirə min dinar bağışladı. Bu siyasəti ilə Şirvanşah III Fəribürz ölkəsinin müstəqilliyini qoruyub saxlaya bildi.
Elxanilərdən vassal asılılığı
1256-cı ildə Hülakü xan iri bir dövlət yaradaraq, Cənubi Azərbaycanda monqol mənşəli Hülakülər, yaxud Elxanilər sülaləsinin əsasını qoydu. Elxanilər Azərbaycanın təbii ehtiyatlar və otlaqlarla zəngin olan şimal vilayətlərini, habelə Ermənistan və Gürcüstanı işğal etdilər. Onlar Cucilərin bu vilayətlər barəsində iddialarını rədd etdilər ki, bu da Qızıl Orda ilə Elxanilər dövləti arasında toqquşmaya səbəb oldu. 1260-cı ildə Cucilərin qoşunları Şamaxıya yaxınlaşdı. Lakin Hülakü xan onları məğlub edib Dərbəndi tutdu və şimala doğru hərəkət etdi. Tezliklə Hülakü xan özü də Terek çayı yaxınlığında Bərkə xan tərəfindən məğlubiyyətə uğradılaraq Dərbəndi və Şirvanı itirdi.
1265-ci ildə Bərkə yenidən Şirvana soxuldu və Kür çayının sahilinə qədər gəldi, lakin bu vaxt xəstələnərək öldü. Yüz ilə qədər davam edən hərbi əməliyyatlarla əlaqədar iki dövlət arasındakı sərhədlər tez-tez dəyişərək, gah Dərbənd, gah da Bakının yaxınlığından keçirdi. Şirvan da, vassal ölkə kimi Elxanilər dövlətinin tərkibinə qatıldı. Hülakü xan 1258-ci ildə Şirvan və Arranı tutarkən Bakı Azərbaycanda möhkəmlənən Elxanilərin hakimiyyəti altına düşdü. II Axsitan tam itaətkarlıq göstərməklə Şirvanı dağıntıdan xilas etdi. Elxanilər dövründə öz torpaqlarında vassal kimi hakimiyyət sürən Şirvanşahlar öz adlarından pul kəsdirməkdə davam etsələr də, artıq təmtəraqlı titullarını göstərmir, öncə monqol xanının adını çəkirdilər. Şirvanşahlar Elxani hökmdarlarının bütün səfərlərində qeyri-nizami qoşun dəstələri ilə iştirak etməli və öz süzereni qarşısındakı bütün təəhhüdlərini yerinə yetirməli idi.
I Keykavusun hakimiyyət dövrü — 1294-cü il Arqunun oğlu Keyxatu xanın hakimiyyətinin sonuna (1291–1295-ci illər) təsadüf edir. Bu dövrdə Elxanilər dövləti iqtisadi tənəzzül keçirirdi. Xəzinə boşalmış, qızıl və gümüş sikkə əvəzinə tezliklə xalq iğtişaşları nəticəsində ləğv edilmiş "çao" deyilən kağız pul buraxılmışdı. Görünür, bu vəziyyət Şirvana da aid idi. Belə ki, mənbələr Elxan Qazan xanın h.697 (1297)-ci ildə Şirvana və Bakıya gəldiyini xəbər verirlər. Rəşidəddin Arranda qışlamaq niyyətində olan Qazan xanın Təbrizdən h.697-ci il məhərrəm ayının 20-də (7 noyabr 1297) çıxdığını göstərir. Qazan xan yolda ikən əmir Qutluqşahı Gürcüstana göndərdi. O, ölkədəki iğtişaşı yatırdıb, gürcü hökmdarı David Vaxtanqın qardaşını bəxşiş verilmək üçün Qazan xanın qərərgahına gətirdi. "Dövlət bayraqları Bakıya yollandı və Qazan xan bir neçə gündən sonra orada oldu". Qazan xanın Bakıya səfəri Bibiheybət məbədinə ziyarətlə də bağlı idi. Belə ki, o hakimiyyətə gəldikdən sonra islamı qəbul etmiş və Qazan Mahmud adı götürmüşdü.
Qazan xanın və onun varisi Olcaytu xanın hakimiyyəti dövründə yerli əyanların, o cümlədən mövqeləri möhkəmlənən Şirvanşahların hüquqları bərpa edildi. Yerli feodal zadəganları ilə Elxanilər dövləti nümayəndələri arasında yaxınlaşma baş verdi. Belə ki, Elxanilərin dövlət xadimi vəziri Rəşidəddinin (1297–1318-ci illər) məktublaşmasından bəlli olur ki, o, Şirvanşahlarla qohum olmuşdur. Rəşiddədin Təbriz şəhərindən "böyük mövlana Məcid əd-Din İsmayıl Faliyə" yazdığı məktubda onu oğlanlarının toyuna dəvət edərək gəlinlərinin adlı-sanlı ailələrdən olduğunu qeyd edir, o cümlədən göstərir ki, oğlu Əmir Əlinin nişanlısının atası Şirvanşah, "Dərbənd hökmdarı sülaləsindən olan Şabran və Şamaxı hökmdarıdır. (Artıq) iki min ilə yaxındır ki, sultan (taxtı) onların nəslinə məxsusdur və onlar indiyədək Dərbənd və Şabran hökmdarlarıdırlar". Şirvanşaha — "Şabran və Şamaxı hökmdarına" göndərdiyi digər bir məktubunda Rəşadəddin onu çox nəzakətli tərzdə, ehtiramla özünün yeni bağı Fəxtəbada dəvət edir.
Dərbəndilərin hakimiyyətə gəlməsi
Huşəng 1382-ci ildə öldükdən sonra Şirvan feodalları onun əmisi oğlu İbrahim ibn Sultan Məhəmməd ibn Keyqubadı hökmdar seçdilər. Münəccimbaşıya görə Şeyx İbrahim Məzyədilər sülaləsinin qohumu olan Dərbəndi Şirvanşahları sülaləsinin ilk nümayəndəsidir. O və onun atası Sultan Məhəmməd ibn Keyqubad Kavus və Huşəngdən ehtiyat edərək Şəki kəndlərinin birində yaşayırdılar.
Şeyx İbrahim dövlət adamı zəkasına sahib müdrik hökmdar olmuşdur. İbrahim Yaxın Şərqdə Teymurun işğalçılıq müharibələri ilə bağlı ağır xarici siyasi hadisələrin baş verdiyi dövrdə hökmranlıq etmişdir.
Bu dövrdə Cənubi Azərbaycanda və digər vilayətlərdə Cəlairilər sülaləsi hökmdarlarından olan sultan Əhməd hökmranlıq edirdi. Şimaldan Şirvan Qızıl Orda xanı Toxtamış təhdid edirdi. Teymur Azərbaycana hücum edərkən qarşısına çıxan hər şeyi yerlə-yeksan edən işğalçı ordunun qarşısında duruş gətirməyin çətin olacağını başa düşən, Şirvanın viran ediləcəyini və əhalisinin qırılacağını görən Şeyx İbrahim Teymura itaət göstərərək ona tabe oldu və onun rəğbətini qazanaraq Şirvanın hakimi saxlanıldı.
Teymurilərdən vassal asılılığı
Əmir Teymurun Azərbaycana yürüşlərindən sonra Şirvan Teymurilərdən asılı vəziyyətə düşmüşdü. Lakin, Şirvanşah İbrahim, Əmir Teymurun Azərbaycan hakimliyini oğlu Miranşaha həvalə etdiyi vaxtda belə öz mövqeyini qoruyub saxlaya bilmişdi. Teymurun vassalı olan İbrahim onun adından sikkə kəsdirirdi. XIV əsrin sonlarında Şirvanın bir sıra şəhərlərinin — Bakının Dərbəndin, Şamaxının, Güştəsbinin zərbxanalarında Teymurun adından sikkə zərb olunurdu.
Teymur dəfələrlə Azərbaycandan, Dərbənddən keçərək Gürcüstana və şimala getmiş və həmin səfərlərdə Şeyx İbrahim Şirvan qoşunları ilə onu müşayiət etmişdir. Mənbələrin məlumatına görə h.790 (1396)-cı ilin baharında Həştərxana səfərdən geri qayıdarkən Teymur Dərbəndə gəlib çıxır. Teymurun salnaməçisi Şərəf əd-Din Əli Yəzdi Teymurun əmri ilə şəhərin qala divarlarının bərpa olunduğunu xəbər verir. "Dünyanın fatehi, comərd hökmdar Allahın köməyilə Dərbənddən keçdi və İçqalanın bərpa olunmasını əmr etdi. Onun əmri ilə işə başlanıldı. Onun xoşbəxt və əzəmətlə qayıtması xəbəri aləmə yayıldı".
Şeyx İbrahim bir neçə dəfə Şirvana basqın edərək onu böyük dağıntıya məruz qoyan Toxtamışa qarşı mübarizədə Teymura kömək edirdi. Toxtamış h.789 (1387)-cu ildə yenidən Şirvana soxulub Kür çayına çatdıqda Teymur əmirlərinin başçılığı ilə qoşun göndərərək Şirvanşaha kömək göstərdi. Teymurun oğlu Miranşah atasının və Şirvanşahın qoşunlarının köməyinə çataraq Toxtamışı məğlubiyyətə uğratdı, onu qaçmağa vadar etdi və Dərbənddən qovub çıxardı. Teymur h.797 (1395)-ci ildə Dərbənddən keçərək Toxtamış üzərinə yürüşə gedərkən Şeyx İbrahim Şirvan qoşunları ilə onu müşayiət edirdi. Teymur böyük qələbə qazandı. Toxtamış qaçdı. Qızıl Ordanın ərazisi Teymurun qoşunları tərəfindən dağıdıldı və qarət edildi.
Azərbaycanın birləşdirilməsi cəhdi
1406-cı ilin baharında Əbu Bəkr Xoca Məhəmməd Dəvani və Zeynəddin Qəzvininin müvəkkillərinin şəhərin bürclərini və istehkamlarını bərpa etmək üçün şəhər əhalisindən böyük məbləğdə pul tələb etmələri ilə əlaqədar Təbrizdə üsyan baş verdi. Bu vaxt Teymuri Əbu Bəkr Təbrizi tərk etmişdi və başı qardaşı Ömərlə müharibəyə qarışmışdı. Üsyanın başında şəhər tamğası (şəhərin baş vergi yığanı) Şeyx Əxi Qəssab və sənətkar karxanalarının digər rəisləri dururdu.
Bu zaman xəbər gəldi ki, əmir-Bəstam Cəyir Təbrizdə iğtişaşlar baş verdiyini bilib ora yollanmışdı Hadisələrdən istifadə edən Şeyx İbrahim də öz qoşunları ilə Təbrizə doğru hərəkət etdi. Teymurilərin asılılığından çıxmış Şeyx İbrahim ölkəni vahid bir dövlətdə birləşdirmək məqsədilə Cənubi Azərbaycanı ilhaq etməyə can atırdı. Bəstam 1406-cı ilin aprelində Təbrizə girdi. Bu, Bəstamla Şeyx İbrahim arasında düşmənçiliyə səbəb oldu. Bəstamın yaxın adamları İbrahimin gəlməsi xəbərini eşidib onun tərəfinə keçdilər. Şeyx İbrahimin Təbriz üzərinə gəldiyini bilən Bəstam şəhəri tərk edərək Ərdəbilə çəkildi. Əbu Bəkr Məhəmməd Devani və Məhəmməd Keçəçi müvəkkillərini Şirvanşahların ordugahına göndərərək itaət etdiklərini bildirdilər. Şirvanşah İbrahim bundan əvvəl şəhər əhalisindən yığılmış böyük məbləğin geri verilməsini tələb etdi.
Şeyx İbrahim mayın axırlarında Təbrizə daxil oldu. O, burada özünü ədalətli və müdrik hökmdar kimi göstərdi. İbrahim tezliklə tərəf yollandı. Bu vaxt Cəlairi sultanı Əhmədin başına topladığı çoxlu tərəfdarları ilə Azərbaycana gəldiyini eşidən Şirvanşah əmirlərini yığıb dedi: "Biz bu əlahəzrət xanədanla (Cəlarilərlə) uzun müddət dostluq etmişik. Ölkə (Azərbaycan) başçısız qaldığından və Azərbaycan sultan Əhmədin əcdadlarının iqamətgahı olduğundan biz bura yalnız zalımlar təbəələri incitdiklərinə görə gəlmiş və onları məmurların azğınlığından xilas etmişik. İndi isə evin əsl sahibi gəldiyi üçün biz öz ölkəmizə qayıdırıq". Sultan Əhməd h.809-cu il məhərrəm ayının (iyun, 1406-cı il) ortalarında Təbrizə girdi.
Qara Yusifin Şirvan yürüşü
Qaraqoyunlu Qara Yusiflə qarşıdurma vəziyyətində olan Cəlairi Sultan Əhməd Təbrizi tərk etməzdən əvvəl Şirvanşah İbrahimdən yardım istəmiş, o isə dərhal oğlu Kəyumərsin (mənbələrdə həm də Gövhərşah adı ilə qeyd edilir) başçılığı ilə Şirvan qoşunlarını köməyə göndərmişdi. Sultan Əhmədin məğlub olduğu gün Kəyumərs Təbrizin həndəvərinə gəlib çatdı. Gecə o, Qara Yusifin qoşunlarının qəfil hücumuna məruz qalaraq əsir alındı. Qara Yusifin əmri ilə Kəyumərs Ərciş qalasına salındı. Vəziyyətin belə olduğunu görən Şirvanşah oğlunun geri qaytarılması üçün böyük məbləğdə pul təklif etdi. Lakin Qara Yusif Kəyumərsi təmənnasız buraxdı və onunla atası Şeyx İbrahimə tabe olmaq tələbi ilə məktub göndərdi. Şirvanşah I İbrahim oğlu Kəyumərsin xəyanət etməsindən, atasını devirərək, Qara Yusifin vassal olmaq barədə onunla saziş bağlamasından şübhələnərək oğlunu edam etdirdi.
Kəyumərsin edam olunması xəbərini alan Qara Yusif Təbrizdən çıxaraq Qarabağa gəldi. Sonra o, Şeyx İbrahimin yanına elçi göndərərək tabe olmasını təklif etdi. Müstəqilliyini itirmək istəməyən Şirvanşah İbrahim isə Şirvanda böyük ordu toplayaraq Şəki hakimi Sidi Əhməd və gürcü hökmdarı II Konstantinlə ittifaqda on iki minlik süvari ilə Qara Yusifin üzərinə yeridi. Tarixə Kür döyüşü kimi daxil olmuş döyüş h.815-ci ilin şaban ayında (1412-ci il noyabrın 6-dan dekabrın 4-dək) oldu. Şirvanşahın qoşunları məğlubiyyətə uğrayıb qaçdı. Döyüşü öz qoşunları ilə gürcü hökmdarı davam etdirirdi. Tezliklə müttəfiqlərin birləşmiş qoşunu Qara Yusifin qoşunları tərəfindən mühasirəyə alınaraq əsir götürüldü. Şirvanşah İbrahimi, onun oğullarını məiyyəti ilə birlikdə zəncirlənmiş halda Təbrizə göndərib zindana saldılar.
Təbrizdə Qara Yusif əsir Şirvanşah İbrahimlə danışıqlar aparmağa başladı. O, İbrahimdən 1200 İraq tüməni, Şeyx Bəhluldan 200 tümən, qazı Mövlana Zahirəddindən 100 tümən məbləğində can bahası tələb etdi. Sonra Qara Yusif Şirvanşahdan sarayda (ehtimal ki, Bakıdakı Şirvanşahlar sarayında) saxlanılan cavahiratın və qızılın öz xəzinəsinə gətirilməsi tələbini irəli sürdü. Lakin bu zaman Təbrizin tacir və sənətkar rəisləri, başda Şeyx Əxi Qəssab olmaqla, Qara Yusifin divanına gələrək əgər Qara Yusif pul əvəzinə mal qəbul etməyə razılıq verərsə, Şirvanşahın can bahasını dərhal ödəməyə hazır olduqlarını bildirdilər. Qara Yusif buna razı oldu və təbrizlilər Qara Yusifın divanına 1200 tümən məbləğində mal verdilər, əvəzində isə Şeyx İbrahim həmin məbləği Şirvan divanından almaq üçün Əxi Qəssabın və tacirlərin adına bərat kağızları verdi.
Bundan sonra Qara Yusif İbrahimi buxovdan azad edib ziyafətdə öz yanında oturtdu. Şirvanşah Qara Yusifin vassallığını qəbul etdi və ondan Şirvan vilayətini Şəki hüdudlarından Dərbəndə qədər bütün şəhərləri ilə birlikdə əvvəlki qaydada idarə etmək hüququnu təsdiq edən fərman aldı.
Şeyx Cüneydin Şirvan yürüşü
Qaraqoyunlu Cahanşah Həqiqi tərəfindən Azərbaycandan qovulmuş Səfəvi xanədanının varisi Şeyx Cüneyd Ağqoyunlu Uzun Həsənin dərin rəğbətini qazanmışdı. Hətta, Uzun Həsən bacısı Xədicəni Cüneydə ərə vermişdi. Cüneyd öz dövlətini yaratmaq məqsədilə Azərbaycanın inkişaf etmiş vilayətlərindən olan Şirvanı zəbt etmək fikrində idi. Bu məqsədlə o, səfərləri boyu müxtəlif ölkələrdən başına toplanmış 10000 tərəfdarları ilə ölkəni işğal etmək və Şirvanşahlar taxtına sahib olmaq üçün Şirvana basqın etdi. Şirvandakı şiə tərəfdarları da ona qoşuldular. Çərkəzlərlə dini müharibə basqını üçün bəhanə oldu.
Şeyx Cüneydin siyasətini anlayan və təbərsəranlılar tərəfindən təhrik edilən Şirvanşah I Xəlilullah Qaraqoyunlu Cahanşahın yardımı ilə böyük qoşunla onun qabağına çıxdı. 1460-cı ildə Samurçayın sol sahilindəki Qıpçaq kəndinin yaxınlığında baş verən vuruşmada Cüneyd öldürüldü, onun müridləri isə məğlub edildi. Bir versiyaya görə Cüneyd əsir alınaraq Şirvanşahın əmri ilə edam olunmuş, başqa mənbələrə görə isə döyüş meydanında oxla vurulub, öldürülmüşdür.
Fəzlullah ibn Ruzbixan Xuncinin məlumatına görə Cüneydin müridləri onun meyitini Samurçayın sağ sahilinə keçirərək Gülxan kəndində (indiki Qusar rayonunun Həzrə kəndi) dəfn etmişlər.
Ağqoyunlularla müttəfiqlik siyasəti
Ağqoyunlu Uzun Həsən Şirvanşah I Fərrux yasarla və Səfəvi Şeyx Heydərlə müttəfiqlik münasibətlərini ömrünün sonunadək davam etdirmişdi. Uzun Həsənin h.883 (1478)-cü ilin ramazan ayında ölümündən sonra da Şirvanşahın Ağqoyunlu xanədanı ilə münasibətləri dəyişmədi. Uzun Həsənin oğlu və varisi Yaqub bəy (h.883–896 (1478–1490)-cı illər) xarici düşmənlərlə mübarizədə Şirvanşahın dayağı idi. O, Fərrux Yasarın usmisi Adil bəyin bacısından doğulan qızı Gövhər Sultana evlənmişdi. Yaqub bəyin ondan Baysunqur Mirzə və Murad Mirzə adlı iki oğlu olmuşdu. Şeyx Heydərin 1483-cü ildə Şirvan yürüşü zamanı da Yaqub bəy qayınatası Şirvanşah Fərrux Yasara hərbi yardım göstərmişdi.
1489-cu ildə öz möhürü ilə təsdiq etdiyi şərtnamədə Şirvanşah I Fərrux Yasar bir sıra vassal təəhhüdləri götürdü. Lakin bir ildən, Sultan Yaqub 1490-cı ildə öldükdən sonra onun yerinə keçən oğlu və varisi, Şirvanşahın nəvəsi Baysunqur babasının təsiri altına düşdü və Şirvan dövləti yenidən müstəqil oldu.Baysunqur Mirzə (1490–1492) Təbrizdə taxta çıxarkən babası Fərrux Yasardan yardım istədi və uzun sürməyən hakimiyyətdən sonra Maqsud bəyin oğlu, Uzun Həsənin nəvəsi Rüstəm bəy tərəfindən qovularaq Şirvana, Şirvanşahın yanına qaçdı. Baysunqur Mirzə, Fərrux Yasarın və Şirvan qoşunlarının köməyi ilə öz hüquqlarını bərpa etməyə cəhd göstərsə də, h.898 (1492/3)-ci ildə Bərdə ilə Gəncə arasında Rüstəm bəylə vuruşmada həlak oldu.
Şeyx Heydərin Şirvan yürüşü
Dayısı Uzun Həsənin dəstəyi ilə müridlər və sufilər üzərində nüfuzunu gücləndirmiş Səfəvi Şeyx Heydər, atası Şeyx Cüneydin siyasətini izləyərək Şirvanı tutmağa çalışırdı. O, Şirvanşahdan Şeyx Cüneydin ölümünün qisasını almaq istəyərək "kafir" çərkəzlər əleyhinə mübarizə bəhanəsi ilə 10000 süvari qoşun topladı və Sultan Yaqubdan Şirvanşah Şirvanşah Fərrux Yasara məktub gətirməklə ondan Şirvanşahlar dövlətinin ərazisinə daxil olan Dərbənddən keçməklə, Dağıstana, çərkəzlər ölkəsinə getmək üçün icazə alıb yürüşə yollandı, oranı talan edərək çoxlu əsir götürdü və təntənə ilə Ərdəbilə qayıtdı. H.892 (1487)-ci ildə çərkəzlər üzərinə ikinci dəfə basqın edən Şeyx Heydər 6000 nəfər əsir alaraq, eyni yolla Ərdəbilə döndü. H.893 (1488)-cü ildə Şeyx Heydər çərkəzlər üzərinə üçüncü basqına icazə almaq üçün anası — Uzun Həsənin bacısı Xədicə xatunu Quma, Sultan Yaqubun sarayına göndərdi. Sultan Yaqub Şirvanşah Fərrux Yasara çərkəzlərlə müharibədə Heydərə yardım göstərməyi xahiş etdi.
Üçüncü yürüşü zamanı Şeyx Heydər sazişi pozdu və Şirvanşah I Xəlilullah tərəfindən göndərilmiş elçi ilə kobud rəftar etdi. O, elçiyə dedi: "Geri qayıt və əmirinə de ki, biz onunla müharibə etməyə gəlirik. Atamın hər bir damla qanı üçün bütün dünyanın başını vuracağıq. Vuruşma filan gündə olacaq və Səfəvi qoşunları ləngimədən Şamaxıya hücum edəcəkdir". Şeyx Heydər öz qoşunları ilə hücuma keçəndə Şirvanşah Gülüstan qalasına çəkilməyə məcbur oldu. Qisas alan şeyx heç kəsə aman vermədən Şamaxı əhalisini qırmağa başladı.
Bu xəbər şeyxin hərəkətlərində özü üçün də müəyyən təhlükə görən Sultan Yaqubu qəzəbləndirdi O, müsəlmanların tökülmüş qanının qisasını almaq və oğlu, Fərrux Yasarın nəvəsi Baysunqur xan vasitəsilə qohumluq əlaqələri ilə bağlı olduğu Şirvanşaha yardım etmək qərarına gəldi. Sultan Yaqub Şirvanşaha tərəfdar olan fəqihlərin təsirilə Şirvanşaha kömək üçün Sultaniyyədən Ərdəbil yolu ilə təcili Şirvana getdi və h.893-cü il cəmadiyülaxir ayının 28-də (9 iyun 1488-ci il) ora çatdı. Şeyx Heydər isə Şamaxını tərk edərək Dərbəndə tərəf çəkildi. H.893-cü il rəcəb ayının 29-da (9 iyul 1488-ci il) çərşənbə günü Şirvanşahın və Ağqoyunlu əmirlərinin birləşmiş qoşunları Şeyx Heydərin qızılbaşlarına hücum etdi. Döyüş zamanı Şeyx Heydər oxla boynundan ölümcül yaralandı. Qızılbaşlar onu atdan endirib araya alaraq, düşmənin həmləsini dəf etməyə cəhd göstərdilər. Şeyxin həlak olduğunu görən qızılbaşlar döyüş meydanına qayıdaraq mərdliklə vuruşdular. Lakin əmirlərin və Şirvanşahların qoşunları onları məğlub və məhv etdilər. Sultan Yaqubun qərargahına göndərilən qasid döyüşün nəticəsi haqqında xəbərlə yanaşı, Şeyx Heydərin başını da apardı O, h.893-cü il şaban ayının 6-da (16 iyul 1488-ci il) çərşənbə axşamı Ərvanəguh adlı yerə çatdı. Sultan Yaqub şeyxin başını bir neçə günlüyə tamaşaya qoyduqdan sonra anası Xədicə Sultana (Uzun Həsənin bacısına) verməyi əmr etdi. Ertəsi gün şah alayı paytaxt Təbrizə daxil oldu. Sultan Yaqub əmirlərə düşməndən tutulub alınmış Şirvan şəhərləri, Dərbənd və Mahmudabad Şirvanşah Fərrux Yasara qaytarıldı.
Şah İsmayılın birinci Şirvan yürüşü
1500-cü ildə qızılbaş əmirlərinin İsmayılın qışladığı Ərzincanda keçirilən müşavirəsində Səfəvilərin irsi düşməni olan Şirvanşah Fərrux Yasarla müharibəyə başlamaq qərara alındı.Şirvanşahlar tərəfindən öldürülən atası və babasının intiqamını almaq istəyi ilə yaşayan İsmayıl, əmirlərinin Gürcüstana və Ermənistana bir neçə basqınından sonra h.906 (1500)-cı ildə Fərrux Yasara qarşı 7 min qızılbaşla hücuma keçdi. Lakin İsmayıl Şamaxıya daxil olanda, öyrəndi ki, bütün əhali şəhəri tərk edərək dağlarda gizlənmiş, Şirvanşah Fərrux Yasar isə Qəbələ qalasına çəkilmişdir. Lakin Qəbələyə hücum etmək fikrində olan İsmayıl, Şirvanşahın Gülüstan qalasına üz tutduğunu öyrəndi. Lakin Şirvanşah qalaya yetişə bilmədi, İsmayıl qızılbaş qoşunu ilə Cabanı adlanan yerdə onu haqladı. H.906 (1500)-ci ilin payızında burada Şirvanşah və Şirvanlılar üçün fəlakətlə qurtaran ən qanlı vuruşmalardan biri baş verdi.
Bütün qoşunları məğlub olub qaçdıqda, sərkərdələri isə döyüş meydanında həlak olduqdan sonra tək qalan Şirvanşah atla Buğrut qalasına tərəf qaçmağa başladı, lakin qızılbaş dəstəsi Gülüstan qalasının yaxınlığında onu haqladı. Onlar tanımadıqları Şirvanşahı atdan saldılar, qoşqunu əlindən aldılar. Qızılbaşlardan biri, Hüseyn bəy Lələnin Şirvanşahı atdan çəkib salmış cilovdarı Şahgəldi ağa Fərrux Yasarın başını kəsərək İsmayıla gətirdi. Əsir Şirvanlılar Fərrux Yasarın meyitini tanıyıb onu dəfn etdilər.
Cabanı döyüşündən sonra, İsmayılın əmri ilə sərkərdələrdən Məhəmməd xan Ustaclı və İlyas bəy Ayqutoğlu Xunuslu qoşunların başında Bakı qalasını almağa göndərilmişdilər. Həmin dövrdə Bakı, Mahmudabad və Salyanın hakimi Şirvanşah Fərrux Yasarın oğlu Qazı bəy idi. İsmayılın yürüşü zamanı Qazı bəy Bakıda olmadığından Bakı qalasının müdafiəsinə onun mənbələrdə adı çəkilməyən arvadı başçılıq edirdi. Uzun müddət müqavimətdən sonra Bakı qalası fəth edildi. Hülafə bəy Bakının adlı-sanlı sakinlərini özü ilə götürdü və sarayda çoxlu qızıl ələ keçirib, Şirvanşahların bütün sərvətini bakılıların qiymətli hədiyyələri ilə birlikdə İsmayıla göndərdi. Həsən Rumlunun məlumatına görə qızılbaşlar Şirvanşah Mirzə Xəlilüllahın cənazəsinin qalıqlarını tapıb yandırdılar. Həsən bəy Rumlu və Xondəmirin məlumatına görə, İsmayıl Şeyx Cüneyd öldürülməsində iştirak edənlərin qəbirlərini qazıb, sümüklərini odda yandırmağı əmr etmişdir. Qızılbaşlar Şirvanı tərk edərkən burada Səfəvilərin nümayəndələrini qoyub getdilər. İsmayıl öz dayəsi Hüseyn bəy Lələ Şamlunu Şirvana canişin təyin etdi, o isə öz yerində cilovdarı Şahgəldi ağanı qoydu.
Şah İsmayılın ikinci Şirvan yürüşü
S. Aşurbəyliyə görə, Sultan Mahmud öldürüldükdən sonra Şeyxşah Şirvan taxtında ancaq Şah İsmayılın ali hakimiyyətini qəbul etmək və onun adından pul kəsdirməklə möhkəmlənə bilmişdi. Lakin Şirvanşah Şeyxşah Şirvanı müstəqil idarə etmək fikrindən əl çəkməmişdi. Şah İsmayılın h.913 (1507/8)-cü ildə zülqədərlər tayfasının iğtişaşını yatırtmaq üçün Maraş vilayətinə işğalçılıq yürüşündən istifadə edən Şeyxşah İsmayıla ödəməli olduğu xəracı verməkdən boyun qaçırdı və onun elçilərinə ehtiram göstərmədi. 1507-ci ildən Şeyxşah yeniden öz adından sikkə zərb etdirməyə başladı. Şah İsmayıl Şeyxşahın xərac vermək istəməməsi ilə əlaqədar h.915 (1509)-ci ilin sonlarında ikinci dəfə Şirvana yürüş etdi. O, Kür çayına çatıb onu ponton körpülərlə keçdi. Şahın gəlməsini eşidən Şeyxşah qüvvələr nisbətini nəzərə alıb Buğurt qalasına çəkildi. İsmayıl əmirlərini Şamaxını tutmağa göndərdi, özü isə qoşunlarının bir hissəsi ilə Bakıya yollandı. Bakı qalasının kütüvalı hədiyyələrlə şahın qərargahına gələrək itaət göstərdi və şəhərin açarlarını ona təqdim etdi. İsmayıl Bakıdan Şəbərana getdi. Bu vilayətin valisi və digər Şirvan qalalarının hakimləri də şahın hüzuruna tələsərək, öz itaətlərini bildirdilər və buna görə mükafata və fəxri paltara layiq görüldülər. Şah həmin qalaların idarə olunmasını Lələ bəy Şamluya həvalə etdi.
Bakının fəthindən sonra İsmayıl Dərbəndə yaxınlaşdı. Dərbənd istehkamlarının möhkəmliyinə güvənən əmirlər Yar Əhməd ağa və Məhəmməd bəy əvvəlcə müqavimət göstərmək fikrində olsalar da, qısa müddət sonra qalanı təslim etdilər. Şah Mənsur bəyi Dərbənd hakimi təyin etdi. İsmayıl Şeyx Heydərin 22 il Təbərsəranda qalmış cənazəsinin qalıqlarını Ərdəbilə köçürüb orada ailəvi türbədə dəfn etməyi əmr etdi. Şirvana səfərindən sonra şahın uğurlarını və qələbələrini görən Şirvanşah Şeyxşah onunla yaxınlaşmaq qərarına gəldi və xərac verməyə razı oldu.
Səfəvi-Şirvanşah xanədanları arasında qohumluq
Şah İsmayıl h.916 (1510/11)-cı ildə Xorasanda Şeybək xana qalib gəldikdə Şeyxşah, digər hakimlər kimi, İsmayılın sarayına səfirlik göndərərək, onu təbrik etdi. Həmin vaxtdan şahla dostluq münasibətləri kəsilmirdi. 1518-ci ildə şahzadə Sam Mirzənin doğulması təntənəli şəkildə qeyd edilərkən Şah İsmayıl əmirləri Mirzə şah Hüseyni və Cəmaləddin Məhəmmədi Şirvana göndərdi. Onlar Şirvanşahı İsmayılın ona yaxşı münasibət bəslədiyinə əmin etdilər və Təbrizə gəlmək dəvətini yetirdilər. Şeyxşah cavabında onlarla birlikdə İsmayıla cins atlar, Bərdə qatırları, türk və Avropa parçaları, çoxlu pul, daş-qaş yolladı və oğlunu səfəvi sarayına göndərməyi, əgər şah əmr edərsə, şəxsən özünün gəlməsini vəd etdi.
Şirvanşah söz verdiyi kimi oğlu, Sultan Xəlili qiymətli hədiyyələrlə Təbrizə, İsmayılın sarayına göndərdi və dostluq münasibətlərini daha da möhkəmləndirmək məqsədilə şahın qızını oğluna istədi. Təklif qəbul edildi və İsmayıl qızı Pərixan xanımı Şirvanşahın oğlu sultan Xəlilə nişanladı. H.919 (1523)-cu ildə Şah İsmayıl Şirvanşah Şeyxşahın qızı ilə evlənmək istədiyini bildirdi. O, həmin məqsədlə əmir Cəlaləddin Məhəmmədi və Dəmir bəyi qiymətli hədiyyələrlə Şamaxıya göndərdi. Bu təklifdən son dərəcə məmnun qalan Şeyxşah şahın elçilərini böyük ehtiramla qəbul edib, qızını onlarla və məiyyətin müşayiətilə şaha göndərdi. H.929-cu il zilhiccə ayının 25-də (5 noyabr 1523-cü il) Təbriz yaxınlığında Şah İsmayılla Şirvanşahın qızının dəbdəbəli toyu oldu.
Dövlətin süqutu
Şirvanşah Şahrux hakimiyyətə gəldiyi dövrdən Osmanlı xanədanı ilə əlaqəyə girərək Sultan I Süleymana məktub göndərərək ona sadiq olduğunu bildirmişdi. Şirvanşah Şahruxa qarşı üsyanların baş verdiyi bir dövrdə Şirvanı çoxdan bəri Səfəvilər dövlətinə birləşdirmək fikrinə düşən şah I Təhmasib əlverişli bəhanə tapdı. H.945 (1538)-ci ilin baharında Əlqas Mirzə, Qorçubaşı Padarın müşayiətilə Kürü keçdi, Şirvana girərək, 300 nəfər qarnizonla birlikdə Surxab və Qəbələ qalalarını tutdu. Sonra onlar Şirvanın ən möhtəşəm qalası olan Gülüstanı mühasirəyə alındı. Eyni zamanda Buğurt qalası da mühasirəyə alındı. Şirvanşah Şahrux doqquz ay Buğurt qalasında mübarizə apardı. Cənnabinin məlumatına görə Buğurta gələn şah Təhmasib adamlarını Şahruxun yanına göndərərək, ona aman, böyük iqta və müxtəlif hədiyyələr veriləcəyini vəd etdi. Lakin bunların hamısı yalan çıxdı. Sonra şah Şamaxının bütün sərkərdələrinə və rəislərinə hər cür nemətlər vəd edərək onlara xəyanət edərək aldatdı. O, şəhərin yüksək rütbəli sakinlərindən zorla iri məbləğdə pul alaraq, sonra onların çoxunun edam olunmasını əmr etdi. Ertəsi gün Şahrux Hüseyn bəy, Məhəmməd bəy və Şirvan əmirləri hədiyyələrlə Təhmasibin hüzuruna gələrək saraylarının və xəzinələrinin açarlarını itaətlə şahın vəkillərinə təqdim etdilər.Şirvanşahların hələ XIII əsrdən Buğurt qalasında saxlanılan xəzinəsinə I Təhmasib sahib oldu.
Qəley-Buğurt qalasının süqutundan sonra, Şahrux, Hüseyn bəy və Məhəmməd bəy həbsxanaya salındı. Buğurt qalasını uçurmaq əmr edildi. H.945-ci il cəmadiyüləvvəl ayının üçündə cümə günü (27 sentyabr 1538-ci il) Gülüstan qalasının kütvalı Nemətulla bəy şahın hüzuruna gəlib qalanı ona təslim etdi. Ayın on yeddinci günü Hüseyn bəy Lələ edam olundu.
Şah Təhmasib Şirvanı iqta kimi qardaşı Əlqas Mirzəyə verdi, Şirvanşah Şahruxu da əsl qul kimi qandalladaraq özü ilə götürüb Təbrizə qayıtdı və h.946 (1539)-cı ildə onu gizlincə edam etdirdi, "onun həyatı şahın əmri ilə söndü". Təhmasib Şirvanı tutduqdan sonra Şirvanşahlar xanədanın devrildiyini elan etdi və Şirvanı Səfəvilər dövlətinə birləşdirdi. Ölkə şahın qardaşı bəylərbəyi Əlqas Mirzənin idarə etdiyi vilayətə çevrildi. Şirvanın, demək olar ki, bütün zadəganları məhv edildi, onun torpaqları qızılbaş tayfalarının başçılarına, əmirlərə paylandı.
Din
Arxeoloji qazıntılar politeizmlə bağlı inancların məcmusu kimi paqan təsəvvürlərinin köklərinin Şirvanda çox qədim zamanlara gedib çıxdığını göstərir. Şərq xalqları arasında geniş yayılmış dörd əsas ünsürdən biri kimi oda sitayiş, atəşpərəstlik geniş yayılmışdır. Atəşpərəst məbədləri olan atəşgahlar Bakıda, Şamaxıda, Qəbələdə tikilmişdir. Atəşpərəstliklə bağlı olan Zərdüştilik dini Şirvanda yayılmışdır.
Zərdüşti əqidələrində od mühüm yer tuturdu və buna görə zərdüştiləri çox vaxt atəşpərəst hesab edirlər. Zərdüştilər ölmüş adamların cəsədlərini murdar hesab etdikləri üçün torpağa tapşırmır, dağlarda hazırladıqları xüsusi yerlərdə saxlayırdılar ki, qurd-quş yesin. Yalnız bundan sonra təmizlənmiş sümüklər yığılaraq dəfn edilirdi. Azərbaycan ərazisində Dərbəndə qədər zərdüştilik sasanilərin hərbi-siyasi uğurları ilə bağlı olaraq yayılmışdı.
I əsrdən etibarən isə Şirvanda xristianlıq yayılmış, III əsrdən dövlət dini səviyyəsinə qalxmışdır. VII əsrin əvvəllərində Ərəbistan yarımadasında meydana çıxan islam tezliklə dünyanın böyük bir hissəsinə yayıla bildi. Şirvan ərəblər tərəfindən fəth edildi, bölgədə islam yayılmağa başladı. Paqan dinlər, zərdüştilik, xristianlıq əhəmiyyətini itirir, yəhudilik mövcudluğunu qoruyub saxlayır.
VIII əsrin əvvəllərindən Qərbi İranda və İraqda Büveyhilərin hakimiyyət başına gəlməsi ilə mötədil şiəlik Azərbaycanda yayılmağa başlayır və Dərbəndə qədər gedib çıxır. Sünni hənəfi və şiə imami məzhəbləri aparıcı məzhəblər olurlar. Sufilik də özünə xeyli ardıcıllar tapır. Bu dövrün ən gözəl sufi abidələrindən biri Şirvandakı Pirsaat çayı üzərindəki xanəgahdır.
Səlcuqlular dövründə sünnilik bölgədə güclənir, şiəliyin mövqeləri zəifləyir. Sufi təriqətləri geniş yayılır. Monqol istilaları dövründə sufilik geniş yayılır. Hürufilik güclənir. Onun banisi Fəzlullah Nəimi idi. Əbülhəsən Əliyyül-Əla və şair Nəsimi hürufiliyin ən nüfuzlu nümayəndələri kimi şöhrət tapmışlar. Bu dövrdə sufi xəlvətiyyə təriqətinin ikinci piri Seyid Yəhya Bakuvi Şirvanda çox məşhur olmuşdur.
Şirvanşahların hakim sülalələrinin nümayəndələri sünni müsəlman olmuşlar. Lakin əhali arasında islamla yanaşı digər dinlər – xüsusilə xristianlıq, yəhudilik və zərdüştülük də az miqdarda olsa belə yaylmışdır.
Şirvanşahlar Şirvanda dini tikililərin — Navahı kəndi yaxınlığındakı Pirsaatçay xanəgahı, Bakı yaxınlığındakı Bibiheybət türbəsi, Şamaxı yaxınlığındakı Göylər kəndindəki Madəkani piri və s. – tikilməsinə və onların bəzədilməsinə böyük əhəmiyyət verirdilər.
Osmanlı və Ağqoyunlu sultanları kimi Şirvanşahlar da təsəvvüfə xüsusi maraq göstərmiş, sufi şeyxlərini himayə etmişlər. Xüsusilə I İbrahim və I Xəlilulahın bu istiqamətdə fəaliyyəti haqqında tarixi mənbələrdə çoxlu məlumatlar vardır. Həmin şirvanşahlardan birincisinin Hürufi, ikincisinin isə Xəlvəti xanəgahlarına bağlı olduğunu zənn edən tədqiqatçılar da vardır. Səfəvilər hakimiyyəti dövründə bölgədə şiəlik yayılmağa başlayır.
Mədəniyyət
Ədəbiyyat
Xl-XIII əsrlərdə bütün Yaxın Şərqdə olduğu kimi, Şirvanda da poeziya yüksək səviyyəyə çatmışdı. Fars dili ədəbiyyatda, o cümlədən şeirdə üstün yer tutaraq, ərəb dilini, demək olar ki, tamamilə sıxışdırmışdı. Şairlər fars və ərəb dilləri ilə yanaşı türk dildə də əsərlər yazırdılar. XIII əsrin sonlarında şair Azərbaycan və fars dilində lirik şeirləri ilə şöhrət qazandı. Həsənoğlunun müasiri, Bakı şairi (XIV əsrin əvvəlləri) bakılıları bir sıra vergilərdən azad edən və şəhərin abadlaşdırılmasına dair fərmanlar verən ithaf olunmuş azərbaycanca müxəmməsi də dövrümüzədək gəlib çatmışdır.
Orta əsrlər Azərbaycan poeziyasının əsas janrları, bütün Yaxın və Orta Şərqdə olduğu kimi qəsidə, qəzəl və rübai idi. Şahları və feodalları mədh edən dəbdəbəli qəsidə Şirvanın saray şairləri arasında dəbdə idi. Mənbələr xəbər verirlər ki, XI əsrin sonlarında Şirvanşah I Fəribürzün sarayında Şirvanşaha ərəb dilində mədhiyyələr yazan şairlər toplaşmışdı. Ərəb şairi əl-Qəzzinin Azərbaycanda və Arranda yazdığı şeirlər burada ərəbdilli poeziyanın ənənəvi janrlarının geniş yayıldığı ədəbi mühitin mövcud olduğunu göstərir. Əl-Qəzzinin Şirvanşah I Fəribürzün xəsisliyinin və digər qüsurlarının məxsərəyə qoyulduğu zərif ədəbi formada yazılmış həcvi dövrümüzə çatmışdır. Ehtimal ki, əl-Qəzzi Şirvanşaha həcv olan qəsidəsini Fəribürz gəlmə şairin mədhiyyələrini dinləmək istəmədikdə Şirvanı tərk edib getdikdən sonra yazmışdır.
XII əsr klassik Azərbaycan poeziyasında lirik janrlarla yanaşı, dahi Azərbaycan şairiNizami Gəncəvinin qələmindən çıxan gözəl epik əsərlər də yaranmışdı. Nizaminin yaradıcılığının bir hissəsi də Şirvnşahların (I Axsitanın) adı il bağlıdır. XI əsrin əvvəllərindən, Arran və Şirvan da daxil olmaqla, Azərbaycanda fars dilində yazan tam bir nəsil görkəmli saray şairi meydana gəlmişdi.
X əsrin ikinci yarısı – XI əsrin birinci yarısında ilk Azərbaycan sufi şair və filosoflarından biri dövrümüzədək gəlib çatmış ən qədim sufi divanının müəllifi ibn Bakuyə və ya Baba Kuhi təxəllüsləri ilə tanınmış Əbu Abdullah Əli ibn Məhəmməd Şirazi idi.
XII əsrdə Şirvanşahlar III Mənuçöhrün və I Axsitanın sarayında Azərbaycanın farsdilli şeir məktəbi yaranmışdı. Onun başında məlik üş-şüəra (şairlər şahı) Nizaməddin Əbülüla Gəncəvi dururdu. Saray şairi olan Əbülüla Gəncəvi, eyni zamanda, nədimlərin – Şirvanşahın şəxsi müsahiblərinin başçısı idi. Əbülüla gəncəli olub, XI əsrin son rübündə orada doğulub, təhsil almışdı. O, Şirvanın görkəmli şairləri Fələkinin və Xaqaninin müəllimi idi.
Şirvanın digər bir istedadlı şairi İzzəddin Şirvani haqqında məlumat çox azdır. Yalnız onun Əbülüla və Xaqaninin müasiri olub, onlarla görüşdüyü məlumdur. Şeirlərindən bizə gəlib çatan bir yarımçıq qəsidəsi və bir rübaisi onun poeziyasının gözəllik və zərifliyindən xəbər verir.
Şirvan məktəbinin məşhur şairlərindən biri də Əbülülanın tələbəsi Əbu Nizam Məhəmməd Fələki Şirvanidir (1108–1145). Fələki Şamaxıda doğulmuşdur. O, dostu Xaqaninin köməyilə Şirvanşahlar sarayına gəlmiş, burada III Mənuçöhrü Şirvanda abadlıq və mədəniyyətin tərəqqisi üçün çox iş görmüş ağıllı hökmdar kimi vəsf edən qəsidələr yazmağa başlamışdır.
XII əsrdə Şirvanşahların saray şairlərinin ən görkəmlisi Əfzələddin İbrahim ibn Əli Xaqani (h.515–595 (1121/2–1199)-ci illər) idi. O, Şamaxı yaxınlığındakı Məlhəm kəndində dülgər Əlinin ailəsində anadan olmuşdur. Xaqani son dərəcə cilalanmış kamil şeir texnikasına, valehedici sənətkarlığa malik şair kimi məşhurdur. Xaqani dövrünün ən təhsilli adamlarından biri olub, ərəb dilini, fəlsəfəni, ilahiyyatı, təbabəti, ədəbiyyatı öyrənmişdi. Ona əmisi – həkim və alim Kafiəddin Ömər təlim-tərbiyə vermişdi. Xaqaninin parlaq poetik istedadı erkən aşkar olmuş və tam şəkildə onu böyük mesenat olan Şirvanşah III Mənuçöhrün saray şairləri sırasına daxil edən müəllimi Əbülüla Gəncəvinin təsiri altında formalaşmışdır. H.552 (1157/8)-ci ildə ziyarətdən qayıdan Xaqani Azərbaycan ədəbiyyatında məsnəvi janrında yazılmış ilk əsər kimi dəyərləndirilən, yeganə poeması "" əsərini tamamlayır. Xaqaninin yaradıcılığı təkcə Azərbaycan şeirinə deyil, Yaxın Şərqin bütün farsdilli poeziyasına güclü təsir göstərmişdir.
Əsas poetik janr olan qəsidə ilə yanaşı, humanist dünyəvi poeziya da inkişaf edirdi. Onun parlaq nümayəndəsi XII əsrin dahi şairi dünya ədəbiyyatının korifeylərindən biri Nizami Gəncəvi idi. Mənbələrə görə, şair sufi dairələri və əxi təşkilatı ilə əlaqə saxlamışdır. O, ərəb, xüsusilə fars dillərini mükəmməl bilirdi. Nizamidə Axsitan "divan sahibi" kimi xatırlanır; ehtimal ki, şair özünün lirik şeirlər məcmuəsini ona təqdim etmişdir.
Nizami məhəbbət mövzusuna həsr olunmuş üçüncü poeması "Leyli və Məcnun"u fars və ərəb dilləri ilə bəzəməyi xüsusi qeyd edən I Axsitanın sifarişi ilə yazmışdı. Axsitanın bu tələbi Nizaminin fars dili ilə yanaşı Azərbaycan-türk dilində də şeirlər yazdığını ehtimal etməyə imkan verir. Axsitanın Nizamiyə məktubunda aşağıdakı misralar vardır:
| Orijinal mətn | Azərbaycanca | ||
|---|---|---|---|
Nizami poemanı 4 aya yazaraq, onu 1188-ci il sentyabrın 24-də başa çatdırdı. Nizaminin poeması bütün Şərqdə böyük uğur qazanaraq məşhurlaşmışdı. "Leyli və Məcnun" poeması XII əsr romantik Azərbaycan şerinin zirvəsi və məhəbbət haqqında ən möhtəşəm əsərlərdəndir.
Dahi şairlər Nizami və Xaqaninin Azərbaycan xalqının mədəniyyətini, tarixini və həyat tərzini əks etdirən yaradıcılığı XII əsr Azərbaycan ədəbiyyatının ən yüksək zirvəsi, onun "qızıl dövrü"dür. Həmin dövrdə ədəbiyyatın və elmin inkişafı birtərəfli xarakter daşımırdı. Bu, orta əsrlər Azərbaycan cəmiyyətində mədəniyyətin ümumi yüksəlişinin tərkib hissəsi idi.
XV əsrdə yaşamış yəhudi lüğətçi Moisey ben Aaron da Şirvanşahlar dövlətində yaşayıb yaratmışdır.
Bədii sənətkarlıq
Ölkədə bədii mədəniyyətin ümumi yüksəlişi ilə bağlı tətbiqi sənət xeyli inkişaf etmişdi. İncəsənət əsərləri səviyyəsində olan bir sıra bədii sənətkarlıq məmulatı – Şamaxı və Şəkinin ipək parçaları, metal qabları və zərgərlik məmulatı, Beyləqanın gözəl şirli saxsı qabları, Şirvanın bir sıra şəhərlərinin gözəl naxışlı xalçaları və sair incəsənət əşyaları Yaxın Şərq ölkələrinə ixrac edilirdi. Ermitajın zəngin kolleksiyası içərisində tuncdan tökülmüş Şirvan lüləyinin heykəl qrupu diqqəti cəlb edir. Bu nəfis su qabı donqarlı inək və onu əmən buzov təsvirindən ibarətdir. İnəyin belinə sıçrayıb onu parçalayan şir dəstək rolunu oynayır. Qab gümüşlə inkrustasiya edilmiş, üzərində nəbati naxışlar, insan və heyvan fiqurları təsvir olunan haşiyələrlə bəzədilmişdir. İnəyin boynundakı kitabədə yazılır: "Bu inək, buzov və şirin hər üçü bütöv şəkildə tökülmüşdür…" Kitabədə sifarişçinin, sahibinin, habelə nəqqaşın – Əli ibn Məhəmməd ibn Əbdül Qasımın adları çəkilir və h.603 (1206)-cü il məhərrəm ayı tarixi göstərilir. Son dərəcə ifadəli, dinamik və orijinal əsər olan bu heykəlcik onun yaradıcısının yüksək bədii sənətkarlığını göstərir.
Şirvanşahlar sarayında XII əsrə aid edilən təbəqədəki quyuların birində bədii cəhətdən orijinal şəkildə işlənmiş tunc çıraq tapılmışdır. Çıraq bədii tökmə şəklində təsvir olunan süvari, ata hücum edən yırtıcı heyvan, iki öküz başı, pişikkimilər fəsiləsindən on dörd iri vəhşi heyvan başı, iki relyefli insan üzü və digər detallarla bəzədilmişdir. Çırağın uzunluğu 18 sm, hündürlüyü təqribən 8,5 sm-dir. O, əridilmiş mum texnikası əsasında düzəldilmişdir. Bədii sənətkarlıq növlərindən biri də şirli keramikadır. Tədqiqatçılar Beyləqan keramikasının gözəlliyini, bariz ifadə olunmuş özülülüyünü və orijinallığını, habelə, Beyləqan dulusçularının, xüsusilə XI–XIII əsrin birinci rübündə tətbiqi sənət sahəsində yüksək səviyyəyə nail olduqlarını qeyd edirlər. XII əsrin məharətlə işlənmiş relyefli nəbati dairələr fonunda yaşıl zolaqlı boşqab və kasaları, parlaq polixrom naxışları, Beyləqanda işlənib hazırlanmış texniki üsulla manqan şiri üzərində incə və zərif naxışçəkmə həmin dövrdə başqa incəsənət sahələri kimi bədii keramika sənətinin də inkişaf etdiyini göstərir. Bu və ya digər məmulatları istehsal edən karxanalar onlara öz möhürlərini vururdular. Dulusçular bəzi qablarda öz imzalarını gizli şəkildə naxışlarla həkk edirdilər.
Bir sıra şirli keramika məmulatını üzərində lirik xarakterli farsca poetik nümunələr, yaxud ərəbcə xoşbəxtlik arzuları bildirən kitabələr vardır. Sonrakı əsrlərdə şirli eramikanın inkişafına təkrar rast gəlinmir. Şirvan və Arran əhalisinin məişətində geniş yayılmış xalq tətbiqi sənət növlərindən biri də xalçaçılıq idi. Azərbaycanda xalça hələ eramızdan xeyli əvvəl toxunmuşdur. Mingəçevirdəki katakomba qəbirində palaz qalıqları aşkar olunmuşdur. X əsrin anonim əlyazmasında Şirvan və Xursan vilayətlərində (Quba və Bakı şəhəri ilə birlikdə Abşeron da bu zonaya daxil idi) müxtəlif çeşidli məxfuri-xovlu xalçalar, palazlar toxunduğuna dair məlumat verilir. "Əcaib əd-Dünya" adlı XIII əsr mənbəsində müasir Quba rayonu ərazisindəki Abxaz şəhərində zili xalçalar və yaxşı corablar toxunduğu xatırlanır. Quba-Şirvan qrupuna məxsus Şirvan tipli həndəsi naxışlı xovlu xalça dövrümüzədək gəlib çatmışdır. Bu xalça XlII – XIVəsrlərə aid edilir. XV əsrdə Şirvandan və Arrandan Qərbi Avropa ölkələrinə çoxlu miqdarda xalça ixrac olunduğu qeyd edilir.
Memarlıq
Şirvanda şəhərlərin və şəhər mədəniyyətinin inkişafı ilə bağlı memarlıq və şəhərsalma da inkişaf edirdi. Həmin dövrdə Azərbaycanın yüksək memarlıq sənəti, memarlıq formalarının özünəməxsusluğu, bəzək işlərinin zənginliyi yerli memarlığın çoxəsrlik inkişaf və təkmilləşmə dövrünün yekunu idi. IX–XI əsrlərə aid memarlıq abidələrinin cüzi bir hissəsi dövrümüzə çatmışdır. Bu dövrdə daha çox ibadətxanalar, əsasən, hakim islam dini ilə bağlı olan məscidlər tikilirdi.
XI–XIII əsrlər Azərbaycan memarlıq abidələri onun yüksək inkişaf səviyyəsini göstərir və qonşu ölkələrin, Yaxın Şərqin həmhüdud ölkələrinin memarlığından fərqlənən özünəməxsus yerli xüsusiyyətləri ilə səciyyələnir. Onlarda bədii və tikinti ənənələrinin sabitliyi müşahidə olunur. Bu dövrdə Azərbaycan memarlığında dörd istiqamət (memarlıq məktəbi) yaranmışdı. Azərbaycan memarlığının gələcək inkişafında mühüm rol oynamış yerli Naxçıvan-Marağa və Şirvan -Abşeron, Arran və memarlıq məktəblərinin təşəkkül prosesi başa çatmışdı. Memarlıq binalarının daş hörməsinin xarakter və quruluşu ilə müəyyənləşən bədii obrazının bütövlüyü, hörgünün hamar fonunda relyeflə işıq-kölgə effekti yaradan plastik cəhətdən zəngin dekor ünsürlərinin yerləşdirilməsi Şirvan-Abşeron memarlıq məktəbinin xüsusiyyətlərindəndir.
XI–XIII əsrlərdə şəhərsalmanın inkişafı ilə əlaqədar olaraq Azərbaycan memarları ifadəliliyi və gözəlliyi ilə seçilən saraylar qəsrlər, karvansaralar, məscidlər, körpülər və s.tikirdilər. Bakı və Abşeronun memarlıq abidələri tikinti materialına, gözəl yonulmuş sarıya çalan, ağ xırda dənəvər yerli badamdar əhəngdaşına, ciddi və lakonik formalı bədii-memarlıq üslubuna görə Şirvan – Abşeron qrupunda birləşir. XI əsrin ibadətxana tikililərinə Bakının İçərişəhər hissəsindəki Sınıqqala adı ilə tanınan Məhəmməd ibn Əbubəkr məscidi aiddir. Məscid çatma tağlı, mehrabı olan düzbucaqlı otaqdan ibarətdir; məscidin şimal divarındakı ərəbcə kitabədə məscidin "əl-ustad əl-rəis Məhəmməd ibn Əbubəkr tərəfindən "h.471 (1078/9)-ci ildə" tikildiyi xəbər verilir.
Yadelli basqınlar və siyasi şəraitin mürəkkəbliyi müdafiə istehkamlarının inşasını şərtləndirirdi. Abşerondakı bir sıra qalalar və feodal qəsrləri XII–XIII əsrlərə aiddir. Ə. Ə. Ələsgərzadənin fikrincə Şirvanşah I Axsitanın hökmranlığı dövründə h.583 (1187)-cü ildə Mərdəkan kəndində yuxarı hissəsi maşikullar və merlon dişcikləri ilə bəzənmiş divarla dövrələnən və tinlərində yarımbürcləri olan düzbucaqlı həyətin ortasındakı iyirmi iki metrlik prizmaşəkilli möhtəşəm dördkünc qülləli qala tikilmişdir. Onun yaxınlığında h.600 (1204)-cü ildə memar Əbdülməcid ibn Məsud tərəfindən tikilmiş və yerli memarlıq tipinin sabitliyini göstərən başqa bir qala ucalır, onun donjonu yuxarı hissəsi maşikul və merlonlarla bəzədilmiş azacıq nazikləşən daş silindir olub daha zərif formaya malikdir. Şirvan-Abşeron məktəbinin müdafiə tikililərinin memarlığında Bakının İçərişəhər hişsəsində, dənizə doğru dikinə uzanan sahil qayasının çıxıntısı üzərində inşa edilmiş Qız qalası qeyri-adi görkəmilə xüsusi yer tutur. Onun islamaqədərki dövrdə ibadətgah kimi tikildiyi, XII əsrin son rübündə (ehtimal ki, 1175-ci ildə) Şirvanşah I Axsitan Abşeronu və Bakını fortifikasiya istehkamları ilə möhkəmləndirərkən tikintisinin başa çatdırıldığına və dəyişdirilərək müdafiə qalasına çevrildiyinə dair mülahizə irəli sürülmüşdür.
Xaqaninin (XI əsr) Şirvanşah I Axsitan ibn Mənuçöhrü mədh edən məşhur qəsidəsində Xorasanın yenilməz Bestam şəhəri ilə müqayisə edilən Bakının alınmaz qala kimi əhəmiyyəti qeyd olunur. Şeirdə Xaqani Şirvanşah I Axsitanın inşa etdirdiyi qala tikililərinə işarə edir.
XII–XIII əsrin əvvəllərində istedadlı memar və sənətkarların yaşayıb yaratdığı Şirvanda memarlıq inkişaf edirdi. Mənbələrdə Şamaxının yaxınlığındakı XII əsrdən xeyli əvvəl tikilmiş və o vaxtlar inşası başa çatdırılan Gülüstan qalası,Buğurt qalası və bir sıra digər qala və bürclər qeyd olunur. Zəkəriyyə əl-Qəzvini Şirvan vilayətində möhkəmləndirilmiş Buğurt qalasından danışır: "Bu qalada daş təsvirlər və heykəllər var. Onlar çox qədim olduqlarından mənaları aydın deyil. Qalada hökumet evi (dar əl-imarə) var. Onun qapısında yazılmışdır: "Bu evdə on bir otaq var. Lakin buraya girən çox cəhd göstərsə, onlardan (yalnız) onunu görə bilər. On birincinin yerini isə heç kim bilə bilməz, çünki hökmdarın xəzinəsi oradadır".
Şiddətli dağııntıya uğradığından Gülüstan qalasının bütöv qapalı quruluşundan dövrümüzə dağ relyefində pərən-pərən düşmüş, tək-tək bürc və divar bölümləri qalmışdır. Ən monumental bürclər qalaya qalxan cığırın başında, dağılıb aradan getmiş giriş darvazasının yanlarındadır. Onlardan qərbdə isə daha bir yarımdairəvi bürcün qalıqları yüksəlir. Planda düzbucaqlı biçimdə olan bu bürc dağın qərb yamacındadır. Dağın dərəyə baxan alt terrasında da divar uçuqları var. Bütün bu divar və bürc qalıqları vaxtilə dağ belinə qurşaq kimi dolanan möhkəm qala divarları içərisində olmuşdur. Yaxın keçmişdə isə Gülüstan qalasının daha çox tikintisi gözə dəyir və onun memarlığı haqqında daha dolğun təsəvvür yaradırdı.
Şirvanşahlar öz xəzinələrini zəif müdafiə olunan Şamaxıdan uzaqda, əlçatmaz Buğurt qalasında saxlayırdılar. Bu parçada Buğurt qalasını bəzəyən barelyef və daş heykəllər haqqında məlumat diqqətəlayiqdir. Buna bənzər heykəltəraşlıq təsvirləri Şamaxıdakı Gülüstan qalasında, Bayıl buxtasındakı qalada da var idi. Ehtimal ki, bu heykəltəraşlıq təsvirləri, qədim ənənəyə görə, dövlət idarəsinin "dar əl-imarə"nin, yaxud Şirvanşahın iqamətgahının yerləşdiyi qalaları bəzəyirdi. Bayıl qəsrinin adanın biçiminə uyğun uzunsov planı var. Qalanın uzunluğu 180 m, orta eni isə 35 m-dir. Qala divarları şərqdə altı, qərbdə isə beş yarımdairəvi (Bakı qalasındakı kimi) bürclə möhkəmləndirilmişdir.
Bayıl qəsrinin tikintisi siyasi-hərbi baxımdan çox qarşıq bir çağda – monqol yürüşləri bütün Yaxın Şərqi lərzəyə gətirdiyi vaxtda (1234–1235-ci illərdə) başa çatmışdı. Ancaq sahilə yaxın adada tikilən bu möhtəşəm qəsrin ömrü çox qısa olmuşdur. Alimlərin fikrincə, o, 1306-cı ildə baş verən güclü zəlzələ nəticəsində dənizə batmışdır.
Monqol istilasından sonra (təqribən 1239-cu il) Şirvanda XIII əsrin sonlarınadək əhəmiyyətli tikililərə rast gəlinmir ki, bu da ölkənin hərbi əməliyyatlar nəticəsində dağıntıya məruz qaldığını göstərir. Lakin artıq XIV əsrin əvvəllərindən bütün ölkədə yenidən iri müdafiə tikililəri, ibadətgahlar inşa edilməyə başlayır (Nardaran, Ramana qalaları və s.)
Şirvanşahlar dövrü Azərbaycan memarlığının ən dəyərli nümunələrindən biri Şirvanşahların Bakı iqamətgahı olan Şirvanşahlar sarayıdır. Kompleksə Şirvanşahlar sarayı, Divanxana, Keyqubad məscidi, Şirvanşahlar türbəsi (1435–1436), Şah məscidi (1441), Seyid Yəhya Bakuvi türbəsi, Murad darvazası (1585), Saray hamamı və ovdan daxildir.
Şirvanşahlar memarlıq kompleksinin aşağı həyətində yerləşmiş Şirvanşahlar türbəsi ilə Şah məscidi birlikdə, yuxarı həyətin memarlıq kompleksindən fərqlənən, kiçik bir tikinti kompleksi yaratmışdır. Düzbucaqlı prizma formasında olan Şirvanşahlar türbəsinin Şərq fasadı portal (baştağ) kompozisiyası ilə qeyd edilmiş və dekorativ ünsürlərlə bəzədilmişdir. Bu binanın ifadəli görkəm almasına kompozisiya aydınlığı və memarlıq formalarının ciddiliyi səbəb olmuşdur. Türbə tikintisində işıq kölgə ləkələrinə, şaquli memarlıq hissələri ilə üfüqi formalar arasındakı kontrastlığa və ustaların məharətlə yaratdığı daş üstündəki oymalara geniş yer verilmişdir.
Binanın daxili hissəsi çatma günbəzlə nəhayətlənib. Cənub və Şimal tərəflərdə yerləşmiş xidmət otaqları tağtavanla örtülmüşdür. Şimal tərəfdəki otaqda dama apran dolama pilləkənlər yerləşdirilmişdir. Daxili quruluşun əsas hissəsi salona verilmişdir. Salonun divarlarında çatmatağlı dərin taxçalar yerləşdirilmişdir. Salonun üstü itibucaqlı təpəsi olan günbəzlə örtülmüşdür. Bu günbəz kürəvi formalı yelkənlər üzərində yerləşdirilmişdir. Günbəzin daxili səthi zərif dilim hissələrə parçalanmışdır. Salonun Qərb tərəfindəki iki kiçik otaqda türbə əmlakı saxlanırmış. Salonun ciddi üslublu memarlıq görkəmində nəzərə çarpan cəhət interyerlə qamətli günbəzin düzgün nisbətdə tikilməsidir. Günbəz vaxtilə firuzəyi kaşı lövhələrlə örtülü olmuşdur.
Şirvanşahlar saray kompleksinin Şimal-Qərb hissəsində, divarla əhatə edilmiş kvadrat həyətdə Divanxana yerləşir. Həyətin ortasında 1,5 metr hündürlüyündə olan bünövrənin üstündə divanxananın səkkizgüşəli mərkəzi pavilyonu ucaldılmışdır. Bu pavilyonun mərkəzi salonu beş tərəfdən açıq eyvana baxır. Divanxananı təşkil edən xüsusi formalı sütunlar və onların yaratdığı çatmatağlı arka abidənin mərdlik, qüvvət və müdriklik ifadə edən memarlıq obrazını yaratmışdır.
Heykəltəraşlıq
XII–XIII əsrlərdə Şirvanda dekorativ və plastik sənət xeyli inkişaf etmişdi. Sənətkarların abidələr üzərində qalmış adları bir sıra istedadlı heykəltəraşların olduğunu göstərir. Bakı buxtasında, XIV əsrdə su altında qalmış uzunsov düzbucaqlı formalı qala tipli tikilinin yerində (Bayıl daşları deyilən yerdə) üzərində ərəb əlifbası ilə kitabələr həkk olunmuş səkkiz yüzədək sal daş tapılmışdır. Fars dilindəki bu kitabələr vaxtilə abidənin divarlarını yuxarıdan dövrələyən frizdə yerləşdirilmişdir. Salların kitabələrdən boş qalan yerlərində qabarıq şəkildə müxtəlif heyvan, əfsanəvi varlıq, bəzilərində tac olan insan başları təsvir olunmuşdur. Bu qabartmaların bir çoxu böyük sənətkarlıqla, realist səpkidə işlənmiş, bu və ya digər heyvana məxsus hərəkətlər düzgün təcəssüm etdirilmişdir. Ehtimal ki, daha erkən dövrə aid olan natural ölçülü iki at barelyefinin parçaları diqqəti cəlb edir. Bir neçə daşda memar Zeynəddin ibn Əbu Rəşidin, nəqqaş Rəşidin adları çəkilir, abidənin h.632 (1234/5)-ci ildə tikildiyi göstərilir.
Zəkəriyyə əl-Qəzvininin 1275-ci ildə yazdığına görə Şirvanşahın Şamaxı yaxınlığındakı Buğurt qalasındakı iqamətgahının divarlarında insan heykəl təsvirləri var idi. XIV əsrin ikinci yarısının müəllifi Arif Ərdəbili xəbər verir ki, Şirvanşah Axsitan (XII əsr) Şamaxı yaxınlığında dağda daş hasarla dövrələnmiş əlçatmaz Gülüstan qalasını tikdirmişdi. Qalanın yuxarı hissəsində daşdan yonulmuş çox gözəl qabarıq insan üzləri təsvir olunmuşdur. XVII əsrdə Şamaxıda olmuş səyyah Adam Oleari qala divarında daşdan yonulmuş insan üzləri gördüyünü yazırdı. Görünür, bu nadir bəzək abidələri Şirvan-Abşeron memarlıq məktəbində islamaqədərki qədim yerli ənənələr əsasında yaradılırdı.
X əsr ərəb müəllifləri Dərbənddə şirlərin və insanların daş heykəl təsvirlərinin mövcudluğunu qeyd etmişlər.Şirvanın bir sıra rayonlarında qoyun və at şəklində başdaşılarına, habelə üzərində məişət, ov və ziyafət səhnələrinin və i.a. barelyef formasında təsvir edildiyi daş sallara təsadüf olunur. İslam dininin insanın və heyvanların təsvirini qadağan etməsinə baxmayaraq, Azərbaycanda təsviri sənətin bu növü aradan çıxmamışdı. IX–XIII əsrlərə aid freskalar və boyakarlıq əsərləri dövrümüzədək gəlib çatmışdır. Mənbələrin verdiyi məlumatlar bu dövrdə təsviri sənətin mövcud olduğunu göstərir. Müqəddəsi (X əsr) xəbər verir ki, Muğandan bir mərhələ aralı quş və heyvan rəsmləri çəkilmiş əl-Həsrə adlı böyük bir qala var.
Nəqqaşlıq və miniatür sənəti
XII–XIII əsrlərdə memarlıq abidələrində dekorativ sənətkarlıq yüksək inkişaf səviyyəsinə çatdı. Həndəsi və nəbati ornamentlə yanaşı, "çiçəklənən kufi", yaxud nəsx xətləri ilə məharətlə hörülmüş kitabələr yaradılırdı. Pirsaatçay xanəgahı məscidinin cənub divarındakı mehrab, habelə onun hər iki tərəfindəki kiçik həcmli panno gəc üzərində bədii oyma ilə bəzədilmişdi. Mehrabın düzbucaqlı və pannoların səthi "çiçəklənən kufi" kitabələrlə və nəbati naxışlarla örtülmüş, üzərinə xırda rəngarəng kaşılar səpələnmişdir. Pirhüseynin türbəsinin və qəbirdaşının kaşı bəzəyi xüsusilə böyük bədii dəyərə malikdir. Zərnaxışla örtülmüş kaşı lövhələri kobalt və yaşılı füruzəyi rəngli naxışlarla bəzədilmişdir. V. A. Kraçkovskayanın fikrincə, kaşılar Kaşan şəhərində hazırlanmışdır.
Azərbaycan təsviri sənəti ilk nümunələri XIII əsrin əvvəllərinə aid edilən miniatür rəssamlığında da təcəssüm etmişdir. Bu incəsənət növünün sonrakı inkişafı XIII əsrin sonu – XIV əsr miniatürlərində nəzərə çarpır.
Azərbaycanda əlyazması kitabı, bütün müsəlman Şərqində olduğu kimi, tam bir sıra sənətkarın əməyi ilə yaradılan əsl bədii sənət əsəri idi. Əlyazma kitabının kağızı xüsusi üsulla hazırlanır və cilalanırdı. Sonra mahir xəttatlar hüsnxətlə əlyazmasının mətnini köçürürdülər. Ən qədim xətt kufi xətti idi. Sonralar nəsx, süls və s. xətlər yarandı. Kitabın yaradılmasında gözəl xətlə yazan xəttatların rolu xüsusilə böyük idi. Xəttatın adı, adətən, əlyazmasının kolofonunda göstərilirdi. Yazı texnikasının bədii keyfiyyətləri uzunmüddətli təcrübə sayəsində əldə edilirdi. Mətn köçürüldükdən sonra əlyazması illüstrasiya üçün ayrılmış yerlər və ayrı-ayrı səhifələr üzərində işləyən miniatürçü rəssama verilirdi. Kitabın bəzədilməsində müzəhhiblər, naxış ustaları da işləyirdilər. Əlyazma kitabı üzərində son işi cildçilər görürdülər. Onlar kitaba dəridən basmanaxışlı, yaxud lak boyalı üz çəkirdilər.
Teymurilər sülaləsinin Min sülaləsi ilə ticari əlaqələrə girməsindən sonra Çindən keyfiyyətli kağızlar gətirilməyə başlandı, həmin dövrdə Şirvanşahlar dövlətində də əlyazma sənəti inkişaf etmişdi. Belə ki, Kamal Xocəndinin "Divan"ı 1468-ci ilin oktyabrda Fərrux Yasarın saray rəssamı tərəfindən Şamaxıda yenidən qələmə alınmış, 1468-ci ildəki bir divan kitabının girişində isə Fərrux Yasarın özü rəsm edilmişdir. Əlyazmaların hər ikisi Britaniya Kitabxanasında saxlanılır.
Sosial bölgü
Şirvanşahlar dövlətində sosial münasibətlər, sinfi mübarizələri və şəhər quruluşunu öyrənmək baxımından yazılı mənbələrin verdiyi məlumatlar dağınıq və cüzidır. Bu boşluğu, əsasən, Bakı və Abşeronda, Şamaxıda, Dərbənddə və Şirvanın digər şəhər və yaşayış yerlərindəki çoxlu memarlıq abidələrindəki daş kitabələr, habelə həmin dövr Şirvan hakimlərinə məxsus numizmatik məlumatlar doldurur. XI–XIV əsrlərə aid narrativ mənbələrdə, XII əsr şairlərinin (Nizami Gəncəvi, Fələki Şirvani, Xaqani və b.) əsərlərində müxtəlif sosial terminlərin, epiqrafik abidələrdə və sikkə legendalarında Şirvanşah, əmir, xaqan, xan, sultan, məlik, vəzir, hacib, sədr, sipahsalar, şeyx, qazi, əlquzat, rəis, amid, amil və s.titul və rütbələrin xatırlanması göstərir ki, həmin dövrdə Şirvanın şəhərlərində inkişaf etmiş feodal cəmiyyətinə məxsus mürəkkəb sosial struktur mövcud olmuşdur. Bu cəmiyyətin əsas sinifləri feodallar, kəndlilər və sənətkarlar idi. Böyük şəhərlərin əhalisi dəqiq şəkildə bir tərəfdən əyanlara və iri tacirlərə, digər tərəfdən isə xırda alverçilərə və sənətkarlara bölünürdü. Hakim feodal təbəqəsinin başında Şirvanşahlar dövlətinin başçısı – Şirvanın paytaxtı Şamaxıda, şəhər zəlzələdən dağıldıqdan sonra isə 1192-ci ildən Bakıda yaşayan Şirvanşah dururdu.Şirvanşah öz dövlətində istər hərbi baxımdan, istərsə də rəiyyət üzərində qeyri-məhdud hakimiyyətə malik idi. O, feodal qayda-qanunlarının rəmzi və dayağı, əmirlərin mərkəzə itaət etməmək cəhdlərinin qarşısını alan qüvvə idi.
XII əsrdə Şirvanşahların Arran ərazisini işğal etməyə çalışan türk və türkmən qoşun başçılarına münasibəti pis idi. Şirvanşah belə hesab edirdi ki, yalnız yerli sülalərdən biri hakimiyyət hüququna malikdir. "Siz Yəzid nəslindən deyilsiniz, nə Rəvvadilərin varisisiniz, nə də Şəddadilərin xələfləri saylırsınız".
Şirvanın feodal zadəganlarının neft quyuları və duz mədənləri, əkin yerləri və bostanları, üzümlükləri, mal-qarası, qəsrləri, evləri, karvansaraları və s.var idi. Dövlətdə və şəhərlərdə ali inzibati hakimiyyət hərbi və yüksək mənsəbli dövlət məmurlarının, ali rütbəli ruhanilərin əlində idi. Şirvanın hərbi əyanları, yerlərdə bütün hərbi və inzibati hakimiyyəti əllərində toplamış hərbi rəislər — əmirlər idi. Əmirlər Şirvanın vilayət, şəhər və kəndlərində hakimilik edir, müdafiə istehkamlarının tikilməsi işlərinə baxırdılar. XI XII əsrin əvvəllərində qoşun rəisinə, sərkərdəyə sahib əl-cəyş (ərəbcə) deyilirdi. Sipəhsalar – hərbi rəis, baş sərkərdə rütbəsi XIII əsrin əvvəllərində də ən yüksək hərbi rütbə idi. Şirvanşah və əmirlərin yanında onların şəxsi mühafizəsi vəzifəsini daşıyan qulamlar olurdu. Onlar Şirvanşahın tapşırığı ilə onun qohumlarını öldürüb, qan intiqamını alır və digər qorxulu tapşırıqları yerinə yetirirdilər.
Şirvanın vəziri — Şirvanşahın iltifatı ilə olsa da, dövlətin tam səlahiyyətli hakimi idi. Vəzirlərin hakimiyyəti, ilk növbədə, məmur təbəqəsinin nümayəndələri üçün bəxşiş mənbəyi idi. Əhalidən vergi yığmaq icazəsini (daman) vəzir verirdi. Bakı qalasındakı Cümə məscidi minarəsinin bünövrə daşındakı farsca kitabəyə görə Şirvanda, ehtimal ki, XI–XII əsrlərdə Şamaxıda, XIII–XIV əsrlərdə isə Bakıda vəzirlər divanı (divan əl-vüzəra) mövcud olmuşdur. Sultan Məhəmməd Olcaytunun (1304–1316) yarlığının mətnindən ibarət olan bu kitabədə Bakıdakı divan xatırlanır.
Şəhər idarəsində məmurlar mühüm vəzifə tuturdular. Məsud ibn Namdar Şirvanda müstövfi — vergilərin mədaxil və məxaricinin uçotunu aparan, şəhərin mədaxil və məxaric dəftərini tərtib edən maliyyəmühasibat idarəsinin məsul məmuru vəzifəsində işləmişdir. O, həmçinin, özünün müşrif — nəzarət məmuru vəzifəsinin də adını çəkir. Onun məktubları arasında Beyləqanın müşrifi vəzifəsinə təyin olunmaq barədə ərizəsi var. Bu məmurun vəzifəsi əhalinin gəliri haqqında məlumat toplamaq idi.
Şəhərlərdə vergi və rüsumları amillər yığırdılar. Qoşunların uçotu və onların məvacibinin ödənilməsi ilə məşğul olan məmur arid adlanırdı. Amidin və şəhər rəisinin yanında katib vəzifəsi də var idi. Feodal şəhər inzibati idarəsinin mühüm simalarından biri şəhərin bazarlarına, ticarət-sənətkarlıq məhəllələrinə, məhsulların keyfiyyətinə, təmizliyə və qayda-qanuna, ölçü və çəki vasitələrindən düzgün istifadə olunmasına nəzarət edən mühtəsib idi. O, polis funksiyasını da — şəhərdə ictimai asayişin qorunması, cinayət işlərini və cinayətkarlığın tədqiqi, sərxoşların və iğtişaşçıların cəzalandırılması — icra edirdi. Mühtəsib, həmçinin, şəhər sakinlərinin Quranın göstərişlərinə və islam dini ayinlərinə riayət etmələrini nəzarətdə saxlayırdı. Şəhnə XI–XII əsrlərdə sultanın hərbi canişin idi. Şəhərdə tikinti işlərinə memar başçılıq edirdi. Bu adı daşıyan sənətkar binanın tikilməsində iştirak edən inşaatçı-sənətkarlar -bənna, mühəndis, sərkar, həkkak və başqaları arasında məsul şəxs olduğundan kitabələrdə də yalnız onun adı çəkilir. Mirab şəhərin su ilə təchiz olunması və onun şəhər sakinləri arasında bölüşdürülməsi ilə məşğul olur, suvarma kanallarının saz olmasına, bulaq və su quyularının təmizliyinə nəzarət edirdi.
Feodal sinfinin digər mühüm qrupunu ali ruhanilər — şeyxülislam, qazı və qazı əl-quzzat, yəni vilayətin əsas şəhərinin qazısı təşkil edirdi. Onlar mülkiyyət hüququnu ləğv edə bilir, şəriət qanunları əsasında məhkəmə icraatını həyata keçirirdilər. Onlar, həmçinin, mirası bölüşdürür, kəbin kəsir və digər müxtəlif mülki işlərlə məşğul olurdular. Vergi yığmaq hüququ verilən şəxsə damin deyilirdi. Vergi yığanın hüququ şəhərin mülki hakiminin vəzifələrinə uyğun gəlirdisə, icarədar hakim amid adlanır və bu vəzifə şərəfli sayılırdı. Şəhərlərin vergi verən əhalisini təşkil edən rəiyyət — şəhər sənətkarları feodallardan asılı olan kəndlilər isə istismara məruz qalırdılar. Mənbələr Şirvanda monqol istilasına qədər qul olduğunu xəbər verirlər. XIII əsrin 20-ci illərində yazmış naməlum müəllif Şirvanın mallarını sadalayarkan ilk növbədə "cariyə qızların, türk qullarının" adını çəkir. XI–XIV əsrlərdə feodal Şirvan cəmiyyətində müharibədə qoşunlar tərəfindən ələ keçirilib aparılmış əsirlərdən ibarət qullar müəyyən yer tuturdu. Qulları torpaqlara təhkim edirdilər. Qul əməyindən məişətdə və kənd təsərrüfatında ucuz işçi qüvvəsi kimi istifadə olunurdu. Qul bol olduğundan Dərbəndin məşhur qul bazarında onlar çox ucuz satılırdı.
Ordu
Şirvanşahlar dövlətinin hərbi sistemi haqqında məlumatlar azdır. 1066-cı ildə Əbüləsvar Şavur Şirvana yürüş edərkən "Ləkz zorbaları və Diduvan əyanları"ndan 50 nəfəri öldürmüşdü. Normal əsgərlərdən əlavə şəhərlərdə hər ayda bir dəfə dəyişən növbətiyyə adlı şəhər keşikçiləri qüvvəsi vardı. Şahların və şahzadələrin şəxsi cangüdənləri qulam adlanırdı.
İqtisadi həyat
XIII əsrin sonu və XIV əsrin əvvəlləri Azərbaycanın beynəlxalq ticarətəlaqələrinin xeyli genişləndiyi dövrdür.İçərişəhərdə XIV əsrə aid edilən köhnə Buxara karvansarası dövrümüzə çatmışdır. Bu, Bakının Orta Asiya şəhərləri ilə ticarət əlaqələri saxladığını təsdiqləyir. Şirvanşahlar sarayı ərazisində XIV əsrə aid bürünc çıraqlarının və Rey keramikasının tapılması Dağıstan və İranla ticarət və iqtisadi əlaqələrin olduğunu göstərir. Şirvanşahların hakimiyyəti dövründə Xəzər dənizi vasitəsilə dəniz ticarəti böyük vüsət alır. Gəmiləri Qara dənizdə üzən Genuya və Venesiya tacirlərinin sahillərində faktoriyalar təşkil etdikləri Xəzər dənizində də donanmaları olmasına dair məlumatlar vardır. 1293-cü ildə İranda və Cənubi Azərbaycanda olmuş Venesiya səyyahı Marko Polo Gürcüstanın və Şirvanın şəhərlərini təsvir edir. O məlumat verir ki, genuyalılar Xəzər dənizində bir az əvvəl üzməyə, Gelli (Gilan) ipəyi adlanan ipək gətirməyə başlamışlar. "Burada şəhərlər və qalalar olduqca çoxdur, çoxlu ipək var. Burada ipək və zərxara parçalan toxunur; belə gözəl parçaları dünyanın heç bir yerində görməzsən".
Marko Polonun xəritəsində Xəzər dənizinin sahilində, ticarət yolunun üstündəki gəmi dayanacağı olan şəhər və yerlər də qeyd olunmuşdur: Mahmudabad (Mamutaga), Güştəsbi (Gostazz), Pirallahı (Cap de Preala).Həmdullah Qəzvini 1340-cı ildə xəbər verir: "Bakının qənşərindəki Allah Əkbər adası hal-hazırda məskundur və bu dənizin limanıdır". XIII əsrdən İtaliya və Fransaya böyük miqdarda Gilan və Şirvan ipəyi ixrac olunurdu.
Rəşidəddinin məlumatına görə Şirvan şəhərləri ilə Rus ölkəsi arasında ticarət əlaqələri XIV əsrin əvvəllərindən müşahidə olunur. Bu dövrdə Şirvan şəhərlərində, xüsusilə Şamaxıda Rus ölkəsindən gətirilən müxtəlif qiymətli xəzlərdən çoxlu məmulatlar — samur yaxalıq, kürk üçün vaşaq, sincab, dələ və tülkü xəzindən astarlıq hazırlanırdı.
Abdullah ibn Məhəmməd ibn Kiya əl-Mazandaraninin XIV–XV əsrlərdə Yaxın Şərq və Zaqafqaziya ölkələrinin dövlət və maliyyə idarəçiliyinə dair geniş material toplanmış "Risaleyi-fələkiyyə" əsərinin 8-ci fəslində h.751 (1350)-ci ildə Elxanilər divanının xəzinəsinə bir sıra vilayətlərdən daxil olmuş varidatın qeyd olunduğu "Yekun haqqhesabına dair dəftər nümunəsi" bölməsində yazılmışdır: "Arran, Muğan, Qəvbəri (Mahmudabad və Bakuyə şəhərləri, yaxud neft mənbələri ilə birlikdə) və Şirvanın Dəmirqapıya qədər müqatiəyə (vergi toplama hüququ) görə Hüca Fəsihi Şirvaninin cavabdehliyində olan mədaxili sənəd üzrə 82 tümən — 820000 dinardır".
Monqolların Azərbaycana yürüşü dövründə Beyləqan, Şəbəran, Bacərvan, Güştəsbi və digər bu kimi mühüm iqtisadi və mədəni mərkəzlər güclü dağıntıya məruz qalaraq öz əhəmiyyətlərini itirdilər və nəhayət, süquta uğradılar. Beynəlxalq ticarət yollarının üstündəki Dərbənd, Şamaxı, Bakı və digər şəhərlər monqol talanlarından sonra, XIII əsrin son rübündə tədricən bərpa edilməyə və ticarət mübadiləsinə cəlb olunmağa başladı. Lakin mənbələrin məlumatına görə onlar, hətta, XIV əsrdə belə bu şəhərlərin Şirvanşahların XII–XIII əsrlərdəki hakimiyyəti dövründə mövcud olan iqtisadi və mədəni inkişaf səviyyəsinə çata bilməmişdilər.
- Müxtəlif dövrlərdə Şirvanşahların adından zərb edilmiş sikkələr
-
![image]()
-
![image]()
-
![image]()
-
![image]()
İstinadlar
- (PDF). 2013-10-20 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-11-08.
- "Bax: Sara Aşurbəyli, Şirvanşahlar dövləti, Bakı, 2006, səh. 216". 2022-05-12 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-08-29.
- Togan, 1981. səh. 272 e-g
- M. F. Köprülü. Azəri. Bakı, "Elm", 2000, 115 səh. İstinad səhifələri: 37-38
- Гадиров Ф.В. О поселении античного периода, выявленного в Кабалинском магале.//ИАН АзССР, серия истории, философии, права, 1978, № 2
- Давид ЫВ Ҝеорҝијевич // Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası: [10 ҹилддә]. III ҹилд: Гајыбов—Елдаров. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1979. С. 296.
- Tadeusz Swietochowski. Russia and Azerbaijan: A Borderland in Transition, Columbia University, 1995, p. 2, : "In the fifteenth century a native Azeri state of Shirvanshahs flourished north of the Araxes."
- Barthold, W., C. E. Bosworth "Shirwan Shah, Sharwan Shah. "Encyclopaedia of Islam. Edited by: P. Bearman, Th. Bianquis, C. E. Bosworth, E. van Donzel and W. P. Heinrichs. Brill, 2nd edition
- C. E. Bosworth, "ŠERVĀNŠAHS" in Encyclopaedia Iranica. Excerpt 1: "ŠERVĀNŠAHS (Šarvānšāhs), the various lines of rulers, originally Arab in ethnos but speedily Persianized within their culturally Persian environment" Excerpt 2:"). Just as an originally Arab family like the Rawwādids in Azerbaijan became Kurdicized from their Kurdish milieu, so the Šervānšāhs clearly became gradually Persianized, probably helped by intermarriage with the local families of eastern Transcaucasia; from the time of Manučehr b. Yazid (r. 418–25/1028–34), their names became almost entirely Persian rather than Arabic, with favored names from the heroic national Iranian past and with claims made to descent from such figures as Bahrām Gur "
- M. Rıhtım – Seyid Yəya Bakuvi və Xəlvtilik, Bakı, 2006
- Faruk Sümer, Azerbaycan'ın Türkleşmesi Tarihine Umumi Bir Bakış, Belleten, sayı:83 (1957), s. 432
- Osman Turan — Selçuklu Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti, Ankara, 1965, səh 238
- Robert H. Hewsen. Armenia according to the Asxarhac'ouc. Revue des études arméniennes, nouvelle série, t. II, Paris, 1965, s.341–342.
- Əl-Bəlazuri, s.5.
- İbn Khordadbeh. Kitab al-Masalik Wa'1 — Mamalik. BGA, ed. M. Jde Goeje, 6, Lugd. Batav, 1889, s. 17.
- J. Marquart — Osteuropaishe und ostasiatishe Streifzuge. Leipzig, 1903, s. 170
- Géographie de Moise de Corene d'après Ptolémée, texte arménien, traduit en français par le P. Arsene Soukry Mekhitariste, Venise, 1881, c.37, дpeвнeapмян. тekcт, c.27.
- A.Ф.Ляйcтep и Г.Ф.Чypcин. Гeoфaфия Зakaвкaзья. M., 1929, c.169.
- The geographical part of the Nuzhat-al-Qulub, composed by Hamd Allah Mustawfı of Qazwin in 740 (1340) ed. and transl. by G. Le Strange. Leyden-London, 1915, 1919 (GMS, XXIII, 1–2), s.93.
- Иcтopия Apмeнии Фaвcтoca Бyзaндa. Пepeв. M. A.Гeвopгянa. Epeвaн, 1953, c.15–16
- Apмянckaя гeoфaфия, c.36–39; Гeorpaфия, изд. Cykpи, c.36–37
- Əl-Məsudi — Mürüc… s.191
- (PDF). 2012-07-25 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-09-26.
- Mинopcкий, c. 176–177
- Mинopcкий, c. 118
- S. Aşurbəyli – Şirvanşahlar dövləti, IV nəşri, Bakı, 2007, səh 87
- S. Aşurbəyli – Şirvanşahlar dövləti, IV nəşri, Bakı, 2007, səh 90
- Дopн. Oпыт иcтopии, c.542–544
- B. B – Бартoльд. Шиpвaншax. Coч., т. II, ч.l. M., 1965, c.875.
- Mинopcкий, c.82
- . 2016-01-26 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-11-28.
- А.Ю.Якyбoвcкий — Ибн Mиckaвeйx. O пoxoдe pycoв в Бepдa'a в 322 г. 943/4 г. "Bизaнтийcкий вpeмeнник", 1926, т. XXIV, c.37, 92
- В.В.Бapтoльд — Mecтo пpикacпийcкиx oблacтeй в иcтopии мycyль-мaнckoгo миpa. Coч., т. II, ч.l, M., 1963, c.684
- Əl-Məsudi. Mürüc… s. 198–199
- S. Aşurbəyli – Şirvanşahlar dövləti, IV nəşri, Bakı, 2007
- Əl-Məsudi, s.l99–201
- C. d'Ohson — Les peuples du Caucase et de pays au nord de la Mer Noire et de la mer Caspienne, dans le dixième siècle, ou voyage d'Abou-el-Cassim. Paris, 1828, c. 105–108
- İbn Havqəl, s.348, 354
- I b n M i s k awayh — The Tajarib alumam or history of Ibn Miskawayh, E. J. W. Gibb memorial series vol. VII ob, AH 421. Leyden, 1909, s.49
- Дepбeнднaмe, c.592–594
- Mинopcкий, c.49
- İbn Havqəl, s.15, 218–282 Пoвecть вpeмeнныx лeт. M., 1950, ч.1, c.47
- B . B.Бapтoльд. Apaбcкиe извecтия o pycax. Coч., т. II, ч.l, М. 1963, c.847–854
- Mинopcкий. Иcтopия Шиpвaнa, c.152
- Sara Aşurbəyli – Şirvanşahlar dövləti, Bakı, 2007
- S. Aşurbəyli – Şirvanşahlar dövləti, Bakı, 2007
- Əbü-l-Həsən Əli ibn əl-Hüseyn ibn Əli əl-Məsudi , "Mürüc əz Zəhəb və Məadin əl Cəvahir", s. 191
- Mинopcкий — Иcтopия Шиpвaнa, c. 176–177
- Axмeд Ибн Лютфyллax (Mюнeджимбaши) — Джaми aд-Дyвaл (Пepeв. c apaбck. A.Дж. Maмeдoвa), Tpyды ин-тa иcтopии AH Aзepб. CCP, т. XII, 1975, c.216, ərəb mətni, § 10, s.236.
- Sara Aşurbəyli – Şirvanşahlar dövləti, IV nəşri, Bakı, 2007
- Əhməd ibn Lütfullah, s.216, ərəb mətni, § 11, s.237
- M и н o p c к и й, c.54, ərəb mətni § 15, s. 11
- Mинopcкий — Иcтopия Шиpвaнa, c.56, 57, ərəb mətni, § 19, c.13
- Mинopcкий, c.58–59, ərəb mətni, § 20, c. 14–15.
- Mинopcкий, c.58–59
- Mинopcкий. Иcтopия Шиpвaнa, c.60, 61, ərəb mətni, § 21, 22, c.15, 16
- Axмeд ибн Лютфyллax, c.220.
- Mecxиa — Дидropckaя битвa, c.86–89, 99–103.
- Acaтиaни, c.32.
- Paшид aд-Дин — Иcтopия Чингиз xaнa, Пepeв. И. H.Бepeзинa, Tpyды Bocт. Oтд. Имп. Pycck. Apxeoл- oб-вa ч.15, CПб., 1888, c.136
- İ bn əl-Əsir, s.134–142
- C.d'Ohsson — Historie des Mongols, t. I, La Haye et Amsterdam, 1834, c.326 327
- A. A. Aлизaдe – Coциaльнo-экoнoмичeckaя и пoлитичeckaя иcтopия Aзepбaйджaнa XПI-XIV вв., Бaky, 1956, c.89–101
- İbn əl-Əsir, s.141
- İbn əl-Əsir, s. 141–142
- Paшид aд-Дин, s. 138–139
- Пaxoмoв. Kpaткий kypc… c.40–41.
- Z. Bünyadov. Azərbaycan Atabəylərdövləti, s.163
- Бocвopт — Mycyльмaнcкиe динacтии, c.200–201
- Həmdullah Qəzəvini — Tarix-i-Güzidə, c.l, s.59–80
- Бapтoльд. Mecтo пpикacпийcкиx oблacтeй, c.715
- Aшypбeйли. Oчepк…c.118
- Paшид aд-Дин, c.324
- Paшид aд-Дин, c.324–325, 239–241, пepeв. c. 136–138, 182, fars mətni, c. III, s.104
- Paшид aд-Дин. Pepeпиcka, c.186, 221–223, 393, пpимeч. 13.
- B.Ф. Mинopcкий — Иcтopия Шиpвaнa и Дepбeндa, M., 1963, c.170–171
- Дopн. Oпыт иcтopии шиpвaншaxoв, c.562
- Mapkoв — Kaтoлoг Джeлaиpидcкиx мoнeт, c.4–61
- Şərəf əd-Din Əli Yəzdi — Zəfərnamə, c. I, s.196, 207
- И.П.Пeтpyшeвcкий — Гocyдapcтвo Aзepбaйджaнa в XV в. Cб. cт. пo изyчeнию иcтopии Aзepбaйджaнa, вып. I, Бaky, 1949, c.154.
- Пaxoмoв — Kлaды Aзepбaйджaнa, вып. II, c.44–45
- Şərəf əd-Din Əli Yəzdi — Zəfərnamə, c. I, s.557–558, c.П, s.166
- Şərəf əd-Din əli Yəzdi — Zəfərnamə, c. I, s.299–300
- Mиpxoнд, т. VI, c.242, 257–260
- Caмapkaнди, c.194–195
- Həsən bəy Rumlu — Əhsən ət-Təvarix, Pyk. Лeнинф. Пyбл. библ. пo kaтaпoгy Дopнa Ж287, лл. 18–19
- Mюнeджжим-бaши, c.171
- Шapaф-xaн Бидлиcи — Шapaфнaмe, т. II, c.101–102
- Caмapkaнди, c.234–236, 244
- З. M.Бyниятoв. Hoвыe мaтepиaлы, 3, c.63
- Mинopcкий — Иcтopия Шиpвaнa, c.72
- O. A.Эфeндиeв — Oбpaзoвaниe aзepбaиджaнckoгo rocyдapcтвo Ceфeвидoв в нaчaлe XVI в. Бaky, 1961, c.70–72.
- Tapиxи-и Aмини, s.65.
- Иcтopия Дaгecтaнa, т. I, c.213
- Пeтpyшeвcкий — Гocyдapcтвo Aзepбaйджaнa в XV в., c.180.
- Шapaф-xaн Бидлиcи, c.145
- Həsən bəy Rumlu, s.217, qeyd З
- Tapиx-и Aмини, c.67–71, 117–119
- Mюнeджжим-бaши, c.72
- W. Hinz — Irans Aufstieg zum Nationalstaat. Gottingen, 1936, p.80–89.
- Tapиx-и Aмини, c.72–78
- Tapиx-и Aмини, c.72–82
- Шapaф-xaн Бидлиcи, т. II, с. 140
- O. A.Эфeндиeв — Oбpaзoвaниe азербaйджaнckoro гocyдapcтвa Ceфeвидoв в нaчaлe XVI в., c.73–77.
- Xoндeмиp, т. III, ч.4, c.24–26
- Şah İsmayılın anonim tarixi, s.333–340
- И.П.Пeтpyшeвcкий — Aзepбaйджaн в XVI–XVII вв. Cб. cт. пo изyчeнию иcтopии Aзepбaйджaнa, вып. I, Бaky, 1949, c.229–230.
- Həsən Rumlu, c. I, s.42–45,47, 57
- Xoндeмиp, т. III, ч.4, c.28–30
- Шapaф-xaн Бидлиcи, c.146
- O.Эфeндиeв. Aзepбaйджaнckoe гocyдapcтвo Ceфeвидoв. Бaky, 1981. c.48.
- Нeймaтoвa — Цeнный дokyмeнт пo иcтopии Шиpвaнa, c.63O
- Həsən Rumlu, s.47
- Xoндeмиp, т. III, ч.4, c.30–31
- Aшypбeйли, s.125
- O.Эфeндиeв, c.66–67.
- Həsən bəy Rumlu, s.108–109, 143–149, 169
- Mюнeджжим-бaши, c.173
- Шapaф-xaн Бидлиcи, т.ц c.169
- Joseph von Hammer — Geschichte des Osmanischen Reiches. Bd. IV, Pest, 1827, t. IV s.61.
- Həsən Rumlu, c.285–289
- Mюнeджжим-бaши, c.174
- Шapaф-xaн Бидлиcи, т. II, c.188
- Xurşah — Tarixi-İlçiye Nizamşah, s.62–64
- 3akapийa aл-Kaзвини — Acap aл-билaд, изд. Bюcтeнфeльдa, ч. II, 4.392.
- Həsən Rumlu, s.289–290, 295
- Шapaф-xaн Бидлиcи, ч. Ц, c.188
- Mюнeджжим-бaши. c.174
- Tarixi-Cənnabi, л.961b.
- Xurşah — Tarixi-İlçiye Nizamşah. s.64
- Шapaф-xaн Бидлиcи, c.188–189, 191
- Həsən Rumlu, s.295, 300
- A.Джeнкинcoн — Пyтeшecтвиe в Пepcию, Л., 1938, c.204–205.
- Maмeд Apиф Дaдaшзaдe, c.15–17, 20, 43–44.
- Иcмaилзaдe — Oб oднoм пятиcтишьe, c.67–71
- Бeйлиc — Coчинeния Macyдa ибн Haмдapa, c.49–50.
- З. M.Бyниятoв, B. M.Бeйлиc — Apaбcкий пoэт aл-Гaззи и шиpвaншax Фapибypз I, "Изв. AH Aзepб. CCP", 1979, N°4, c.25–44.
- J. Deny – Grammaire de la langue turque (dialecte osmanli), Paris, 1921 – Orijinal mətn (az.)
"Şərq ədəbiyyatının ən məşhur hekayələrindən sayılan "Xosrov və Şirin" Sasanilər sülaləsinə mənsub olan hökmdarlardan Xosrov Pərvizin həyatına və eşq macəralarına həsr edilmişdir. Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi bu mövzuda böyük bir roman yaratmışdır. Sonralar bir çox başqa şairlər də Nizamini təqlid edərək "Xosrov və Şirin" adlı əsərlər yazmışlar."
- Y. Veziroff – "Un coup d'oeil sur la littérature de l'Azerbaïdjan, Paris, 1922 Orijinal mətn (az.)
"Nizami Gəncəvi Klassik Azərbaycan ədəbiyyatınn ən böyük nümayəndələrindən biridir."
- Baron Karra Dö Vo – "İslam Mütəfəkkirləri", Paris, 1923, səh 328 – 336 – Orijinal mətn (az.)
"Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi şərqin ən böyük romantik mövzular ustasıdır. Onun beş böyük əsəri var. Lakin "Məxzənül – əsrar" Nizaminin şərqdə ən böyük hüsn – rəğbət qazanmış əsəridir."
- L. Aragon – "Littératures soviétiques", Paris, 1955, p. 197 – Orijinal mətn (az.)
"Nizami Gəncəvi böyük Azərbaycan şairidir. Böyük ədəbi təsir sahəsinə malik olan şair, dünya ədəbiyyatı xəzinəsinə misilsiz incilər bəxş etmişdir. Nizami nəinki böyük şair, həm də dünya elmlərini dərindən bilən bir alim olmuşdur. XII əsr bizim Fransada Qustav Koenin ifadəsi ilə desək, orta əsrlər ədəbiyyatının qızıl dövrü olduğu kimi Azərbaycanda da XII əsrdə elə bədii əsərlər yaradılmışdır ki, onlar indi geniş miqyasda çiçəklənən Azərbaycan ədbiyyatının əsasını təşkil edir.
- Larousse du XX siècle en 6 volumes, tome 5, Paris – Orijinal mətn (az.)
"Nizaməddini əbu Məhəmməd İlyas ibn Yusif Azərbaycanın mistik şairidir. O, 1140-cı ildə Gəncədə anadan olmuş, 1203-cü ildə orada vəfat etmişdir. Nizami sufizm cərəyanının nümayəndəsi olmuşdur. Şairin "Divan"ı və beş əsərdən ibarət "Xəmsə"si onun şöhrətlənməsində əsas rol oynamışdır."
- Бepтeльc, c.35–42
- Лютфaли бek Aзep — Aтaшкaдa, Бoмбeй, 1277 г. x., c.50
- Hadi Həsən — Fələki Şirvani, Bakı, 1996
- K.Г.Зaлeмaн — Чeтвepocтишия Xakaни. CПб., 1875
- M. Paфили — Дpeвняя Aзepбaйджaнckaя литepaтypa, Бaky, 1941, c.28–34.
- Həmdullah Qəzvini — Nüzhət əl-Qülub, s.80–81
- Maмeд Apиф Дaдaшзaдe, c.34–37.
- Nizami Gəncəvi – Leyli və Məcnun, Bakı, 2006
- S. Aşurbəyli – Şirvanşahlar dövləti, Bakı, 2006
- Дьякoнoв — Шиpвaнcкий бpoнзoвый вoдoлeй, 1206 г., Л., 1936, c.252.
- Aшypбeйли — Ckyльптypa Aзepбaйджaнa, c.95.
- Л. T.Гюзaльян. -Haдпиcи нa мecтнoй kepaмикe из Opeн-kaлa. Tp. AЭ, т. I, M.-Л., 1959, c.324–349.
- Я к o б c o н — Xyдoжecтвeннaя kepaмикa Бaйлakaнa, Tp. AЭ, т. I, M.-Л., 1959, c.246–300
- Hüdud-əlaləm, c.142–144
- Aджaиб aд-дyнйa, c. 199
- Л . Kepимoв, c.l7, şəkil8.
- A. J. Arbeгry — The Lecacy of Persia. Oxford, 1953, c.230
- M.Уceйнoв, Л.Бpeтaницкий, A. Caлaмзaдe — Иcтopия apxитeктypы Aзepбaйджaнa, M., 1963, c.39, 48–49, 70, 71, 84–92, 108–109.
- Aшypбeйли. Oчepк… c.129–130.
- Aлeckepзaдe. Haдпиcи apxитeктypныx пaмятникoв, c.379–380
- Бpeтaницкий. Зoдчecтвo Aзepбaйджaнa, c.77–78, 148.
- Ашурбейли. O дaтиpoвкe и нaзнaчeнии Гыз-Гaлacы, c.46–51.
- Xaqani Şirvani — Divan, s.34.
- Ciddi — Gülüstan qalası, s.89–91.
- C. Qiyasi – Nizami dövrünün memarlıq abidələri, Bakı, İşıq nəşriyyatı, 1991, səh 161
- Aшypбeйли — Oчepк… c. 138–144.
- 3akapийa aл-Kaзвини, c.396
- Д.З.Бyниятoв — Maтepиaлы из coчинeний Зakapийи aл-Kaзвини, c.55.
- Arif Ərdəbili — Fərhadnamə, İstambul əlyazması — Ayasofiya kitabxanası, fe3335.
- A. Oлeapий — Oпиcaниe пyreшecтвия в Mockoвию и чepeз Mockoвию в Пepcию и oбpaтнo. CПб., 1906, c.465.
- İbn əl-Fakih, s.291–292
- Aшypбeйли — Ckyльптypa Aзepбaйджaнa, c.99–106.
- Əl-Müqəddəsi, s.380.
- Дopн — Oтчeт oб yчeбнoм пyтeшecтвии, c.26
- Cыcoeв — Дpeвнocти в Xaнeka, c.55–57
- B. A. Kpaчкoвckaя — Изpaзцы мaвзoлeя Пиp Xyceйнa, III Meждyнapoдный koнфecc пo иpaнckoмy иckyccтвy и apxeoлoгии, Дoклaды, M.-Л., 1939, c.109–112.
- Kaзи Axмeд — Tpaктaт o kaллигpaфax и xyдoжникax, M.-Л., 947
- Caдиг-бek Aфшap — Гaнyн ac-coвap, Бaky, 1963
- W. M. Thackston, "Report to Mirza Baysunghur on the Timurid Legation to the Ming Court at Peking" in A century of princes: sources on Timurid history and art. Cambridge, Mass, 1989, səh. 279–97
- Aшypбeйли — Oчepк… c.135–136.
- B. M.Бeйлиc — Coчинeния Macyдa ибн Haмдapa kak иcтoчник пo иcтopии Appaнa и Шиpвaнa нaчaлa XII в. Aвтopeф. дoкт. диcc. Бaky 1975, c.31, 33, 38
- B. M.Бeйлиc, Macyд ибн Haмдap и гopoдckoe нaceлeниe Бaйлakaнa. "Изв. AH Aзepб. CCP", cepия иcт., филoc и пpaвa, 1966, N°3, c.62.
- Бeйлиc — Coчинeния Macyдa ибн Haмдapa, c.30
- Бeйлиc — Coчинeния Macyдa ибн Haмдapa, c.19, 28, 31.
- Aлизaдe — Coциaльнo-экoнoмичeckaя и пoлитичeckaя иcтopия Aзepбaйджaнa, c.207–209
- Aшypбeйли. Oчepк… c.106–107.
- Бeйлиc — Coчинeния Macyдa ибн Haмдapa, c.13–14, 31 л.1506, 2376
- Horst — Die Staatverwaltung der Grosselguqen and Horazmchahs (1038–1231), Wiesbaden, 1964, c.51
- C.Б. Aшypбeйли — Opгaнизaция и фopмa yпpaвлeния в гopoдax Шиpвaнa и Appaнa XI–XIII вв. Toвapнo-дeнeжныe oтнoшeния нa Ближнeм и Cpeднeм Bocтoke в эпoxy cpeднeвekoвья, M., 1979, c. 13–14.
- Mинopcкий — Иcтopия Шиpвaнa. c.77
- Бeйлиc — Coчинeния Macyдa ибн Haмдapa, c.21, 31, л.210a, 200a,б, 210a
- Ən-Nəsəvi, s.350
- Aшypбeйли, c.14–15
- Aлeckepзaдe — Haдпиcи Mapдaкянckoй (кpyrлoй) бaшни, c.380
- Бeйлиc — Coчинeния Macyдa ибн Haмдapa, c.16 ən-Nəsəvi, s. 164, 167, 173, 189, 199, 200
- Aшypбeйли, c.13
- A. K. S. Lambton — The İnternal Structure of the Seljug empire. "The Cambridge History of İran", vol. V, Cambrige, 1968, c.249
- H.Д. Mиклyxo-Maклaй — Гeoфaфичeckoe coчинeниe XIII в., "Уч. зaп. Ин-тa вocтokoвeдeния", т. IX. M.-Л., 1954, c.207
- Vladimir Minorsky, A History of Sharvan and Darband in the 10th and 11th centuries [ölü keçid], W. HEFFER & SONS LTD. CAMBRIDGE, 1958, səh. 121
- Aшypбeйл — Oчepк… c.82–83
- Kнигa Mapko Пoлo, Пepeв. co cтapoфpaнцyз. яз. И.П. Mинa-eвa, M., 1959. c.58
- M. M. J. A. Buchon et J. Tostu — Notice d'un atlas en langue Catalane… (Notices et extraits des Manuscrits de la Bibliothèque du Roi. elc). t. XIV. Paris. 1841, 3 kapтa, c.l 18.
- Həmdullah Qəzvini, s.239.
- Xeйд, c.670–673
- Paшид aд-Дин — Пepeпиcka, c.237, 244.
- Abdollah ibn Mohammmad ibn Kiya al-Mazandarani — Die Resala-ye Falakiyya, hersg, von Walter Hinz, Wiesbaden, 1952, c.159–160.
Ədəbiyyat
- Sara Aşurbəyli, Şirvanşahlar dövləti, Bakı, 2006
- Togan, Zeki Velidi. Ümumi türk tarihine giriş (cilt I). İstanbul: Enderun Kitabevi. 1981. səh. 538.
- C. Aшypбeйли – Opгaнизaция и фopмa yпpaвлeния в гopoдax Шиpвaнa и Appaнa XI–XIII вв. Toвapнo-дeнeжныe oтнoшeния нa Ближнeм и Cpeднeм Bocтoke в эпoxy cpeднeвekoвья. M., 1979
- Azərbaycan tarixi (yeddi cilddə), III–IV cildlər, Bakı, 2007
- B. Ф. Mинopcкий – Истopия Шиpвaнa и Дepбeндa, M., 1963
- B. B. Бартoльд – Шиpвaншax, Coч., т. II, ч.l. M., 1965
- В.В.Бapтoльд – Mecтo пpикacпийcкиx oблacтeй в иcтopии мycyльмaнckoгo миpa, Coч., т. II, ч.l, M., 1963
- P.Гyceйнoв – O зaвoeвaнии Aзepбaйджaнa ceльджykaми. Cиpийcкиe иcтoчники oб Aзepбaйджaнe, Бaky, 1960
- O. A.Эфeндиeв – Oбpaзoвaниe aзepбaиджaнckoгo rocyдapcтвo Ceфeвидoв в нaчaлe XVI в, Бaky, 1961
- A. A. Aлизaдe – Социально-экономическая и политическая история Азербайджана XIII-XIV вв., Бaky, 1956
- И.П.Пeтpyшeвcкий – Aзepбaйджaн в XVI–XVII вв., Cб. cт. пo изyчeнию иcтopии Aзepбaйджaнa, вып. I, Бaky, 1949
- B. M. Cыcoeв – Бaky пpeждe и тeпepь, Бaky, 1928
- З. M.Бyниятoв – Hoвыe мaтepиaлы o видныx дeятeльяx Aзepбaйджaнa, "Изв. AH Aзepб. CCP", 1980, N°3
- Дьякoнoв – Шиpвaнcкий бpoнзoвый вoдoлeй, 1206 г., Л., 1936
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- "Bizim ƏSR" qəzeti 2006-11-12 at the Wayback Machine
- Şirvanşahlar saray kompleksi, Şərq qəzeti 2012-03-21 at the Wayback Machine
- ИСТОРИЯ ШИРВАНА И АЛ-БАБА
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Sirvansahlar dovleti az ebced شیروانشاهلار دؤولتی fars شروانشاهان translit Shirwan Shah 861 1538 ci illerde Cenub serqi Qafqazda esasen indiki Azerbaycan Respublikasi ve qismen de indiki Dagistan erazisinde vaxtile movcud olmus ve sonradan azerbaycanlilasmis dovletdir Erazisi serqde Derbendden Kur cayi mensebine qeder Xezer denizi sahilerinden baslayaraq Sirvan tarixi vilayeti ile yanasi qerbde bezen Gence seherine qeder uzanmis ayri ayri vaxtlarda Seki ve Qarabagi o cumleden Beyleqani da ehate etmisdir Paytaxti Samaxi bezen ise Baki seheri olmusdur SahliqSirvansahlar dovletiBayraq Gerb 861 1538Paytaxt SamaxiEn boyuk seher Samaxi Baki Derbend Sabran Mahmudabad Qebele CavadDilleri Fars dili resmi Qedim ve orta azerbaycanca canli danisiq dili edebiyyat dili Dovlet dini Sunni islamEhalisi turkler tatlar kurdler ereblerIdareetme formasi MonarxiyaSulale Sirvansahlar Mezyediler 861 1027 Kesraniler 1027 1382 Derbendiler 1382 1538 Davamiyyet Azerbaycan Rusiya Vikianbarda elaqeli mediafayllar Sirvansahlar dovletinin banisi Heysam ibn Xalid son hokmdari ise Sahrux ibn Ferrux Yasar hesab edilir Sirvansahlar dovletinin varligina Sefevi hokmdari I Tehmasibin Sirvana yurusleri neticesinde son qoyulmusdur Sirvansahlar dovleti texminen 7 esr movcud olmus ve hemin muddet erzinde dovletin banisi hesab edilen Heysem ibn Xalidin neslinden olan sahlar Sirvansahlar sulalesi bu dovleti idare etmisdir Bezi tarixciler Sirvansahlar sulalesinin hakimiyyet dovrunu 3 merheleye Mezyediler Kesraniler ve Derbendiler dovrune bolurler ve hesab edirler ki eger Mezyediler ozlerinin ereb menselerini qoruyub saxlaya bilmisdilerse Kesraniler ozlerini daha cox Sasani sahlarinin neslinden hesab etmis ve Iran medeniyyetine meyl gostermisdiler Derbendiler ise enenevi Sirvansah titulu ile yanasi hem de Xan ve Xaqan titullari da dasimis ve turk medeniyyetinin tesiri altinda olmusdur Sirvansahlarin himayesi altinda Azerbaycan medeniyyeti zenginlesdirilmis inkisaf etdirilmis Azerbaycan edebiyyatinin Ebulula Gencevi Nizami Gencevi Xaqani Sirvani Neimi Nesimi Seyid Yehya Bakuvi kimi klassikleri yasayib yaratmislar Sirvansahlardan dovrumuze Sirvansahlar sarayi Bibiheybet mescidi Baki qalasi Pirsaatcay xanegahi kimi onlarla deyerli tarixi memarliq abidesi qalmisdir Sirvansah Ebu Tahir dovletin erazisini cenubda Kur cayina simalda Derbende kimi genislendirdi 918 ci ilde qedim Samaxini berpa etdirerek paytaxti bu sehere kocurduTarixi cografiyasiEsas meqale Sirvan tarixi erazi Antik muellifler Sirvanin adini cekmirler Bu ad yalniz Sasaniler dovrunden melumdur Sirvan bir vilayet kimi VI esrin I yarisinda Sabran ve arasinda Sasaniler terefinden yaradilmisdi Sasani hokmdari I Xosrov simal serhedlerini qorumaq ucun serhed boyunda yerlesen ayri ayri eyaletlere qohumlarindan hakimler teyin etdi Sah titulu verilmis bu hakimler arasinda digerleri ile yanasi Sirvansahlarin da adlari sadalanir Bu vilayetlerin siyahisi ehtimal ki Albaniyanin Sasaniler vaxtinda inzibati cehetden merzbanliqlara bolunduyu dovrden qalmisdir Ereblerin dovrunde ve sonralar hemin vilayetler Sirvan dovletinin terkibine daxil idi El Belazuri Sirvansah adini Xosrov Enusirevanin Serqi Zaqafqaziyaya teyin etdiyi xirda padsahlar sirasinda cekir Ibn Xordadbeh ilk Sasani sahensahi Erdesirin 224 241 ci iller vilayet hakimlerine verdiyi siriyansah siranin bir varianti titulunun adini cekir Sirvan olkesinin adi cekilen en qedim menbe ele hemin Ermeni cografiyasi dir Burada Sirvanin cografi movqeyi verilmisdir Qafqaz daglari iki silsileye bolunur biri duz istiqametde Sirvan olkesine ve Xsrvana teref ta Xorsvemedek gedib cixir ikincisinden ise simala Atil cayina dogru axan Zerm cayi baslanir Bu silsile sonra simala dogru yonelir Elgminon bataqligina ve denizin icerilerine qeder gedib cixan ve Ebzud Qubad adlanan uzun sedd onun davamidir Bu denizin simal terefinde massagetler yasayir Vardan duzunde Qafqaz sira daglarinin gelib catdigi ve Demirqapi Derbend divarinin uzandigi Xezer denizine qeder denizin icinde iri qala tikilmisdir Simal terefde Derbendden denizin yaxinliginda hun memleketi yerlesir Bu lokallasdirmaya gore VII esrin evvellerinde Sirvan vilayetinin erazisi Derbendden Qafqaz sira daglari boyunca Xorsveme yeni Xursan qalasina xurs tayfasi olkesinin indiki Xizi rayonu serhedlerinedek ve ehtimal ki Abseron da daxil olmaqla Kur cayinin menseibnedek uzanirdi Elgminon bataqligi ve denize qeder sozleri gorunur Kur cayinin genis bataqliq ve qamisliqla ortulmus menseibne ve deltasina isaredir Azerbaycanin Ereb Xilafetinin terkibinde oldugu dovrde VIII IX esrler Sirvanin serhedleri simalda Qafqaz daglarinin cenub serq etekleri cenub qerbde onu Arrandan ve Mugandan ayiran Kur cayi simal qerbde Qanix cayina kimi idi XIV esrin birinci yarisinda 1340 ci il Hemdullah Qezvini yazirdi Sirvan olkesi Kur sahillerinden Derbende Bab el Ebvab qeder uzanir EhalisiEsas meqale Sirvansahlar dovletinin ehalisi Sirvan hele qedimden muxtelif yerli ve gelme tayfalarla meskunlasmisdi Bunu yazili menbelerle yanasi arxeoloji ve toponimik materiallar da subut edir V esr muellifi Favstos Buzand IV esrin birinci yarisi ile bagli hadiselerden danisarken maskut hokmdari Sanesanin muxtelif koceri tayfalardan ibaret qosunu sirasinda hunlarin tevesparlarin xecmataklarin ijmaxlarin balasacilerin ve i a adini cekir VII esrin evveline aid anonim bir menbede Cenubi Dagistanda Sirvanda ve Xezer denizinin qerb sahillerinde meskunlasmis tayfalar sadalanir Metnde adlari cekilen ve ehtimal ki bezileri istisna olmaqla olkenin avtoxton ehalisi olan lekler hunlar xezerler zekenler tsekanlar xenuklar xenaviler kaspiler servanlar xsranlar tevesparlar xecmataklar ijmaxlar bakanlar pikonaklar peceneqler maskutlar Orta esr muellifleri eramizin baslangicindan Sirvana turkdilli hunlar sabirler ve xezerlerin yurusleri barede melumat verirler Kocerilerin basqinlarindan qorumaq meqsedi ile Sasani hokmdarlari I Qubad ve I Xosrov Enusirevan Sirvana Lahican Teberistan Gilan ve sair eyaletlerinden irandilli tayfa kocurmusdu Turkdilli tayfalarin Sirvana axini VI esrde xususile guclenmisdi Hemin dovrde Qafqazda en quduretli tayfa birliyi Dagistan erazisinde yasayan sabirlere mexsus idi Onlar Sirvani ve Arrani tutub kecmis mekanlari olan Derbend Qebele zonasina yayilmisdilar Teqriben I esrde orada yasayan sabirlerin bir qismi yeli ehali ile qaynayib qarisaraq oturaq heyata kecmisdir Simali Qafqazda yasayan turk tayfa ittifaqina qalib gelen I Xosrov Enusirevan esir alinmis 3 min herbi bascini o cumleden aileleri ile birlikde 50 min neferden ibaret turk doyuscusunu Arran ve Sirvanda yerlesdirdi Turkdilli tayfalarin Sirvanda meskunlasmasi prosesi intensiv olaraq davam etmisdir VII esrde ereb serkerdesi Mervan ibn Mehemmed esir aldigi 40 min xezeri Samur ve Sabran arasindaki eraziye kocurmusdu Dil Sirvansahlar dovletinde iki dene resmi diller var idi Ereb dili ve Pehlevi dili Ereb dili daha cox ilahiyyatda ve elmi islerde istifade olunurdu Pehlevi dili ise seirlerde edebiyyatde ve xalq arasi danisilirdi Bugunku Tat dili Pehlevi dilinin Sirvan sivesinin qaligidir XanedanSirvansahlar sulalesi Esas meqale SirvansahlarArif Erdebili Ferhad ve Sirin eserini Sirvansah Husenge teqdim edir Tedqiqatcilar Sirvansahlar tarixini dord dovre bolurler ilk Sivansahlar Mezyediler elmi edebiyyatda Kesraniler adlandirilan XI XIV esr Sirvansahlari ve Derbendiler Ilk Sirvansahlarin sah titulu dasimalari onlari mueyyen derecede musteqil olmalarini gosterir Ilk Sirvansahlar barede melumat yox derecesindedir Ereb isgalinin evvellerinde Ilk Sivansahlar hakimiyyetde saxlanilmisdi Lakin erebler Zaqafqaziyada mohkemlendikden VIII esrin sonu sonra Sirvansahlarin hakimiyyeti legv olundu Sirvani ereb hakimleri idare etmeye basladi XIX esr ereb tarixcisi Belazuri 797 798 ci illerde Sirvan hakimi olmus es Semax ibn Sucanin adini cekir 799 cu ilde Sirvan ve Bab el Ebvabin hakimi teyin olundu Xelife Mutevekkilin 841 861 olumunden sonra qarisiqliqlardan istifade eden Sirvan hakimi Heysem Ibn Xalid ibn Yezid Sirvansahlar titulunu qebul edib musteqil siyaset yurutmeye basladi Belelikle de Sirvansahlarin Mezyediler sulalesinin esasi qoyuldu Ereb menseli Mezyediler sonralar farslasmislar Yezid ibn Ehmedden sonra ereb adlarindan qedim Sasani adlarina donus baslamisdir Sirvansah Yezid ibn Ehmedin ogullari Enusirevan Menucohr adlanirdi Artiq X yuzilliyin birinci yarisinda Mezyedi Sirvansahlar Sasani menseli esilzade aileleri ile qohumluq elaqelerine girir ve hemin ailelerin qadin numayendeleri kohne eneneleri dirceldirdiler El Mesudi h 332 943 ci ilde Sirvan sahi Mehemmed ibn Yezidin Sasani Behram Gurun neslinden oldugunu gosterirdi Sirvansahlarin Sasani Behram Gurun esilzade neslinden olmalarini iddia etmeleri fakti ozu artiq erken dovrlerde yerli sahlardan biri ile ehtimal ki Sasani menseli Sirvansahlarla nikah baglanmasi ile izah edilir Xilafetin tenezzulu ve Sirvansahlarin hakimiyyetinin mohkemlenmesi ile bagli xanedan yeniden dircelmeye basladiqda ona oz nufuzunu esilzade nesline mensublugu ile her vechle esaslandirmaq lazim geldi ve onda Sirvansahlarin Sasanilerle qohumlugu barede kohne nezeriyye ortaya cixdi onlarin Seyban tayfasi ile bagliligi ise arxa plana cekildi Kesraniler sulalesinin banisi Yezid ibn Ehmedin oglu Menucohr ibn Yeziddir Eslinde ereb menseli olan ve Mezyediler sulalesinin davami olan bu sulaleden olan hokmdarlar qedim fars hakimiyyet enenelerine meyl etdiklerinden ve ozlerini Sasani sahlarina benzetmeye calisdiqlarindan tarixsunasliqda ayrica sulale kimi goturulurler Ucuncu Minorski bir biri ile qohumluq telleri vasitesiyle bagli olan bu uc sulaleni eyni bir sulale hesab edir Sirvansah sulalesi Mezyediler ve onun qolu olan Kesraniler sulalelerine qohum olan Derbendiler sulalesi ise etnokonsolidasiya prosesi neticesinde Azerbaycanin yerli ehalisi ile qarisaraq oz ereb simasini itirmis ve turklesmisdir Derbendilerin hakimiyyet basina gelmesi ile Sirvansahlar enenevi sah titulu ile yanasi sirf turk xalqlarinin esilzadelerine mexsus olan xan titulunu da dasimaga baslamislar TarixiDovletin esasinin qoyulmasi IX esrin II yarisindan Abbasiler xilafetinin zeiflemesi habele merkezi hakimiyyete tabe olmamaq meyllerinin guclenmesi neticesinde bezi eyaletler musteqil hokmdarliqlara cevrilerek Xilafetden ayrildilar Hemin dovrde Sirvanda feodal torpaq mulkiyyeti mohkemlendi Sirvansahlarin ilk muselman sulalesi olan Mezyediler evveller xilafetin Berdedeki canisinine emire tabe idiler Tam mulki ve herbi hakimiyyete malik olan emirler yerli hakimlerin fealiyyetine vergilerin cizye xerac ve s yigilmasina nezaret edirdiler Sirvansahlar dovletinin esasini Heysam ibn Xalid qoymusdur Heysam ereb menseli Seybaniler sulalesinin bir qolu olan Mezyediler sulalesinden olmusdur Azerbaycan Ereb Xilafetinin terkibinde oldugu dovrde xelifeler uzun muddet Azerbaycan hakimlerini bu sulaleden teyin edirdiler Mezyediler sulalesinin banisi Yezid ibn Mezyeddir Ondan sonra oglu ve Mehemmed ibn Xalid Azerbaycan hakimi olmusdur Ilk sahlanrin hakimiyyeti Menbelerde Heysem haqqinda melumat cox cuzidir Onun Serirde kafirlerle vurusdugu xeber verilir Heysemin olum ili melum deyil Gorunur o az muddet hakimiyyet surmusdur Tarix i el Bab a gore Mehemmed ibn Xalid Gencenin esasini qoyan yeni Arran seherlerinden birinin hakimi olmusdur Onun qardasi Heysem ibn Xalid hemin vaxt Sirvanin hakimi idi ve musteqillik qazanaraq Sirvansah titulu qebul etmisdi Tarix i el Bab da sonra deyilir Heysem ibn Xalid Sirvanda musteqillik elde edende onun qardasi de Layzanda musteqillik qazandi Heysem Sirvansah onun qardasi Yezid ise Layzansah adlanirdi Uc defe Azerbaycan Arran ve Ermeniyye hakimi teyin olunmus Mehemmed ibn Xalidin olumunden sonra onun qardasi Heysem ibn Xalid Sirvanin hakimi oldu H 247 ci 861 ilde xelife Mutevekkil olduruldukden sonra Xilafetde bas vermis igtisasdan istifade eden Heysem ozunu musteqil elan etdi O tek hakimiyyetliliye nail olaraq ve Sirvansah titulunu qebul etdi Heysam ereblerin teyin etdiyi Sirvansahlarinin hakimiyyetine son qoymusdur Belelikle Heysem ibn Xalid Sirvanin Sirvansah titulu dasiyan ereb menseli Mezyediler sulalesinden ilk Sirvan hokmdaridir V F Minorskinin qeyd edir ki hemin vaxtdan etibaren Yezidiler sulalesinin tarixi oz xarakterini deyisir onun evveller Bagdaddan emir vezifesine teyin edilen numayendeleri indi oz iqta torpaqlarinda irsi vassallara cevrilirler Heysamdan sonra Mehemmed ibn Heysam Heysam ibn Mehemmed Sirvansah olmusdur Sirvansah Mehemmed ibn Heysamin olumunden sonra Sirvansahliga oglu Eli ibn Heysem ibn Mehemmed gelmisdi Eli ibn Heysem el Babin emiri ile birlikde qonsu Sendana kafirler uzerine yurus etmis Sendanin qapilari qarsisinda meglub olmusdur Eli ve el Babin emiri 10 min muselmanla esir dusmusdu Uc aydan sonra serirliler esirleri Eli ibn Heysemi ve el Bab emirini evezinde hec ne almadan azad etdiler sendanlilarin ve xezerlerin tutduqlari esirler ise satildi ve onlarin yalniz cox az bir qismi xilas ola bildi Iki sir ve onlarin arasinda bir okuz basinin tesviri Sirvansahlar dovletinin gerbi olmusdur Tesvirdeki sirler Sirvansahlar dovletinin guc ve qudretinin okuz basi ise olkedeki bollugun remzi idi Ruslarin Azerbaycana birinci yurusu Ruslarin Xezer vasitesiyle Bakiya ve Derbende yurus xetti Eli ibn Heysemin hakimiyyeti dovrunde el Mesudinin behs etdiyi basqa hadise de olmusdur Xezerlerle yanasi Sirvana ruslar da defelerle denizden basqinlar edirdiler Sirvansahlar ve Derbend emirleri bu basqinlara qarsi mubarize aparirdilar Ruslar teqriben 914 cu ilde Baki sahillerine hucum etmisdiler Ibn Misqeveyh qeyd edir ki Rus drujinalari buraya ilk defe gelmirdiler Onlar qedimden serqi Avropa olkeleri Qafqaz ve Iran arasinda qizgin ticaret geden yaxsi beled olduqlari yolla irelileyirdiler Ruslarin bu seferi haqqinda el Mesudi de melumat vermisdir O gosterir ki h 300 912 13 cu ilden sonra ruslarin heresinde 100 adam olan teqriben 500 gemisi Don cayi ile Xezer kanalina qeder geldi Ruslarin gemileri kanalin agzini qoruyan Xezer gozetci destelerinin durdugu yere catdiqda ruslar bu denizin etrafinda yasayan xalqlardan zebt etdikleri qenimetin yarisini xezer xaqanina vermeyi ved edib ondan butun olkeni kecerek Volqa cayina sonra ise uzuasagi uzub cayin menseibne ve Xezer denizine cixmaga raziliq aldilar Xaqan onlarin bu qanunsuz isi etmesine icaze verdi ve ruslar korfeze girib cayin Donun menseibne yetisdiler ve onun vasitesile uzuyuxari uzmeye basladilar Nehayet Xezer cayina Volqaya catdilar ve bu cayla Atil seherinedek endiler onun yanindan oterek cayin Xezer denizine tokulduyu yerde mensebine yetisdiler oradan ise Teberistandaki Amul seherine dogru uzduler Ruslarin gemileri denize sepelendi ve Gilana Deyleme Teberistana Curcan sahilindeki Abeskuna neft veren vilayete iled en neffete Abseron ve Azerbaycan istiqametinde yerlesen butun torpaqlara basqin etdiler bu denizin etrafinda yasayan xalqlar ozlerini itirdiler cunki kecmisde onlarin uzerine denizden basqin eden dusmen gormemisdiler Denizde yalniz ticaret ve baliqci gemileri uzerdi Ruslar gilanlilarla deylemlilerle ve Ibn Ebu es Sacin serkerdelerinden biri ile vurusdular Sonra onlar Sirvan sahliginin Bakuh adi ile taninmis neft veren sahiline gelib cixdilar Sahilboyundan qayidarken ruslar neftveren vilayetden cemi bir nece mil arali olan adalarda daldalandilar O vaxtlar teqr 914 cu il Sirvanim sahi Eli ibn el Heysem idi Ehali hazirliq gordu qayiqlarina kevarib minib hemin adalara qeder uzdu Ruslar onlarin qarsisina cixdilar Minlerle muselman olduruldu ve denizde boguldu Azerbaycanin cenubunun Arranin Beyleqanin Berde vilayetinin ve basqa seherlerin habele onlarla birlikde Deylem Gilan ve Teberistanin ehalisi qacmaga uz qoymusdular cunki onlar denizden hucum gozlemirdiler ve qefil basqina meruz qalmisdilar Ruslar bu denizde bir nece ay qaldilar bele ki denizle qonsuluq eden hec bir xalq bir olkeden basqasina gedib geleb bilmirdi Ruslar boyuk qenimet elde etdikden sonra yeniden xezer torpaqlarina qayitdilar Lakin burada onlar muselmanlarin hucumuna meruz qaldilar Onlarin boyuk hissesi 30 000 yaxin qirildi ve yalniz cuzi bir qismi 5 mine yaxm xilas olub vetene qayida bildi Sacilerden vassal asililigi Sirvansahlar qisa bir muddet 908 909 cu illerde Cenubi Azerbaycanin erazisinde Sacogullari sulalesinin yaratdigi Saciler dovletinden vassal asililigi veziyyetinde olmuslar Sirvan sahlari Sacilerle yaxsi munasibetleri qoruyub saxlamaga calisirdilar Bele ki Sirvansah Yezid h 320 932 ci ilde Yusif ibn Ebu Sacin Azerbaycan emiri Balduyeden qacaraq ondan siginacaq isteyen qulami Muflihi hebs edib Balduyeye gondermisdi Deylemlilerle sulh bagladiqdan sonra Sirvansah onlarla birge bizanslilara gurculere ve diger xristian xalqlara hucum etmeye raziliq vermisdi Salarilerden vassal asililigi Sirvansah Ebu Tahir Yezidin hakimiyyeti dovrunde Azerbaycanda Saciler sulalesinin hakimiyyetine son qoyuldu Onlari Deylemli Salariler sulalesi evez etdi Sirvansahlarin Salarilerden vassal asiliginda olmasi haqqinda menbelerde melumat saxlanmisdir Ibn Havqelin h 344 955 cu ilde Musafir Merzubana vergi veren meliklikler haqqinda melumati Sirvansah Mehemmed ibn Yezidin hakimiyyeti dovrune aiddir Ibn Havqelin dediyine gore Sirvansahin yeni Sirvanin sahi ve hokmdari Mehemmed ibn Ehmed Ezdiye qoyulan tezminat bir milyon dirhem idi Derbendin birlesdirilmesi H 333 944 cu ilde Derbend ehalisi Ebdulmelik el Hasiminin oglu emir Ehmed eleyhine usyan qaldirdilar ve onu seherden qovdular Onlar Sirvansah Ebu Tahir Yezidin yanina adamlar gondererek onu el Bab hakimliyine devet etdiler Ebu Tahir Yezid oglu Ehmedi el Baba gonderdi ve ehali ona oz emiri kimi sedaqet andi icdi Ehmed bir qeder orada qaldiqdan sonra ehali onu qovub Ehmed el Hasimini hakimiyyete qaytardi Ebu Tahir Yezid el Baibin etrafina hucum cekib oralari qaret etdi Sasanilerin hakimiyyeti dovrunden enenevi olaraq Derbendi ozunun irsi mulkiyyeti sayan Sirvansahlar bu iddia ile defelerle hucum edib orani tutmusdular Lakin hemin vaxt Derbendde artiq basqa sulale Ereb Xilafeti terefinden teyin edilmis ereb menseli Hasimiler hakimiyyetde idi Xelifeler Sasaniler dovrunde oldugu kimi serhed menteqesi olan Derbende boyuk ehemiyyet vererek onu varli Sirvan vilayetine aramsiz basqinlar eden xezerlerden koceri turklerden ve diger xalqlardan mudafie meqsedi ile mohkemlendirirdiler Onlar Derbenddeki ereb qarnizonunun saxlanmasina kulli miqdarda vesait serf edir bu xercleri ise neft hasilatindan boyuk gelir goturen Bakidan ve duz medenlerinden cixarirdilar Sirvansahlar neft quyularinin ve duz medenlerinin medaxilini toplamaq ucun xususi vergiyiganlar teyin etmisdiler Toplanan gelir xelifenin fermani ile veqf kimi Derbendin mudafiecilerine enam verilmek ucun oraya gonderilirdi Derbendname nin verdiyi melumata gore xelife Mutemid h 276 883 4 ci ilde Mehemmed ibn Emmareni hemin medenlerin reisi teyin etdi ki o toplanan butun geliri kecidleri qoruyan esgerlere paylamaq ucun Derbende gondersin Eserini h 332 943 ci ilde tamamlamis el Mesudi xeber verir ki bu vaxt Sirvanin hakimi h 318 930 ci ilde aralarinda toqqusma olmus kurekeni Ebd el Melik ibn Hasimin olumunden h 327 939 ci il sonra Xursani Vardani ve Derbendi zebt etmis Mehemmed ibn Yezid idi Mehemmed ibn Yezid butun sadalanan erazileri Sirvan ve Layzanla birlesdirmisdi Belelikle Mehemmed ibn Yezidin hakimiyyeti dovrunde Derbend birdefelik Sirvansahlar dovletinin erazisine qatilmis Hasimiler sulalesinin hakimiyyetine son qoyulmusdu Kiyev knyazi 965 ci ilde Volqaya ve Simali Qafqaza seferi barede Ibn Havqelin h 358 969 ci ilde verdiyi melumat da Ehmed ibn Mehemmedin hakimiyyet vaxtina tesaduf edir Ibn Havqelin sozlerinden gorunur ki ruslar Semender de daxil olmaqla butun Xezer torpaqlarini tutmus ve vaxti ile qudretli olan Xezer dovleti ehtimal ki bu sarsintidan sonra bir daha ozune gele bilmemisdi Xezer xaqanligindan qacanlar Abseron ve Manqislaq yarimadalarinda siginacaq tapdilar Ibn Havqelin dediyine gore bezi qacqinlar Sirvansah Mehemmed ibn Ehmed el Ezdinin komeyile Xezer paytaxtlarina Itil Xezeran qayitmaga baslamisdilar Sirvansah onlara oz qosunu ve adamlari ile yardim gostermisdir Sirvansahlarin genislendirme siyaseti ve daxili ixtilaflar Sirvansah Ehmedin olumunden sonra taxta onun oglu Mehemmed ibn Ehmed cixdi O qonsu feodallara qarsi tecavuzkar siyaset yeridir ve oz erazisini bir sira seherleri ilhaq etmek hesabina genislendirmeye calisirdi H 371 981 2 ci ilde o Qebele seherini onun emiri Ebd ul Berr Enbeseden tutub aldi Teqriben h 372 982 ci ilde ise Berdeni tabe edib Musa ibn Elini ozunun canisini teyin etdi Sirvansah Ehmed eyni zamanda oz seherlerini de mohkemlendirirdi Bele ki h 373 983 cu ilde o Sabranin herbi emeliyyatlar neticesinde dagidilmis hasarlarini berpa etdirdi H 372 982 ci ilde babasi II Mehemmed ibn Yezidin Layzana V F Minorskiye gore Lahic birlesdirdiyi Xursan ve Sirvan meliklikleri artiq Sirvansah Ehmedi taxtda evez etmis Mehemmed ibn Ehmedin mulklerine daxil idi Sirvansah Mehemmed ibn Ehmedin olumunden sonra hakimiyyete qardasi Yezid ibn Ehmedin hokmranliq illeri onun oz dovletinin erazisini qosunlarinin hesabina genislendirmek meqsedile apardigi feodal ara muharibeleri ile elametdardir H 382 992 ci ilde Qebele rustaqinda sirvanlilarla sekerliler sekililer arasinda siddetli vurusma bas vermisdi Doyusde Sirvansahin veziri Museddin ibn Hebesi olduruldu onunla birlikde Sirvan qosununun adli sanli 400 suvari esgeri helak oldu H 389 999 cu ilde Sirvansah Yezid Qebelenin hakimi Gurzul qalasinin sahibi Ebd ul Berr Enbese ile muharibe ederek Gurzul qalasini onun elinden aldi Bundan sonra ele hemin il Sirvansah Zirkiyye daha dogrusu Rizkiyye mulkune sahib olmaq ustunde Derbend hakimi Leskeri ibn Meymunla vurusdu lakin ugur qazana bilmedi Leskeri Seberana yurus etdi Lakin Sirvanlilar onlarla seherin qapilari qarsisinda vurusdular Derbend qosunu agir meglubiyyete ugradi doyusde Leskerinin qardasi Ebu Nesr ibn Meymun esir alindi Sirvansah onu hebsxanaya saldirdi barisiq baglandiqdan sonra o girov saxlandi H 391 1001 ci ilde Leskerinin olumunden sonra Derbend ehalisi Sirvansah Yezidden ozlerine emir secmek istedikleri Ebu Nesrin azad olunmasini teleb etdiler Lakin Yezid qizini Ebu Nesre ere vermek istemesi behanesile bundan boyun qacirdi ve sert qoydu ki Ebu Nesri o zaman buraxar ki Derbend camaati Derbend ve Sull Cul qalalarinin tikilmesine daha dogrusu berpa olunmasina raziliq versinler Derbendliler bu teklifi redd etdiler ve Yezid hec bir gunahi olmayan Ebu Nesri edam etdi Ebu Nesr Sabran qalasinin hebsxanasinda saxlanirdi ve Sirvansah onu hemin seherin qapilari qarsisinda defn etdirdi Bu hadise h 392 1002 ci ilde olmusdur Derbend ehalisi Ebu Nesrin qardasi Mensuru emir secdi Sirvansah Derbendi tutmaq ucun muharibeni davam etdirdi Doyusler gah bu gah da diger terefin ustunluyu ile gedirdi H 410 1019 cu ilde serhed vilayetinin seqr Derbendin ehalisi oz emiri Mensurun eleyhine usyan qaldirdi onu seherden qovub hakimiyyeti Sirvansah Yezid ibn Ehmede teslim etdi Farslasdirma siyaseti Yezid ibn Ehmedin hokmranhgi dovrunde Sirvansah xanedaninda ilkin menbelerde eksini tapmayan hansisa hadiseler bas vermisdir Hemin dovrden Sirvansahlarin adlari deyismisdir Yezid ibn Ehmedden sonra ereb adlarindan qedim Sasani adlarina donus baslamisdir Sirvansah Yezid ibn Ehmedin ogullari Enusirevan ve Menucohr adlanirdi Artiq X yuzilliyin birinci yarisinda Mezyedi Sirvansahlar Sasani menseli esilzade aileleri ile qohumluq elaqelerine girir ve hemin ailelerin qadin numayendeleri kohne eneneleri dirceldirdiler El Mesudi h 332 943 ci ilde Sirvan sahi Mehemmed ibn Yezidin Sasani Behram Gurun neslinden oldugunu gosterirdi Sirvansahlarin Sasani Behram Gurun esilzade neslinden olmalarini iddia etmeleri fakti ozu artiq erken dovrlerde yerli sahlardan biri ile ehtimal ki Sasani menseli Sirvansahlarla nikah baglanmasi ile izah edilir Xilafetin tenezzulu ve Sirvansahlarin hakimiyyetinin mohkemlenmesi ile bagli xanedan yeniden dircelmeye basladiqda ona oz nufuzunu esilzade nesline mensublugu ile her vechle esaslandirmaq lazim geldi ve onda Sirvansahlarin Sasanilerle qohumlugu barede kohne nezeriyye ortaya cixdi onlarin ereb menseli Seyban tayfasi ile bagliligi ise arxa plana cekildi Ruslarin Azerbaycana ikinci yurusu Ruslarin Berdeye Derbende ve Sirvana yurus xetti H 421 1030 ci ilde Baki yeniden otuz sekkiz gemi ile yurus eden ruslarin hucumlarina meruz qaldi I Menucohr ibn Yezid onlari Bakuya Baki yaxinliginda qarsiladi Ruslarla vurusmada coxlu Sirvanli o cumleden zadeganlardan Ehmed ibn Xasskin Xasstekin helak oldu Sonra ruslar Kurle uzuyuxari uzerek Araza catdilar Menucohr ruslarin hereketini dayandirmaga calisaraq Arazin qabagini bendle kesib onlarin irelilemesine mane olmaga cehd gosterdi Lakin ruslar Sirvansahin destesini cayda batirdilar Bununla bele onlarin Arazla irelilemesi dayandirildi H 421 ci ilin zilhicce ayinda noyabr 1031 ruslar yeniden Azerbaycana geldiler Bu defe Sirvansahin qayni olan Seddadi hokmdari Ebulfeth Musa ibn el Fezl ibn Mehemmed ibn Seddad ruslara hucum etdi Bakuya yaxinliginda onlarla vurusdu dusmeni olkeden sixisdirib cixararaq xeyli hissesini qirdi Tarix i el Bab da xeber verilir ki h 423 1032 ci ilde alanlar ve serirliler ruslarla birlikde Sirvana hucum ederek Yezidiyyeni zorla ele kecirdiler Menbede sonra gosterilir ki onlar Sirvani qaret edib esirlerle birlikde oz olkelerine qayidarken el Babin taxta el xesab qapilarina catdilar lakin serhed vilayetlerinin ehalisi emir Mensurun basciligi ile onlara hucum etdi ve coxunu mehv ederek Sirvandan qaret etdikleri her seyi ellerinden aldi Seddadilerin Sirvan yurusleri Feriburz ibn Salarin hakimiyyeti dovrunde Sirvansahlarla qohumluq munasibetlerinde olan Arran hokmdarlari Seddadilerle bir sira muharibeler bas verdi H 455 ci ilin rebiulevvel ayinda mart 1063 Arran hokmdari Savur ibn Fezl Sirvana hucum ederek Quylamiyan qalasini tutdu ve orada oz qarnizonunu yerlesdirdi Hemin il o yeniden Sirvana hucum ederek olkeni viran etdi qoyun ve mal qara surulerini qovub apardi Savur onun eleyhine cixan Sirvan ehalisini qirib catdi eyanlardan bir coxunu esir aldi ve emlaklarini qaret etdi Tarix i el Bab sonra xeber verir Oradan hereket eden Savur Yezidiyyenin qapilari qarsisinda duserge saldi oz qizini merhum Salarin arvadini heremini pullari butun mal ve qiymetli seyleri ile birlikde goturerek Arrana qayitdi Lakin h 455 ci ilin receb ayinda iyul 1063 o ucuncu defe Sirvana gelerek Sedun kendinde dayandi ekinleri etraf kend ve malikaneleri yandirdi Sirvansah komek istemek ucun oglu Efridunu Enusirevan ibn Leskeri ile birlikde ana babasi olan Serir hakiminin yanina gonderdi Lakin Efridun Serir hakiminden hec bir komek ala bilmeyib uc aydan sonra elibos geri qayitdi H 456 ci ilin meherrem ayinda yanvar 1064 Arran hakimi Ebulesvar Savur ibn Fezl dorduncu defe Sirvana basqin edib bir sira kend ve menteqeleri tutdu Sonra Savur qosununun bir hissesini bezi emirleri ile burada qoyub Sirvani terk etdi Sirvansah Feriburz receb ayinda iyun iyul 1064 cu il onunla sulh muqavilesi bagladi Bu muqavileye esasen Savur Sirvansahdan 40 min dinar alib evezinde Quylamiyan qalasini ona qaytardi Oguzlarin yurusu Sirvansahlar dovletinin erazisi Boyuk Selcuqlu Imperiyasinin terkibinde H 458 1066 ci ilde oguzlar ilk defe Sirvana yurus etdiler yasayis yerlerini talan ederek coxlu qenimet insan mal qara ve emlak apardilar Sirvansah I Feriburz ibn Salar oguzlari Sirvandan getmeye mecbur etmek ucun boyuk tezminat vermeli oldu H 459 cu il meherrem ayinin birinde 22 noyabr 1066 oguzlarin bascisi Qaratekin Sirvana ikinci defe Feriburzun onunla ittifaq baglamis emisi Memlan ibn Yezidle birlikde hucum etdi Qaratekin Samaxi seherini muhasireye alaraq onun etrafindaki yerleri viran etdi Oradan Bakiya enen Qaratekin burada ehalinin xeyli hissesini qirdi qadin ve usaqlari suruleri qovub apardi Veziyyet qorxulu hal alanda Sirvansah 4000 cox madyandan ibaret cins at ilxisini Mesqete gonderdi Qaratekinin desteleri Bakidan Sabranadek qabaqlarina cixan her seyi qaret edib dagidirdilar Oguzlar daglara qalxdilar ve oradan Mesqet uzerine hucuma kecdiler Sonra Qaratekin yeniden Yezidiyyeni muhasireye aldi Sirvansahin veziyyeti daha da agirlasdi Bele ki Qaratekine 2000 turk doyuscusunden ibaret komek gelib catmisdi Turklerin Feriburzu aldadaraq qaladan cixmaga mecbur etmek cehdleri bas tutmadi Onlar cayi kecib topladiqlari qenimetle cixib getdiler Selcuqlulardan vassal asililigi H 459 1067 cu ilin sonunda selcuq sultani Alp Arslan Arrana daxil oldu Boyuk diplomatik bacariga malik olan Sirvansah Feriburz qiymetli hediyyelerle onun yanina gederek oz xidmetini el hediyye velxidme teklif etdi ve h 460 1068 ci ilde onunla birlikde sefere cixdi Seddadi Fezl ibn Savur Feriburzu itaetle qarsilayib xezinesinin acarini ona verdi Sirvansah sultanin nufuzundan oz sexsi dusmenlerini cezalandirmaq ucun istifade etdi O h 459 cu ilin seban ayinda iyun 1067 Qebelenin qapisi qarsisinda kunililer ehtimal ki burada mesken salmis xezerler terefinden oldurulmus dayisi oglu Leskeristanin intiqamini almaq ucun Kuni uzerine hucum etdi Alp Arslan 1068 ci il Gurcustan seferinden qayidaraq Genceden kecib Berdeye gederken el Bab ehalisi seherin bir nece reisini hebs etmis Sirvansahdan ona sikayet etmisdi Feriburz seheri musteqil idare etmeye calisan itaetsiz reislerle mubarizeni davam etdirirdi Sultan onlarin azad olunmasini emr etdi Feriburz onun emrini yerine yetirdi Lakin sultan Sirvansahla munasibetini deyisdi ve onu hebsxanaya salmaq emri verdi Bir muddetden sonra sultan Sirvansahi azad edib Sirvana gonedererek onu her il boyuk meblegde xerac vermeye mecbur etdi Selcuqlar artiq XI esrin birinci yarisinin axirlarinda Irani Iraqi Suriyani Cenubi Azerbaycani Ermenistani Gurcustani ve diger olkeleri zebt etmisdiler XI esrin son rubunde turk selcuqlar neinki Zaqafqaziyada hem de butun Yaxin Serqde baslica ve hakim quvveye cevrildiler Gurcu hokmdari IV David Qurucu qizi Tamari Sirvansahin oglu Menucohre ere vermekle Sirvansahlarin simasinda selcuqlara qarsi mubarizede muttefiq qazanirdi Diger terefden IV Davidin ozunun mohtesem qipcaq meliki Seraqenin oglu Etrekin qizi Quranduxtla evlenmesi ve sonra 40 000 qipcagi ailesi ile birlikde Gurcustana kocurmesi ona selcuqlarla ve oz qonsulari ile muharibe aparmaq ucun guclu ordu yaratmaga ve qipcaqlar terefinden ola bilecek tehlukeni aradan qaldirmaga imkan verdi Sirvansah Efridun IV Davidin qizi Taman ogluna almaqla selcuqlarin hucum tehlukesi qarsisinda gurcu hokmdar evi ile qohumluq munasibetleri yaratmaq kimi siyasi meqsedler gudurdu Bu nikahla gorunduyu kimi Efridun elece de herbi cehetden cox guclu olan ve Sirvanin ozu ucun Gurcustandan az tehluke dogurmayan qipcaqlari neytrallasdirmaq ve oz terefine cekmek isteyirdi Lakin sonralar Efridun quvveler nisbetini ve selcuqlarin daha tehlukeli oldugunu gorub Gurcustanla ittifaqi pozdu ve Sirvansahlarin hele I Feriburz dovrunden beri sonralar da yeritdikleri enenevi siyaset daha guclu dusmene meyl gostermek ve tehluke qarsisinda gozleme siyasetini davam etdirdi Buna cavab olaraq IV David 1117 ci ilde Menucohrun evlenmesinden bir az kecmis Sirvana qarsi tecavuzkar hereketler etmeye basladi oglu Demetri Sirvana hucum edib Kaladzor qalasini tutmasini tutdu sonralar 1120 ci ilde IV Davidin ozu Sirvana iki defe hucum cekerek Qebeleni ve Azerbaycanin diger seherleri talan etdi Efridunun olumunden sonra onun oglu III Menucohrun hakimiyyeti dovrunde veziyyet deyisdi Selcuq sultaninin koalision qosunu 1121 ci ilde Trialetideki meglub edildikden ve IV David 1122 ci ilde Tiflisi ve Dmanisini tutduqdan sonra Menucohr sultandan uzaqlasdi ve hemin vaxtlar cox guclenmis Gurcustanin terefine kecdi Sirvansah Menucohrun siyasetinin deyismesinde ve selcuq sultaninin vassali ve muttefiqi olmaqdan imtina etmesinde Sirvansahin arvadi eri uzerinde guclu nufuza malik olan gurcu sahzadesi Tamar ve onun gurcu ehatesinin de boyuk rolu olmusdur Turkler ve diger muselman hokmdarlari Gurcustana qarsi ugursuz mubarize apardiqlari bir vaxtda yeni Sirvansah artiq Gurcustanin terefinde idi Bu sebebden qisas meqsedile Gurcustana gelen sultan Mahmud once Sirvansahi cezalandirmaq ucun Sirvana soxulmusdu Monqollarin Sirvan hucumlari Azerbaycanin ve Sirvanin monqollar terefinden tutulmasi 1220 ci ilden etibaren butun YaxinSerq ucun yeni tehlukeolan monqollar Sirvani da hedelemeye baslamisdilar Monqollar Azerbaycan ve Sirvan erazisine ilk defe h 617 1220 l ci ilde I Gersesb ibn I Ferruxzadin hakimiyyeti dovrunde daxil oldular Cebe Noyonun ve Sabutay Bahadurun basciligi ile otuz minlik monqol ordusu 1221 ci ilde gurcu qosunlarini meglub edib qisi Muganda qisladi sonra ise Erdebile qayitdi seheri dagidaraq zebt etdi 1221 ci ilde Tebriz Serab Beyleqan Gence ve Tiflis seherlerine hucum etdikden sonra monqollarin novbeti hedefi Sirvan ve onun merkezi Samaxi seheri oldu Ibn el Esir 1160 1234 monqollarin seheri almasinin ve onun sakinlerinin qehremanliqla mudafie olunmasinin teferruatini xeber verir tatarlar nerdivanlarla seherin divarlarina cixdilar basqalarinin sozlerine gore ise onlar coxlu deve inek davar ve s yigdilar habele hem ozlerinden hem de dusmen terefden oldurulenleri bir birinin ustune qalayaraq tepeye benzer bir sey duzeltdiler onun ustune cixaraq seher uzerinde hakim movqe qazandilar ve seher ehalisi ile doyuse girdiler Seher sakinleri uc gun erzinde en agir vurusmaya tab getirdiler ve nehayet bir defe az qala meglub olduqda oz ozlerine dediler Onsuz da qilincdan xilas ola bilmeyeceyik ele ise yaxsisi budur mohkem dayanib hec olmasa serefle olek Samaxi alinaraq qaret edildi ve ehalisinin coxu qirildi Monqollar Samaxini tutub qaret etdikden sonra Derbend kecidinden kecib Monqolustana qayitmaq ucun Derbende yoneldiler Lakin Derbend son derece mohkemlendirildiyinden onlar buna muveffeq ola bilmediler Onda monqol serkerdeleri hiyleye el atdilar Onlar Sirvansah Gersesbe muraciet ederek sulh sazisi baglamaq ucun elci gondermeyi teklif etdiler Sirvansah monqollara inanib Cebe ve Sabutayin ordugahina on nefer eyan gonderdi Monqollar onlarin birini oldurub qalanlarini olumle hedeleyerek Derbendin yanindan kecen dag yolu ile Azerbaycani terk etdiler III Feriburzun hakimiyyeti dovrunde h 629 1231 2 cu ilde Azerbaycan ikinci defe 8 il erzinde Qafqaz olkelerini o cumleden Sirvani isgal etmis monqollarin hucumuna meruz qaldi Numizmatik ve epiqrafik melumatlar olkenin monqol isgali dovrunde Sirvansahin real veziyyetini eks etdirir III Feriburzun de atasi kimi bir nece sikkesi qalmisdir Onlardan en qedimi h 622 1225 ci ile aiddir Onlarin bir terefinde el melik el muezzem Feriburz ibn Gersesb ibn Ferruxzad ibn Menucohr diger terefinde ise hemiseki kimi din remzi ve xelife en Nesirin h 572 622 1180 1225 ci iller adi var Ikinci nov sikkede el melik el muezzem Elaed Dunya ve d Din Feriburz ibn Gersesb Nasir emir el mominin sozleri ve xelife el Mustensir billah emir elmominin h 623 640 1226 1242 ci iller adi hemcinin enenevi dini remzi var Ucuncu nov sikkenin uz terefinde sonuncu Abbasi xelifesi el Mustesim billahin h 640 656 1242 1258 ci iller adi eks uzunde ise el melik el muezzem Elaed Dunya ve d Din Ebu 1 Muzeffer Feriburz ibn Gersesb ibn Ferruxzad Nasir emir el momininin sozleri hekk olunmusdur Celaleddin Mengburninin Sirvan yurusu Sirvan erazisi yurusunden sonra bir muddet Xarezmsahlar dovletinden asili olmusdur 1225 ci ilde Xarezmsah Celal ed Din Mengburni boyuk ordu ile Cenubi Qafqaz olkelerine soxuldu O yetmis minlik gurcu ordusunu darmadagin ederek qacmaga mecbur etdi ve olkelerini viran qoydu Sonra o Azerbaycani ve Genceni zebt etdi Hele I Axsitan dovrunden Xarezmsahlarin artmaqda olan qudretini goren Sirvansahlar onlarla dostluq munasibetleri yaratmaga calisirdilar Celal ed Dinin atasi Elaeddin Mehemmedin 1200 1220 Sirvana hucumundan qorxuya dusen I Gersesb ta Derbende qeder Sirvan seherlerinin mescidlerinde sultanin serefine xutbe oxunmasini emr etmisdi 1226 ci ilde Tiflis seferinden qayidan Xarezmsah Celaleddinin Sirvana soxula bileceyini dusunen Sirvansah III Feriburz Sultanin xalcasina ayaq basmasinin onun ucun seref sayilacagini taleyin donukluyunden qoruyacagini qara gun ucun ehtiyat alacagini fikirleserek sultanin qerergahina geldi Sirvansah sultana 500 vezir Seref el Mulke ise 50 turk ati hediyye verdi Bexsisin azligindan narazi qalan vezir sultana Sirvansahi hebs etmeyi ve olkesini sultanin onunla qonsu olan torpaqlarina birlesdirmeyi meslehet gordu Lakin sultan vezirinin meslehetine baxmayaraq Sirvansaha fexri geyim bagisladi ve ona hakimliyinin tesdiq olunmasi ve xezine ucun nezerde tutulan meblegin iyirmi min dinar azaldilmasi barede ferman tayki verilmesini emr etdi Sirvansah da fermanin tertibine gore vezire min dinar bagisladi Bu siyaseti ile Sirvansah III Feriburz olkesinin musteqilliyini qoruyub saxlaya bildi Elxanilerden vassal asililigi Sirvansahlar 1265 ci ilden etibaren Azerbaycanda hakimiyyete gelmis Elxanilere tabe olmuslar 1256 ci ilde Hulaku xan iri bir dovlet yaradaraq Cenubi Azerbaycanda monqol menseli Hulakuler yaxud Elxaniler sulalesinin esasini qoydu Elxaniler Azerbaycanin tebii ehtiyatlar ve otlaqlarla zengin olan simal vilayetlerini habele Ermenistan ve Gurcustani isgal etdiler Onlar Cucilerin bu vilayetler baresinde iddialarini redd etdiler ki bu da Qizil Orda ile Elxaniler dovleti arasinda toqqusmaya sebeb oldu 1260 ci ilde Cucilerin qosunlari Samaxiya yaxinlasdi Lakin Hulaku xan onlari meglub edib Derbendi tutdu ve simala dogru hereket etdi Tezlikle Hulaku xan ozu de Terek cayi yaxinliginda Berke xan terefinden meglubiyyete ugradilaraq Derbendi ve Sirvani itirdi 1265 ci ilde Berke yeniden Sirvana soxuldu ve Kur cayinin sahiline qeder geldi lakin bu vaxt xestelenerek oldu Yuz ile qeder davam eden herbi emeliyyatlarla elaqedar iki dovlet arasindaki serhedler tez tez deyiserek gah Derbend gah da Bakinin yaxinligindan kecirdi Sirvan da vassal olke kimi Elxaniler dovletinin terkibine qatildi Hulaku xan 1258 ci ilde Sirvan ve Arrani tutarken Baki Azerbaycanda mohkemlenen Elxanilerin hakimiyyeti altina dusdu II Axsitan tam itaetkarliq gostermekle Sirvani dagintidan xilas etdi Elxaniler dovrunde oz torpaqlarinda vassal kimi hakimiyyet suren Sirvansahlar oz adlarindan pul kesdirmekde davam etseler de artiq temteraqli titullarini gostermir once monqol xaninin adini cekirdiler Sirvansahlar Elxani hokmdarlarinin butun seferlerinde qeyri nizami qosun desteleri ile istirak etmeli ve oz suzereni qarsisindaki butun teehhudlerini yerine yetirmeli idi I Keykavusun hakimiyyet dovru 1294 cu il Arqunun oglu Keyxatu xanin hakimiyyetinin sonuna 1291 1295 ci iller tesaduf edir Bu dovrde Elxaniler dovleti iqtisadi tenezzul kecirirdi Xezine bosalmis qizil ve gumus sikke evezine tezlikle xalq igtisaslari neticesinde legv edilmis cao deyilen kagiz pul buraxilmisdi Gorunur bu veziyyet Sirvana da aid idi Bele ki menbeler Elxan Qazan xanin h 697 1297 ci ilde Sirvana ve Bakiya geldiyini xeber verirler Resideddin Arranda qislamaq niyyetinde olan Qazan xanin Tebrizden h 697 ci il meherrem ayinin 20 de 7 noyabr 1297 cixdigini gosterir Qazan xan yolda iken emir Qutluqsahi Gurcustana gonderdi O olkedeki igtisasi yatirdib gurcu hokmdari David Vaxtanqin qardasini bexsis verilmek ucun Qazan xanin qerergahina getirdi Dovlet bayraqlari Bakiya yollandi ve Qazan xan bir nece gunden sonra orada oldu Qazan xanin Bakiya seferi Bibiheybet mebedine ziyaretle de bagli idi Bele ki o hakimiyyete geldikden sonra islami qebul etmis ve Qazan Mahmud adi goturmusdu Sirvansah III Boyuk Menucohrun hakimiyyeti dovrunde paytaxtin mudafiesini temin etmek ucun Baki qalasi insa edilmisdir Qazan xanin ve onun varisi Olcaytu xanin hakimiyyeti dovrunde yerli eyanlarin o cumleden movqeleri mohkemlenen Sirvansahlarin huquqlari berpa edildi Yerli feodal zadeganlari ile Elxaniler dovleti numayendeleri arasinda yaxinlasma bas verdi Bele ki Elxanilerin dovlet xadimi veziri Resideddinin 1297 1318 ci iller mektublasmasindan belli olur ki o Sirvansahlarla qohum olmusdur Residdedin Tebriz seherinden boyuk movlana Mecid ed Din Ismayil Faliye yazdigi mektubda onu oglanlarinin toyuna devet ederek gelinlerinin adli sanli ailelerden oldugunu qeyd edir o cumleden gosterir ki oglu Emir Elinin nisanlisinin atasi Sirvansah Derbend hokmdari sulalesinden olan Sabran ve Samaxi hokmdaridir Artiq iki min ile yaxindir ki sultan taxti onlarin nesline mexsusdur ve onlar indiyedek Derbend ve Sabran hokmdarlaridirlar Sirvansaha Sabran ve Samaxi hokmdarina gonderdiyi diger bir mektubunda Resadeddin onu cox nezaketli terzde ehtiramla ozunun yeni bagi Fextebada devet edir Derbendilerin hakimiyyete gelmesi Huseng 1382 ci ilde oldukden sonra Sirvan feodallari onun emisi oglu Ibrahim ibn Sultan Mehemmed ibn Keyqubadi hokmdar secdiler Muneccimbasiya gore Seyx Ibrahim Mezyediler sulalesinin qohumu olan Derbendi Sirvansahlari sulalesinin ilk numayendesidir O ve onun atasi Sultan Mehemmed ibn Keyqubad Kavus ve Husengden ehtiyat ederek Seki kendlerinin birinde yasayirdilar Seyx Ibrahim dovlet adami zekasina sahib mudrik hokmdar olmusdur Ibrahim Yaxin Serqde Teymurun isgalciliq muharibeleri ile bagli agir xarici siyasi hadiselerin bas verdiyi dovrde hokmranliq etmisdir Bu dovrde Cenubi Azerbaycanda ve diger vilayetlerde Celairiler sulalesi hokmdarlarindan olan sultan Ehmed hokmranliq edirdi Simaldan Sirvan Qizil Orda xani Toxtamis tehdid edirdi Teymur Azerbaycana hucum ederken qarsisina cixan her seyi yerle yeksan eden isgalci ordunun qarsisinda durus getirmeyin cetin olacagini basa dusen Sirvanin viran edileceyini ve ehalisinin qirilacagini goren Seyx Ibrahim Teymura itaet gostererek ona tabe oldu ve onun regbetini qazanaraq Sirvanin hakimi saxlanildi Teymurun Azerbaycana ve Sirvana yurusuTeymurilerden vassal asililigi Emir Teymurun Azerbaycana yuruslerinden sonra Sirvan Teymurilerden asili veziyyete dusmusdu Lakin Sirvansah Ibrahim Emir Teymurun Azerbaycan hakimliyini oglu Miransaha hevale etdiyi vaxtda bele oz movqeyini qoruyub saxlaya bilmisdi Teymurun vassali olan Ibrahim onun adindan sikke kesdirirdi XIV esrin sonlarinda Sirvanin bir sira seherlerinin Bakinin Derbendin Samaxinin Gustesbinin zerbxanalarinda Teymurun adindan sikke zerb olunurdu Teymur defelerle Azerbaycandan Derbendden kecerek Gurcustana ve simala getmis ve hemin seferlerde Seyx Ibrahim Sirvan qosunlari ile onu musayiet etmisdir Menbelerin melumatina gore h 790 1396 ci ilin baharinda Hesterxana seferden geri qayidarken Teymur Derbende gelib cixir Teymurun salnamecisi Seref ed Din Eli Yezdi Teymurun emri ile seherin qala divarlarinin berpa olundugunu xeber verir Dunyanin fatehi comerd hokmdar Allahin komeyile Derbendden kecdi ve Icqalanin berpa olunmasini emr etdi Onun emri ile ise baslanildi Onun xosbext ve ezemetle qayitmasi xeberi aleme yayildi Seyx Ibrahim bir nece defe Sirvana basqin ederek onu boyuk dagintiya meruz qoyan Toxtamisa qarsi mubarizede Teymura komek edirdi Toxtamis h 789 1387 cu ilde yeniden Sirvana soxulub Kur cayina catdiqda Teymur emirlerinin basciligi ile qosun gondererek Sirvansaha komek gosterdi Teymurun oglu Miransah atasinin ve Sirvansahin qosunlarinin komeyine cataraq Toxtamisi meglubiyyete ugratdi onu qacmaga vadar etdi ve Derbendden qovub cixardi Teymur h 797 1395 ci ilde Derbendden kecerek Toxtamis uzerine yuruse gederken Seyx Ibrahim Sirvan qosunlari ile onu musayiet edirdi Teymur boyuk qelebe qazandi Toxtamis qacdi Qizil Ordanin erazisi Teymurun qosunlari terefinden dagidildi ve qaret edildi Azerbaycanin birlesdirilmesi cehdi Sirvansah I Ibrahimin ressam Necefqulu Ismayilov terefinden cekilmis portreti 1406 ci ilin baharinda Ebu Bekr Xoca Mehemmed Devani ve Zeyneddin Qezvininin muvekkillerinin seherin burclerini ve istehkamlarini berpa etmek ucun seher ehalisinden boyuk meblegde pul teleb etmeleri ile elaqedar Tebrizde usyan bas verdi Bu vaxt Teymuri Ebu Bekr Tebrizi terk etmisdi ve basi qardasi Omerle muharibeye qarismisdi Usyanin basinda seher tamgasi seherin bas vergi yigani Seyx Exi Qessab ve senetkar karxanalarinin diger reisleri dururdu Bu zaman xeber geldi ki emir Bestam Ceyir Tebrizde igtisaslar bas verdiyini bilib ora yollanmisdi Hadiselerden istifade eden Seyx Ibrahim de oz qosunlari ile Tebrize dogru hereket etdi Teymurilerin asililigindan cixmis Seyx Ibrahim olkeni vahid bir dovletde birlesdirmek meqsedile Cenubi Azerbaycani ilhaq etmeye can atirdi Bestam 1406 ci ilin aprelinde Tebrize girdi Bu Bestamla Seyx Ibrahim arasinda dusmenciliye sebeb oldu Bestamin yaxin adamlari Ibrahimin gelmesi xeberini esidib onun terefine kecdiler Seyx Ibrahimin Tebriz uzerine geldiyini bilen Bestam seheri terk ederek Erdebile cekildi Ebu Bekr Mehemmed Devani ve Mehemmed Kececi muvekkillerini Sirvansahlarin ordugahina gondererek itaet etdiklerini bildirdiler Sirvansah Ibrahim bundan evvel seher ehalisinden yigilmis boyuk meblegin geri verilmesini teleb etdi Seyx Ibrahim mayin axirlarinda Tebrize daxil oldu O burada ozunu edaletli ve mudrik hokmdar kimi gosterdi Ibrahim tezlikle teref yollandi Bu vaxt Celairi sultani Ehmedin basina topladigi coxlu terefdarlari ile Azerbaycana geldiyini esiden Sirvansah emirlerini yigib dedi Biz bu elahezret xanedanla Celarilerle uzun muddet dostluq etmisik Olke Azerbaycan bascisiz qaldigindan ve Azerbaycan sultan Ehmedin ecdadlarinin iqametgahi oldugundan biz bura yalniz zalimlar tebeeleri incitdiklerine gore gelmis ve onlari memurlarin azginligindan xilas etmisik Indi ise evin esl sahibi geldiyi ucun biz oz olkemize qayidiriq Sultan Ehmed h 809 cu il meherrem ayinin iyun 1406 ci il ortalarinda Tebrize girdi Qara Yusifin Sirvan yurusu Esas meqale Kur doyusu 1412 Sirvansahlar dovleti 1412 ci ilden etibaren Qaraqoyunlu dovletinden vassal asililgi veziyyetinde olmusdur Qaraqoyunlu Qara Yusifle qarsidurma veziyyetinde olan Celairi Sultan Ehmed Tebrizi terk etmezden evvel Sirvansah Ibrahimden yardim istemis o ise derhal oglu Keyumersin menbelerde hem de Govhersah adi ile qeyd edilir basciligi ile Sirvan qosunlarini komeye gondermisdi Sultan Ehmedin meglub oldugu gun Keyumers Tebrizin hendeverine gelib catdi Gece o Qara Yusifin qosunlarinin qefil hucumuna meruz qalaraq esir alindi Qara Yusifin emri ile Keyumers Ercis qalasina salindi Veziyyetin bele oldugunu goren Sirvansah oglunun geri qaytarilmasi ucun boyuk meblegde pul teklif etdi Lakin Qara Yusif Keyumersi temennasiz buraxdi ve onunla atasi Seyx Ibrahime tabe olmaq telebi ile mektub gonderdi Sirvansah I Ibrahim oglu Keyumersin xeyanet etmesinden atasini devirerek Qara Yusifin vassal olmaq barede onunla sazis baglamasindan subhelenerek oglunu edam etdirdi Keyumersin edam olunmasi xeberini alan Qara Yusif Tebrizden cixaraq Qarabaga geldi Sonra o Seyx Ibrahimin yanina elci gondererek tabe olmasini teklif etdi Musteqilliyini itirmek istemeyen Sirvansah Ibrahim ise Sirvanda boyuk ordu toplayaraq Seki hakimi Sidi Ehmed ve gurcu hokmdari II Konstantinle ittifaqda on iki minlik suvari ile Qara Yusifin uzerine yeridi Tarixe Kur doyusu kimi daxil olmus doyus h 815 ci ilin saban ayinda 1412 ci il noyabrin 6 dan dekabrin 4 dek oldu Sirvansahin qosunlari meglubiyyete ugrayib qacdi Doyusu oz qosunlari ile gurcu hokmdari davam etdirirdi Tezlikle muttefiqlerin birlesmis qosunu Qara Yusifin qosunlari terefinden muhasireye alinaraq esir goturuldu Sirvansah Ibrahimi onun ogullarini meiyyeti ile birlikde zencirlenmis halda Tebrize gonderib zindana saldilar Tebrizde Qara Yusif esir Sirvansah Ibrahimle danisiqlar aparmaga basladi O Ibrahimden 1200 Iraq tumeni Seyx Behluldan 200 tumen qazi Movlana Zahireddinden 100 tumen mebleginde can bahasi teleb etdi Sonra Qara Yusif Sirvansahdan sarayda ehtimal ki Bakidaki Sirvansahlar sarayinda saxlanilan cavahiratin ve qizilin oz xezinesine getirilmesi telebini ireli surdu Lakin bu zaman Tebrizin tacir ve senetkar reisleri basda Seyx Exi Qessab olmaqla Qara Yusifin divanina gelerek eger Qara Yusif pul evezine mal qebul etmeye raziliq vererse Sirvansahin can bahasini derhal odemeye hazir olduqlarini bildirdiler Qara Yusif buna razi oldu ve tebrizliler Qara Yusifin divanina 1200 tumen mebleginde mal verdiler evezinde ise Seyx Ibrahim hemin meblegi Sirvan divanindan almaq ucun Exi Qessabin ve tacirlerin adina berat kagizlari verdi Bundan sonra Qara Yusif Ibrahimi buxovdan azad edib ziyafetde oz yaninda oturtdu Sirvansah Qara Yusifin vassalligini qebul etdi ve ondan Sirvan vilayetini Seki hududlarindan Derbende qeder butun seherleri ile birlikde evvelki qaydada idare etmek huququnu tesdiq eden ferman aldi Seyx Cuneydin Sirvan yurusu Qaraqoyunlu Cahansah Heqiqi terefinden Azerbaycandan qovulmus Sefevi xanedaninin varisi Seyx Cuneyd Agqoyunlu Uzun Hesenin derin regbetini qazanmisdi Hetta Uzun Hesen bacisi Xediceni Cuneyde ere vermisdi Cuneyd oz dovletini yaratmaq meqsedile Azerbaycanin inkisaf etmis vilayetlerinden olan Sirvani zebt etmek fikrinde idi Bu meqsedle o seferleri boyu muxtelif olkelerden basina toplanmis 10000 terefdarlari ile olkeni isgal etmek ve Sirvansahlar taxtina sahib olmaq ucun Sirvana basqin etdi Sirvandaki sie terefdarlari da ona qosuldular Cerkezlerle dini muharibe basqini ucun behane oldu Seyx Cuneydin siyasetini anlayan ve teberseranlilar terefinden tehrik edilen Sirvansah I Xelilullah Qaraqoyunlu Cahansahin yardimi ile boyuk qosunla onun qabagina cixdi 1460 ci ilde Samurcayin sol sahilindeki Qipcaq kendinin yaxinliginda bas veren vurusmada Cuneyd olduruldu onun muridleri ise meglub edildi Bir versiyaya gore Cuneyd esir alinaraq Sirvansahin emri ile edam olunmus basqa menbelere gore ise doyus meydaninda oxla vurulub oldurulmusdur Fezlullah ibn Ruzbixan Xuncinin melumatina gore Cuneydin muridleri onun meyitini Samurcayin sag sahiline kecirerek Gulxan kendinde indiki Qusar rayonunun Hezre kendi defn etmisler Agqoyunlularla muttefiqlik siyaseti Sirvansah I Ferrux Yasarin Nyu Yorkda Metropoliten muzeyinde saxlanan debilqesi Agqoyunlu Uzun Hesen Sirvansah I Ferrux yasarla ve Sefevi Seyx Heyderle muttefiqlik munasibetlerini omrunun sonunadek davam etdirmisdi Uzun Hesenin h 883 1478 cu ilin ramazan ayinda olumunden sonra da Sirvansahin Agqoyunlu xanedani ile munasibetleri deyismedi Uzun Hesenin oglu ve varisi Yaqub bey h 883 896 1478 1490 ci iller xarici dusmenlerle mubarizede Sirvansahin dayagi idi O Ferrux Yasarin usmisi Adil beyin bacisindan dogulan qizi Govher Sultana evlenmisdi Yaqub beyin ondan Baysunqur Mirze ve Murad Mirze adli iki oglu olmusdu Seyx Heyderin 1483 cu ilde Sirvan yurusu zamani da Yaqub bey qayinatasi Sirvansah Ferrux Yasara herbi yardim gostermisdi 1489 cu ilde oz mohuru ile tesdiq etdiyi sertnamede Sirvansah I Ferrux Yasar bir sira vassal teehhudleri goturdu Lakin bir ilden Sultan Yaqub 1490 ci ilde oldukden sonra onun yerine kecen oglu ve varisi Sirvansahin nevesi Baysunqur babasinin tesiri altina dusdu ve Sirvan dovleti yeniden musteqil oldu Baysunqur Mirze 1490 1492 Tebrizde taxta cixarken babasi Ferrux Yasardan yardim istedi ve uzun surmeyen hakimiyyetden sonra Maqsud beyin oglu Uzun Hesenin nevesi Rustem bey terefinden qovularaq Sirvana Sirvansahin yanina qacdi Baysunqur Mirze Ferrux Yasarin ve Sirvan qosunlarinin komeyi ile oz huquqlarini berpa etmeye cehd gosterse de h 898 1492 3 ci ilde Berde ile Gence arasinda Rustem beyle vurusmada helak oldu Seyx Heyderin Sirvan yurusu Dayisi Uzun Hesenin desteyi ile muridler ve sufiler uzerinde nufuzunu guclendirmis Sefevi Seyx Heyder atasi Seyx Cuneydin siyasetini izleyerek Sirvani tutmaga calisirdi O Sirvansahdan Seyx Cuneydin olumunun qisasini almaq isteyerek kafir cerkezler eleyhine mubarize behanesi ile 10000 suvari qosun topladi ve Sultan Yaqubdan Sirvansah Sirvansah Ferrux Yasara mektub getirmekle ondan Sirvansahlar dovletinin erazisine daxil olan Derbendden kecmekle Dagistana cerkezler olkesine getmek ucun icaze alib yuruse yollandi orani talan ederek coxlu esir goturdu ve tentene ile Erdebile qayitdi H 892 1487 ci ilde cerkezler uzerine ikinci defe basqin eden Seyx Heyder 6000 nefer esir alaraq eyni yolla Erdebile dondu H 893 1488 cu ilde Seyx Heyder cerkezler uzerine ucuncu basqina icaze almaq ucun anasi Uzun Hesenin bacisi Xedice xatunu Quma Sultan Yaqubun sarayina gonderdi Sultan Yaqub Sirvansah Ferrux Yasara cerkezlerle muharibede Heydere yardim gostermeyi xahis etdi Ucuncu yurusu zamani Seyx Heyder sazisi pozdu ve Sirvansah I Xelilullah terefinden gonderilmis elci ile kobud reftar etdi O elciye dedi Geri qayit ve emirine de ki biz onunla muharibe etmeye gelirik Atamin her bir damla qani ucun butun dunyanin basini vuracagiq Vurusma filan gunde olacaq ve Sefevi qosunlari lengimeden Samaxiya hucum edecekdir Seyx Heyder oz qosunlari ile hucuma kecende Sirvansah Gulustan qalasina cekilmeye mecbur oldu Qisas alan seyx hec kese aman vermeden Samaxi ehalisini qirmaga basladi Bu xeber seyxin hereketlerinde ozu ucun de mueyyen tehluke goren Sultan Yaqubu qezeblendirdi O muselmanlarin tokulmus qaninin qisasini almaq ve oglu Ferrux Yasarin nevesi Baysunqur xan vasitesile qohumluq elaqeleri ile bagli oldugu Sirvansaha yardim etmek qerarina geldi Sultan Yaqub Sirvansaha terefdar olan feqihlerin tesirile Sirvansaha komek ucun Sultaniyyeden Erdebil yolu ile tecili Sirvana getdi ve h 893 cu il cemadiyulaxir ayinin 28 de 9 iyun 1488 ci il ora catdi Seyx Heyder ise Samaxini terk ederek Derbende teref cekildi H 893 cu il receb ayinin 29 da 9 iyul 1488 ci il cersenbe gunu Sirvansahin ve Agqoyunlu emirlerinin birlesmis qosunlari Seyx Heyderin qizilbaslarina hucum etdi Doyus zamani Seyx Heyder oxla boynundan olumcul yaralandi Qizilbaslar onu atdan endirib araya alaraq dusmenin hemlesini def etmeye cehd gosterdiler Seyxin helak oldugunu goren qizilbaslar doyus meydanina qayidaraq merdlikle vurusdular Lakin emirlerin ve Sirvansahlarin qosunlari onlari meglub ve mehv etdiler Sultan Yaqubun qerargahina gonderilen qasid doyusun neticesi haqqinda xeberle yanasi Seyx Heyderin basini da apardi O h 893 cu il saban ayinin 6 da 16 iyul 1488 ci il cersenbe axsami Ervaneguh adli yere catdi Sultan Yaqub seyxin basini bir nece gunluye tamasaya qoyduqdan sonra anasi Xedice Sultana Uzun Hesenin bacisina vermeyi emr etdi Ertesi gun sah alayi paytaxt Tebrize daxil oldu Sultan Yaqub emirlere dusmenden tutulub alinmis Sirvan seherleri Derbend ve Mahmudabad Sirvansah Ferrux Yasara qaytarildi Cabani doyusuSah Ismayilin birinci Sirvan yurusu Esas meqale Cabani doyusu 1500 cu ilde qizilbas emirlerinin Ismayilin qisladigi Erzincanda kecirilen musaviresinde Sefevilerin irsi dusmeni olan Sirvansah Ferrux Yasarla muharibeye baslamaq qerara alindi Sirvansahlar terefinden oldurulen atasi ve babasinin intiqamini almaq isteyi ile yasayan Ismayil emirlerinin Gurcustana ve Ermenistana bir nece basqinindan sonra h 906 1500 ci ilde Ferrux Yasara qarsi 7 min qizilbasla hucuma kecdi Lakin Ismayil Samaxiya daxil olanda oyrendi ki butun ehali seheri terk ederek daglarda gizlenmis Sirvansah Ferrux Yasar ise Qebele qalasina cekilmisdir Lakin Qebeleye hucum etmek fikrinde olan Ismayil Sirvansahin Gulustan qalasina uz tutdugunu oyrendi Lakin Sirvansah qalaya yetise bilmedi Ismayil qizilbas qosunu ile Cabani adlanan yerde onu haqladi H 906 1500 ci ilin payizinda burada Sirvansah ve Sirvanlilar ucun felaketle qurtaran en qanli vurusmalardan biri bas verdi Butun qosunlari meglub olub qacdiqda serkerdeleri ise doyus meydaninda helak olduqdan sonra tek qalan Sirvansah atla Bugrut qalasina teref qacmaga basladi lakin qizilbas destesi Gulustan qalasinin yaxinliginda onu haqladi Onlar tanimadiqlari Sirvansahi atdan saldilar qosqunu elinden aldilar Qizilbaslardan biri Huseyn bey Lelenin Sirvansahi atdan cekib salmis cilovdari Sahgeldi aga Ferrux Yasarin basini keserek Ismayila getirdi Esir Sirvanlilar Ferrux Yasarin meyitini taniyib onu defn etdiler Cabani doyusunden sonra Ismayilin emri ile serkerdelerden Mehemmed xan Ustacli ve Ilyas bey Ayqutoglu Xunuslu qosunlarin basinda Baki qalasini almaga gonderilmisdiler Hemin dovrde Baki Mahmudabad ve Salyanin hakimi Sirvansah Ferrux Yasarin oglu Qazi bey idi Ismayilin yurusu zamani Qazi bey Bakida olmadigindan Baki qalasinin mudafiesine onun menbelerde adi cekilmeyen arvadi basciliq edirdi Uzun muddet muqavimetden sonra Baki qalasi feth edildi Hulafe bey Bakinin adli sanli sakinlerini ozu ile goturdu ve sarayda coxlu qizil ele kecirib Sirvansahlarin butun servetini bakililarin qiymetli hediyyeleri ile birlikde Ismayila gonderdi Hesen Rumlunun melumatina gore qizilbaslar Sirvansah Mirze Xelilullahin cenazesinin qaliqlarini tapib yandirdilar Hesen bey Rumlu ve Xondemirin melumatina gore Ismayil Seyx Cuneyd oldurulmesinde istirak edenlerin qebirlerini qazib sumuklerini odda yandirmagi emr etmisdir Qizilbaslar Sirvani terk ederken burada Sefevilerin numayendelerini qoyub getdiler Ismayil oz dayesi Huseyn bey Lele Samlunu Sirvana canisin teyin etdi o ise oz yerinde cilovdari Sahgeldi agani qoydu Sah Ismayilin ikinci Sirvan yurusu Sah Ismayil Xetainin yuruslerinden sonra Sirvansahlar dovleti Sefeviler dovletinden vassal asililigini qebul etmisdir S Asurbeyliye gore Sultan Mahmud olduruldukden sonra Seyxsah Sirvan taxtinda ancaq Sah Ismayilin ali hakimiyyetini qebul etmek ve onun adindan pul kesdirmekle mohkemlene bilmisdi Lakin Sirvansah Seyxsah Sirvani musteqil idare etmek fikrinden el cekmemisdi Sah Ismayilin h 913 1507 8 cu ilde zulqederler tayfasinin igtisasini yatirtmaq ucun Maras vilayetine isgalciliq yurusunden istifade eden Seyxsah Ismayila odemeli oldugu xeraci vermekden boyun qacirdi ve onun elcilerine ehtiram gostermedi 1507 ci ilden Seyxsah yeniden oz adindan sikke zerb etdirmeye basladi Sah Ismayil Seyxsahin xerac vermek istememesi ile elaqedar h 915 1509 ci ilin sonlarinda ikinci defe Sirvana yurus etdi O Kur cayina catib onu ponton korpulerle kecdi Sahin gelmesini esiden Seyxsah quvveler nisbetini nezere alib Bugurt qalasina cekildi Ismayil emirlerini Samaxini tutmaga gonderdi ozu ise qosunlarinin bir hissesi ile Bakiya yollandi Baki qalasinin kutuvali hediyyelerle sahin qerargahina gelerek itaet gosterdi ve seherin acarlarini ona teqdim etdi Ismayil Bakidan Seberana getdi Bu vilayetin valisi ve diger Sirvan qalalarinin hakimleri de sahin huzuruna teleserek oz itaetlerini bildirdiler ve buna gore mukafata ve fexri paltara layiq gorulduler Sah hemin qalalarin idare olunmasini Lele bey Samluya hevale etdi Bakinin fethinden sonra Ismayil Derbende yaxinlasdi Derbend istehkamlarinin mohkemliyine guvenen emirler Yar Ehmed aga ve Mehemmed bey evvelce muqavimet gostermek fikrinde olsalar da qisa muddet sonra qalani teslim etdiler Sah Mensur beyi Derbend hakimi teyin etdi Ismayil Seyx Heyderin 22 il Teberseranda qalmis cenazesinin qaliqlarini Erdebile kocurub orada ailevi turbede defn etmeyi emr etdi Sirvana seferinden sonra sahin ugurlarini ve qelebelerini goren Sirvansah Seyxsah onunla yaxinlasmaq qerarina geldi ve xerac vermeye razi oldu Sefevi Sirvansah xanedanlari arasinda qohumluq Sah Ismayil h 916 1510 11 ci ilde Xorasanda Seybek xana qalib geldikde Seyxsah diger hakimler kimi Ismayilin sarayina sefirlik gondererek onu tebrik etdi Hemin vaxtdan sahla dostluq munasibetleri kesilmirdi 1518 ci ilde sahzade Sam Mirzenin dogulmasi tenteneli sekilde qeyd edilerken Sah Ismayil emirleri Mirze sah Huseyni ve Cemaleddin Mehemmedi Sirvana gonderdi Onlar Sirvansahi Ismayilin ona yaxsi munasibet beslediyine emin etdiler ve Tebrize gelmek devetini yetirdiler Seyxsah cavabinda onlarla birlikde Ismayila cins atlar Berde qatirlari turk ve Avropa parcalari coxlu pul das qas yolladi ve oglunu sefevi sarayina gondermeyi eger sah emr ederse sexsen ozunun gelmesini ved etdi Sirvansah soz verdiyi kimi oglu Sultan Xelili qiymetli hediyyelerle Tebrize Ismayilin sarayina gonderdi ve dostluq munasibetlerini daha da mohkemlendirmek meqsedile sahin qizini ogluna istedi Teklif qebul edildi ve Ismayil qizi Perixan xanimi Sirvansahin oglu sultan Xelile nisanladi H 919 1523 cu ilde Sah Ismayil Sirvansah Seyxsahin qizi ile evlenmek istediyini bildirdi O hemin meqsedle emir Celaleddin Mehemmedi ve Demir beyi qiymetli hediyyelerle Samaxiya gonderdi Bu teklifden son derece memnun qalan Seyxsah sahin elcilerini boyuk ehtiramla qebul edib qizini onlarla ve meiyyetin musayietile saha gonderdi H 929 cu il zilhicce ayinin 25 de 5 noyabr 1523 cu il Tebriz yaxinliginda Sah Ismayilla Sirvansahin qizinin debdebeli toyu oldu Sah I Tehmasibin yurusu neticesinde Sirvansahlar dovleti suqut etmis sonuncu Sirvansah tutularaq Tebrizde edam edilmisdirDovletin suqutu Sirvansah Sahrux hakimiyyete geldiyi dovrden Osmanli xanedani ile elaqeye girerek Sultan I Suleymana mektub gondererek ona sadiq oldugunu bildirmisdi Sirvansah Sahruxa qarsi usyanlarin bas verdiyi bir dovrde Sirvani coxdan beri Sefeviler dovletine birlesdirmek fikrine dusen sah I Tehmasib elverisli behane tapdi H 945 1538 ci ilin baharinda Elqas Mirze Qorcubasi Padarin musayietile Kuru kecdi Sirvana girerek 300 nefer qarnizonla birlikde Surxab ve Qebele qalalarini tutdu Sonra onlar Sirvanin en mohtesem qalasi olan Gulustani muhasireye alindi Eyni zamanda Bugurt qalasi da muhasireye alindi Sirvansah Sahrux doqquz ay Bugurt qalasinda mubarize apardi Cennabinin melumatina gore Bugurta gelen sah Tehmasib adamlarini Sahruxun yanina gondererek ona aman boyuk iqta ve muxtelif hediyyeler verileceyini ved etdi Lakin bunlarin hamisi yalan cixdi Sonra sah Samaxinin butun serkerdelerine ve reislerine her cur nemetler ved ederek onlara xeyanet ederek aldatdi O seherin yuksek rutbeli sakinlerinden zorla iri meblegde pul alaraq sonra onlarin coxunun edam olunmasini emr etdi Ertesi gun Sahrux Huseyn bey Mehemmed bey ve Sirvan emirleri hediyyelerle Tehmasibin huzuruna gelerek saraylarinin ve xezinelerinin acarlarini itaetle sahin vekillerine teqdim etdiler Sirvansahlarin hele XIII esrden Bugurt qalasinda saxlanilan xezinesine I Tehmasib sahib oldu Qeley Bugurt qalasinin suqutundan sonra Sahrux Huseyn bey ve Mehemmed bey hebsxanaya salindi Bugurt qalasini ucurmaq emr edildi H 945 ci il cemadiyulevvel ayinin ucunde cume gunu 27 sentyabr 1538 ci il Gulustan qalasinin kutvali Nemetulla bey sahin huzuruna gelib qalani ona teslim etdi Ayin on yeddinci gunu Huseyn bey Lele edam olundu Sah Tehmasib Sirvani iqta kimi qardasi Elqas Mirzeye verdi Sirvansah Sahruxu da esl qul kimi qandalladaraq ozu ile goturub Tebrize qayitdi ve h 946 1539 ci ilde onu gizlince edam etdirdi onun heyati sahin emri ile sondu Tehmasib Sirvani tutduqdan sonra Sirvansahlar xanedanin devrildiyini elan etdi ve Sirvani Sefeviler dovletine birlesdirdi Olke sahin qardasi beylerbeyi Elqas Mirzenin idare etdiyi vilayete cevrildi Sirvanin demek olar ki butun zadeganlari mehv edildi onun torpaqlari qizilbas tayfalarinin bascilarina emirlere paylandi DinBibiheybet mescidi Sirvansahlarin hakimiyyeti dovrunde insa edilmis en muhum dini abidelerden biridir Arxeoloji qazintilar politeizmle bagli inanclarin mecmusu kimi paqan tesevvurlerinin koklerinin Sirvanda cox qedim zamanlara gedib cixdigini gosterir Serq xalqlari arasinda genis yayilmis dord esas unsurden biri kimi oda sitayis atesperestlik genis yayilmisdir Atesperest mebedleri olan atesgahlar Bakida Samaxida Qebelede tikilmisdir Atesperestlikle bagli olan Zerdustilik dini Sirvanda yayilmisdir Zerdusti eqidelerinde od muhum yer tuturdu ve buna gore zerdustileri cox vaxt atesperest hesab edirler Zerdustiler olmus adamlarin cesedlerini murdar hesab etdikleri ucun torpaga tapsirmir daglarda hazirladiqlari xususi yerlerde saxlayirdilar ki qurd qus yesin Yalniz bundan sonra temizlenmis sumukler yigilaraq defn edilirdi Azerbaycan erazisinde Derbende qeder zerdustilik sasanilerin herbi siyasi ugurlari ile bagli olaraq yayilmisdi I esrden etibaren ise Sirvanda xristianliq yayilmis III esrden dovlet dini seviyyesine qalxmisdir VII esrin evvellerinde Erebistan yarimadasinda meydana cixan islam tezlikle dunyanin boyuk bir hissesine yayila bildi Sirvan erebler terefinden feth edildi bolgede islam yayilmaga basladi Paqan dinler zerdustilik xristianliq ehemiyyetini itirir yehudilik movcudlugunu qoruyub saxlayir VIII esrin evvellerinden Qerbi Iranda ve Iraqda Buveyhilerin hakimiyyet basina gelmesi ile motedil sielik Azerbaycanda yayilmaga baslayir ve Derbende qeder gedib cixir Sunni henefi ve sie imami mezhebleri aparici mezhebler olurlar Sufilik de ozune xeyli ardicillar tapir Bu dovrun en gozel sufi abidelerinden biri Sirvandaki Pirsaat cayi uzerindeki xanegahdir Selcuqlular dovrunde sunnilik bolgede guclenir sieliyin movqeleri zeifleyir Sufi teriqetleri genis yayilir Monqol istilalari dovrunde sufilik genis yayilir Hurufilik guclenir Onun banisi Fezlullah Neimi idi Ebulhesen Eliyyul Ela ve sair Nesimi hurufiliyin en nufuzlu numayendeleri kimi sohret tapmislar Bu dovrde sufi xelvetiyye teriqetinin ikinci piri Seyid Yehya Bakuvi Sirvanda cox meshur olmusdur Sirvansahlarin hakim sulalelerinin numayendeleri sunni muselman olmuslar Lakin ehali arasinda islamla yanasi diger dinler xususile xristianliq yehudilik ve zerdustuluk de az miqdarda olsa bele yaylmisdir Sirvansahlar Sirvanda dini tikililerin Navahi kendi yaxinligindaki Pirsaatcay xanegahi Baki yaxinligindaki Bibiheybet turbesi Samaxi yaxinligindaki Goyler kendindeki Madekani piri ve s tikilmesine ve onlarin bezedilmesine boyuk ehemiyyet verirdiler Osmanli ve Agqoyunlu sultanlari kimi Sirvansahlar da tesevvufe xususi maraq gostermis sufi seyxlerini himaye etmisler Xususile I Ibrahim ve I Xelilulahin bu istiqametde fealiyyeti haqqinda tarixi menbelerde coxlu melumatlar vardir Hemin sirvansahlardan birincisinin Hurufi ikincisinin ise Xelveti xanegahlarina bagli oldugunu zenn eden tedqiqatcilar da vardir Sefeviler hakimiyyeti dovrunde bolgede sielik yayilmaga baslayir MedeniyyetEdebiyyat Esas meqale Azerbaycan edebiyyatiXaqani Sirvaninin Azerbaycan Dovlet Incesenet Muzeyinde saxlanan portreti Xl XIII esrlerde butun Yaxin Serqde oldugu kimi Sirvanda da poeziya yuksek seviyyeye catmisdi Fars dili edebiyyatda o cumleden seirde ustun yer tutaraq ereb dilini demek olar ki tamamile sixisdirmisdi Sairler fars ve ereb dilleri ile yanasi turk dilde de eserler yazirdilar XIII esrin sonlarinda sair Azerbaycan ve fars dilinde lirik seirleri ile sohret qazandi Hesenoglunun muasiri Baki sairi XIV esrin evvelleri bakililari bir sira vergilerden azad eden ve seherin abadlasdirilmasina dair fermanlar veren ithaf olunmus azerbaycanca muxemmesi de dovrumuzedek gelib catmisdir Orta esrler Azerbaycan poeziyasinin esas janrlari butun Yaxin ve Orta Serqde oldugu kimi qeside qezel ve rubai idi Sahlari ve feodallari medh eden debdebeli qeside Sirvanin saray sairleri arasinda debde idi Menbeler xeber verirler ki XI esrin sonlarinda Sirvansah I Feriburzun sarayinda Sirvansaha ereb dilinde medhiyyeler yazan sairler toplasmisdi Ereb sairi el Qezzinin Azerbaycanda ve Arranda yazdigi seirler burada erebdilli poeziyanin enenevi janrlarinin genis yayildigi edebi muhitin movcud oldugunu gosterir El Qezzinin Sirvansah I Feriburzun xesisliyinin ve diger qusurlarinin mexsereye qoyuldugu zerif edebi formada yazilmis hecvi dovrumuze catmisdir Ehtimal ki el Qezzi Sirvansaha hecv olan qesidesini Feriburz gelme sairin medhiyyelerini dinlemek istemedikde Sirvani terk edib getdikden sonra yazmisdir XII esr klassik Azerbaycan poeziyasinda lirik janrlarla yanasi dahi Azerbaycan sairiNizami Gencevinin qeleminden cixan gozel epik eserler de yaranmisdi Nizaminin yaradiciliginin bir hissesi de Sirvnsahlarin I Axsitanin adi il baglidir XI esrin evvellerinden Arran ve Sirvan da daxil olmaqla Azerbaycanda fars dilinde yazan tam bir nesil gorkemli saray sairi meydana gelmisdi X esrin ikinci yarisi XI esrin birinci yarisinda ilk Azerbaycan sufi sair ve filosoflarindan biri dovrumuzedek gelib catmis en qedim sufi divaninin muellifi ibn Bakuye ve ya Baba Kuhi texellusleri ile taninmis Ebu Abdullah Eli ibn Mehemmed Sirazi idi Dahi sair Nizami Gencevi ozunun Leyli ve Mecnun mesnevisini Sirvansah I Axsitanin sifarisi ile yazmisdir XII esrde Sirvansahlar III Menucohrun ve I Axsitanin sarayinda Azerbaycanin farsdilli seir mektebi yaranmisdi Onun basinda melik us suera sairler sahi Nizameddin Ebulula Gencevi dururdu Saray sairi olan Ebulula Gencevi eyni zamanda nedimlerin Sirvansahin sexsi musahiblerinin bascisi idi Ebulula genceli olub XI esrin son rubunde orada dogulub tehsil almisdi O Sirvanin gorkemli sairleri Felekinin ve Xaqaninin muellimi idi Sirvanin diger bir istedadli sairi Izzeddin Sirvani haqqinda melumat cox azdir Yalniz onun Ebulula ve Xaqaninin muasiri olub onlarla gorusduyu melumdur Seirlerinden bize gelib catan bir yarimciq qesidesi ve bir rubaisi onun poeziyasinin gozellik ve zerifliyinden xeber verir Sirvan mektebinin meshur sairlerinden biri de Ebululanin telebesi Ebu Nizam Mehemmed Feleki Sirvanidir 1108 1145 Feleki Samaxida dogulmusdur O dostu Xaqaninin komeyile Sirvansahlar sarayina gelmis burada III Menucohru Sirvanda abadliq ve medeniyyetin tereqqisi ucun cox is gormus agilli hokmdar kimi vesf eden qesideler yazmaga baslamisdir XII esrde Sirvansahlarin saray sairlerinin en gorkemlisi Efzeleddin Ibrahim ibn Eli Xaqani h 515 595 1121 2 1199 ci iller idi O Samaxi yaxinligindaki Melhem kendinde dulger Elinin ailesinde anadan olmusdur Xaqani son derece cilalanmis kamil seir texnikasina valehedici senetkarliga malik sair kimi meshurdur Xaqani dovrunun en tehsilli adamlarindan biri olub ereb dilini felsefeni ilahiyyati tebabeti edebiyyati oyrenmisdi Ona emisi hekim ve alim Kafieddin Omer telim terbiye vermisdi Xaqaninin parlaq poetik istedadi erken askar olmus ve tam sekilde onu boyuk mesenat olan Sirvansah III Menucohrun saray sairleri sirasina daxil eden muellimi Ebulula Gencevinin tesiri altinda formalasmisdir H 552 1157 8 ci ilde ziyaretden qayidan Xaqani Azerbaycan edebiyyatinda mesnevi janrinda yazilmis ilk eser kimi deyerlendirilen yegane poemasi eserini tamamlayir Xaqaninin yaradiciligi tekce Azerbaycan seirine deyil Yaxin Serqin butun farsdilli poeziyasina guclu tesir gostermisdir Esas poetik janr olan qeside ile yanasi humanist dunyevi poeziya da inkisaf edirdi Onun parlaq numayendesi XII esrin dahi sairi dunya edebiyyatinin korifeylerinden biri Nizami Gencevi idi Menbelere gore sair sufi daireleri ve exi teskilati ile elaqe saxlamisdir O ereb xususile fars dillerini mukemmel bilirdi Nizamide Axsitan divan sahibi kimi xatirlanir ehtimal ki sair ozunun lirik seirler mecmuesini ona teqdim etmisdir Nizami mehebbet movzusuna hesr olunmus ucuncu poemasi Leyli ve Mecnun u fars ve ereb dilleri ile bezemeyi xususi qeyd eden I Axsitanin sifarisi ile yazmisdi Axsitanin bu telebi Nizaminin fars dili ile yanasi Azerbaycan turk dilinde de seirler yazdigini ehtimal etmeye imkan verir Axsitanin Nizamiye mektubunda asagidaki misralar vardir Orijinal metn Azerbaycancaدليلى و مجنون Leyli ve Mecnunدر زیور پارسی و تازی Kamal covherinin xezinesinden این تازه عروس را طرازی Gor kimin sapina inci duzursen ترکی صفت وفای ما نیست Turk dili yaramaz sah neslimize ترکانه سخن سزای ما نیست Eskiklik getirer turk dili bize آن کز نسب بلند زاید Yuksek olmalidir bizim dilimiz او را سخن بلند شاید Yuksek yaranmisdir bizim neslimiz Nizami poemani 4 aya yazaraq onu 1188 ci il sentyabrin 24 de basa catdirdi Nizaminin poemasi butun Serqde boyuk ugur qazanaraq meshurlasmisdi Leyli ve Mecnun poemasi XII esr romantik Azerbaycan serinin zirvesi ve mehebbet haqqinda en mohtesem eserlerdendir Dahi sairler Nizami ve Xaqaninin Azerbaycan xalqinin medeniyyetini tarixini ve heyat terzini eks etdiren yaradiciligi XII esr Azerbaycan edebiyyatinin en yuksek zirvesi onun qizil dovru dur Hemin dovrde edebiyyatin ve elmin inkisafi birterefli xarakter dasimirdi Bu orta esrler Azerbaycan cemiyyetinde medeniyyetin umumi yukselisinin terkib hissesi idi XV esrde yasamis yehudi lugetci Moisey ben Aaron da Sirvansahlar dovletinde yasayib yaratmisdir Bedii senetkarliq Eli Mehemmed oglu Sirvaninin duzeltdiyi burunc luleyin Sirvan 1206 Ermitaj Olkede bedii medeniyyetin umumi yukselisi ile bagli tetbiqi senet xeyli inkisaf etmisdi Incesenet eserleri seviyyesinde olan bir sira bedii senetkarliq memulati Samaxi ve Sekinin ipek parcalari metal qablari ve zergerlik memulati Beyleqanin gozel sirli saxsi qablari Sirvanin bir sira seherlerinin gozel naxisli xalcalari ve sair incesenet esyalari Yaxin Serq olkelerine ixrac edilirdi Ermitajin zengin kolleksiyasi icerisinde tuncdan tokulmus Sirvan luleyinin heykel qrupu diqqeti celb edir Bu nefis su qabi donqarli inek ve onu emen buzov tesvirinden ibaretdir Ineyin beline sicrayib onu parcalayan sir destek rolunu oynayir Qab gumusle inkrustasiya edilmis uzerinde nebati naxislar insan ve heyvan fiqurlari tesvir olunan hasiyelerle bezedilmisdir Ineyin boynundaki kitabede yazilir Bu inek buzov ve sirin her ucu butov sekilde tokulmusdur Kitabede sifariscinin sahibinin habele neqqasin Eli ibn Mehemmed ibn Ebdul Qasimin adlari cekilir ve h 603 1206 cu il meherrem ayi tarixi gosterilir Son derece ifadeli dinamik ve orijinal eser olan bu heykelcik onun yaradicisinin yuksek bedii senetkarligini gosterir Sirvansahlar sarayinda XII esre aid edilen tebeqedeki quyularin birinde bedii cehetden orijinal sekilde islenmis tunc ciraq tapilmisdir Ciraq bedii tokme seklinde tesvir olunan suvari ata hucum eden yirtici heyvan iki okuz basi pisikkimiler fesilesinden on dord iri vehsi heyvan basi iki relyefli insan uzu ve diger detallarla bezedilmisdir Ciragin uzunlugu 18 sm hundurluyu teqriben 8 5 sm dir O eridilmis mum texnikasi esasinda duzeldilmisdir Bedii senetkarliq novlerinden biri de sirli keramikadir Tedqiqatcilar Beyleqan keramikasinin gozelliyini bariz ifade olunmus ozululuyunu ve orijinalligini habele Beyleqan duluscularinin xususile XI XIII esrin birinci rubunde tetbiqi senet sahesinde yuksek seviyyeye nail olduqlarini qeyd edirler XII esrin meharetle islenmis relyefli nebati daireler fonunda yasil zolaqli bosqab ve kasalari parlaq polixrom naxislari Beyleqanda islenib hazirlanmis texniki usulla manqan siri uzerinde ince ve zerif naxiscekme hemin dovrde basqa incesenet saheleri kimi bedii keramika senetinin de inkisaf etdiyini gosterir Bu ve ya diger memulatlari istehsal eden karxanalar onlara oz mohurlerini vururdular Duluscular bezi qablarda oz imzalarini gizli sekilde naxislarla hekk edirdiler Bir sira sirli keramika memulatini uzerinde lirik xarakterli farsca poetik numuneler yaxud erebce xosbextlik arzulari bildiren kitabeler vardir Sonraki esrlerde sirli eramikanin inkisafina tekrar rast gelinmir Sirvan ve Arran ehalisinin meisetinde genis yayilmis xalq tetbiqi senet novlerinden biri de xalcaciliq idi Azerbaycanda xalca hele eramizdan xeyli evvel toxunmusdur Mingecevirdeki katakomba qebirinde palaz qaliqlari askar olunmusdur X esrin anonim elyazmasinda Sirvan ve Xursan vilayetlerinde Quba ve Baki seheri ile birlikde Abseron da bu zonaya daxil idi muxtelif cesidli mexfuri xovlu xalcalar palazlar toxunduguna dair melumat verilir Ecaib ed Dunya adli XIII esr menbesinde muasir Quba rayonu erazisindeki Abxaz seherinde zili xalcalar ve yaxsi corablar toxundugu xatirlanir Quba Sirvan qrupuna mexsus Sirvan tipli hendesi naxisli xovlu xalca dovrumuzedek gelib catmisdir Bu xalca XlII XIVesrlere aid edilir XV esrde Sirvandan ve Arrandan Qerbi Avropa olkelerine coxlu miqdarda xalca ixrac olundugu qeyd edilir Memarliq Esas meqaleler Azerbaycan memarligi ve Sirvan Abseron memarliq mektebi Sirvanda seherlerin ve seher medeniyyetinin inkisafi ile bagli memarliq ve sehersalma da inkisaf edirdi Hemin dovrde Azerbaycanin yuksek memarliq seneti memarliq formalarinin ozunemexsuslugu bezek islerinin zenginliyi yerli memarligin coxesrlik inkisaf ve tekmillesme dovrunun yekunu idi IX XI esrlere aid memarliq abidelerinin cuzi bir hissesi dovrumuze catmisdir Bu dovrde daha cox ibadetxanalar esasen hakim islam dini ile bagli olan mescidler tikilirdi XI XIII esrler Azerbaycan memarliq abideleri onun yuksek inkisaf seviyyesini gosterir ve qonsu olkelerin Yaxin Serqin hemhudud olkelerinin memarligindan ferqlenen ozunemexsus yerli xususiyyetleri ile seciyyelenir Onlarda bedii ve tikinti enenelerinin sabitliyi musahide olunur Bu dovrde Azerbaycan memarliginda dord istiqamet memarliq mektebi yaranmisdi Azerbaycan memarliginin gelecek inkisafinda muhum rol oynamis yerli Naxcivan Maraga ve Sirvan Abseron Arran ve memarliq mekteblerinin tesekkul prosesi basa catmisdi Memarliq binalarinin das hormesinin xarakter ve qurulusu ile mueyyenlesen bedii obrazinin butovluyu horgunun hamar fonunda relyefle isiq kolge effekti yaradan plastik cehetden zengin dekor unsurlerinin yerlesdirilmesi Sirvan Abseron memarliq mektebinin xususiyyetlerindendir XI XIII esrlerde sehersalmanin inkisafi ile elaqedar olaraq Azerbaycan memarlari ifadeliliyi ve gozelliyi ile secilen saraylar qesrler karvansaralar mescidler korpuler ve s tikirdiler Baki ve Abseronun memarliq abideleri tikinti materialina gozel yonulmus sariya calan ag xirda denever yerli badamdar ehengdasina ciddi ve lakonik formali bedii memarliq uslubuna gore Sirvan Abseron qrupunda birlesir XI esrin ibadetxana tikililerine Bakinin Iceriseher hissesindeki Siniqqala adi ile taninan Mehemmed ibn Ebubekr mescidi aiddir Mescid catma tagli mehrabi olan duzbucaqli otaqdan ibaretdir mescidin simal divarindaki erebce kitabede mescidin el ustad el reis Mehemmed ibn Ebubekr terefinden h 471 1078 9 ci ilde tikildiyi xeber verilir Yadelli basqinlar ve siyasi seraitin murekkebliyi mudafie istehkamlarinin insasini sertlendirirdi Abserondaki bir sira qalalar ve feodal qesrleri XII XIII esrlere aiddir E E Elesgerzadenin fikrince Sirvansah I Axsitanin hokmranligi dovrunde h 583 1187 cu ilde Merdekan kendinde yuxari hissesi masikullar ve merlon discikleri ile bezenmis divarla dovrelenen ve tinlerinde yarimburcleri olan duzbucaqli heyetin ortasindaki iyirmi iki metrlik prizmasekilli mohtesem dordkunc qulleli qala tikilmisdir Onun yaxinliginda h 600 1204 cu ilde memar Ebdulmecid ibn Mesud terefinden tikilmis ve yerli memarliq tipinin sabitliyini gosteren basqa bir qala ucalir onun donjonu yuxari hissesi masikul ve merlonlarla bezedilmis azaciq naziklesen das silindir olub daha zerif formaya malikdir Sirvan Abseron mektebinin mudafie tikililerinin memarliginda Bakinin Iceriseher hissesinde denize dogru dikine uzanan sahil qayasinin cixintisi uzerinde insa edilmis Qiz qalasi qeyri adi gorkemile xususi yer tutur Onun islamaqederki dovrde ibadetgah kimi tikildiyi XII esrin son rubunde ehtimal ki 1175 ci ilde Sirvansah I Axsitan Abseronu ve Bakini fortifikasiya istehkamlari ile mohkemlendirerken tikintisinin basa catdirildigina ve deyisdirilerek mudafie qalasina cevrildiyine dair mulahize ireli surulmusdur Sirvansahlarin zamaninda esasli berpa olunaraq mudafie qurgusuna cevrilmis qedim mebed Qiz qalasi Xaqaninin XI esr Sirvansah I Axsitan ibn Menucohru medh eden meshur qesidesinde Xorasanin yenilmez Bestam seheri ile muqayise edilen Bakinin alinmaz qala kimi ehemiyyeti qeyd olunur Seirde Xaqani Sirvansah I Axsitanin insa etdirdiyi qala tikililerine isare edir XII XIII esrin evvellerinde istedadli memar ve senetkarlarin yasayib yaratdigi Sirvanda memarliq inkisaf edirdi Menbelerde Samaxinin yaxinligindaki XII esrden xeyli evvel tikilmis ve o vaxtlar insasi basa catdirilan Gulustan qalasi Bugurt qalasi ve bir sira diger qala ve burcler qeyd olunur Zekeriyye el Qezvini Sirvan vilayetinde mohkemlendirilmis Bugurt qalasindan danisir Bu qalada das tesvirler ve heykeller var Onlar cox qedim olduqlarindan menalari aydin deyil Qalada hokumet evi dar el imare var Onun qapisinda yazilmisdir Bu evde on bir otaq var Lakin buraya giren cox cehd gosterse onlardan yalniz onunu gore biler On birincinin yerini ise hec kim bile bilmez cunki hokmdarin xezinesi oradadir Siddetli dagiintiya ugradigindan Gulustan qalasinin butov qapali qurulusundan dovrumuze dag relyefinde peren peren dusmus tek tek burc ve divar bolumleri qalmisdir En monumental burcler qalaya qalxan cigirin basinda dagilib aradan getmis giris darvazasinin yanlarindadir Onlardan qerbde ise daha bir yarimdairevi burcun qaliqlari yukselir Planda duzbucaqli bicimde olan bu burc dagin qerb yamacindadir Dagin dereye baxan alt terrasinda da divar ucuqlari var Butun bu divar ve burc qaliqlari vaxtile dag beline qursaq kimi dolanan mohkem qala divarlari icerisinde olmusdur Yaxin kecmisde ise Gulustan qalasinin daha cox tikintisi goze deyir ve onun memarligi haqqinda daha dolgun tesevvur yaradirdi Sah mescidinin interyeri Sirvansahlar oz xezinelerini zeif mudafie olunan Samaxidan uzaqda elcatmaz Bugurt qalasinda saxlayirdilar Bu parcada Bugurt qalasini bezeyen barelyef ve das heykeller haqqinda melumat diqqetelayiqdir Buna benzer heykelterasliq tesvirleri Samaxidaki Gulustan qalasinda Bayil buxtasindaki qalada da var idi Ehtimal ki bu heykelterasliq tesvirleri qedim eneneye gore dovlet idaresinin dar el imare nin yaxud Sirvansahin iqametgahinin yerlesdiyi qalalari bezeyirdi Bayil qesrinin adanin bicimine uygun uzunsov plani var Qalanin uzunlugu 180 m orta eni ise 35 m dir Qala divarlari serqde alti qerbde ise bes yarimdairevi Baki qalasindaki kimi burcle mohkemlendirilmisdir Bayil qesrinin tikintisi siyasi herbi baximdan cox qarsiq bir cagda monqol yurusleri butun Yaxin Serqi lerzeye getirdiyi vaxtda 1234 1235 ci illerde basa catmisdi Ancaq sahile yaxin adada tikilen bu mohtesem qesrin omru cox qisa olmusdur Alimlerin fikrince o 1306 ci ilde bas veren guclu zelzele neticesinde denize batmisdir Monqol istilasindan sonra teqriben 1239 cu il Sirvanda XIII esrin sonlarinadek ehemiyyetli tikililere rast gelinmir ki bu da olkenin herbi emeliyyatlar neticesinde dagintiya meruz qaldigini gosterir Lakin artiq XIV esrin evvellerinden butun olkede yeniden iri mudafie tikilileri ibadetgahlar insa edilmeye baslayir Nardaran Ramana qalalari ve s Sirvansahlar dovru Azerbaycan memarliginin en deyerli numunelerinden biri Sirvansahlarin Baki iqametgahi olan Sirvansahlar sarayidir Komplekse Sirvansahlar sarayi Divanxana Keyqubad mescidi Sirvansahlar turbesi 1435 1436 Sah mescidi 1441 Seyid Yehya Bakuvi turbesi Murad darvazasi 1585 Saray hamami ve ovdan daxildir Sirvansahlar memarliq kompleksinin asagi heyetinde yerlesmis Sirvansahlar turbesi ile Sah mescidi birlikde yuxari heyetin memarliq kompleksinden ferqlenen kicik bir tikinti kompleksi yaratmisdir Duzbucaqli prizma formasinda olan Sirvansahlar turbesinin Serq fasadi portal bastag kompozisiyasi ile qeyd edilmis ve dekorativ unsurlerle bezedilmisdir Bu binanin ifadeli gorkem almasina kompozisiya aydinligi ve memarliq formalarinin ciddiliyi sebeb olmusdur Turbe tikintisinde isiq kolge lekelerine saquli memarliq hisseleri ile ufuqi formalar arasindaki kontrastliga ve ustalarin meharetle yaratdigi das ustundeki oymalara genis yer verilmisdir Binanin daxili hissesi catma gunbezle nehayetlenib Cenub ve Simal tereflerde yerlesmis xidmet otaqlari tagtavanla ortulmusdur Simal terefdeki otaqda dama apran dolama pillekenler yerlesdirilmisdir Daxili qurulusun esas hissesi salona verilmisdir Salonun divarlarinda catmatagli derin taxcalar yerlesdirilmisdir Salonun ustu itibucaqli tepesi olan gunbezle ortulmusdur Bu gunbez kurevi formali yelkenler uzerinde yerlesdirilmisdir Gunbezin daxili sethi zerif dilim hisselere parcalanmisdir Salonun Qerb terefindeki iki kicik otaqda turbe emlaki saxlanirmis Salonun ciddi uslublu memarliq gorkeminde nezere carpan cehet interyerle qametli gunbezin duzgun nisbetde tikilmesidir Gunbez vaxtile firuzeyi kasi lovhelerle ortulu olmusdur Sirvansahlar saray kompleksinin Simal Qerb hissesinde divarla ehate edilmis kvadrat heyetde Divanxana yerlesir Heyetin ortasinda 1 5 metr hundurluyunde olan bunovrenin ustunde divanxananin sekkizguseli merkezi pavilyonu ucaldilmisdir Bu pavilyonun merkezi salonu bes terefden aciq eyvana baxir Divanxanani teskil eden xususi formali sutunlar ve onlarin yaratdigi catmatagli arka abidenin merdlik quvvet ve mudriklik ifade eden memarliq obrazini yaratmisdir Heykelterasliq XII XIII esrlerde Sirvanda dekorativ ve plastik senet xeyli inkisaf etmisdi Senetkarlarin abideler uzerinde qalmis adlari bir sira istedadli heykelteraslarin oldugunu gosterir Baki buxtasinda XIV esrde su altinda qalmis uzunsov duzbucaqli formali qala tipli tikilinin yerinde Bayil daslari deyilen yerde uzerinde ereb elifbasi ile kitabeler hekk olunmus sekkiz yuzedek sal das tapilmisdir Fars dilindeki bu kitabeler vaxtile abidenin divarlarini yuxaridan dovreleyen frizde yerlesdirilmisdir Sallarin kitabelerden bos qalan yerlerinde qabariq sekilde muxtelif heyvan efsanevi varliq bezilerinde tac olan insan baslari tesvir olunmusdur Bu qabartmalarin bir coxu boyuk senetkarliqla realist sepkide islenmis bu ve ya diger heyvana mexsus hereketler duzgun tecessum etdirilmisdir Ehtimal ki daha erken dovre aid olan natural olculu iki at barelyefinin parcalari diqqeti celb edir Bir nece dasda memar Zeyneddin ibn Ebu Residin neqqas Residin adlari cekilir abidenin h 632 1234 5 ci ilde tikildiyi gosterilir Zekeriyye el Qezvininin 1275 ci ilde yazdigina gore Sirvansahin Samaxi yaxinligindaki Bugurt qalasindaki iqametgahinin divarlarinda insan heykel tesvirleri var idi XIV esrin ikinci yarisinin muellifi Arif Erdebili xeber verir ki Sirvansah Axsitan XII esr Samaxi yaxinliginda dagda das hasarla dovrelenmis elcatmaz Gulustan qalasini tikdirmisdi Qalanin yuxari hissesinde dasdan yonulmus cox gozel qabariq insan uzleri tesvir olunmusdur XVII esrde Samaxida olmus seyyah Adam Oleari qala divarinda dasdan yonulmus insan uzleri gorduyunu yazirdi Gorunur bu nadir bezek abideleri Sirvan Abseron memarliq mektebinde islamaqederki qedim yerli eneneler esasinda yaradilirdi X esr ereb muellifleri Derbendde sirlerin ve insanlarin das heykel tesvirlerinin movcudlugunu qeyd etmisler Sirvanin bir sira rayonlarinda qoyun ve at seklinde basdasilarina habele uzerinde meiset ov ve ziyafet sehnelerinin ve i a barelyef formasinda tesvir edildiyi das sallara tesaduf olunur Islam dininin insanin ve heyvanlarin tesvirini qadagan etmesine baxmayaraq Azerbaycanda tesviri senetin bu novu aradan cixmamisdi IX XIII esrlere aid freskalar ve boyakarliq eserleri dovrumuzedek gelib catmisdir Menbelerin verdiyi melumatlar bu dovrde tesviri senetin movcud oldugunu gosterir Muqeddesi X esr xeber verir ki Mugandan bir merhele arali qus ve heyvan resmleri cekilmis el Hesre adli boyuk bir qala var XVI esrde namelum Bakili ressam terefinden cekilmis miniatur Nizami Gencevi Isgendername Nizami Gencevi adina Milli Azerbaycan Edebiyyati Muzeyi Neqqasliq ve miniatur seneti XII XIII esrlerde memarliq abidelerinde dekorativ senetkarliq yuksek inkisaf seviyyesine catdi Hendesi ve nebati ornamentle yanasi ciceklenen kufi yaxud nesx xetleri ile meharetle horulmus kitabeler yaradilirdi Pirsaatcay xanegahi mescidinin cenub divarindaki mehrab habele onun her iki terefindeki kicik hecmli panno gec uzerinde bedii oyma ile bezedilmisdi Mehrabin duzbucaqli ve pannolarin sethi ciceklenen kufi kitabelerle ve nebati naxislarla ortulmus uzerine xirda rengareng kasilar sepelenmisdir Pirhuseynin turbesinin ve qebirdasinin kasi bezeyi xususile boyuk bedii deyere malikdir Zernaxisla ortulmus kasi lovheleri kobalt ve yasili furuzeyi rengli naxislarla bezedilmisdir V A Krackovskayanin fikrince kasilar Kasan seherinde hazirlanmisdir Azerbaycan tesviri seneti ilk numuneleri XIII esrin evvellerine aid edilen miniatur ressamliginda da tecessum etmisdir Bu incesenet novunun sonraki inkisafi XIII esrin sonu XIV esr miniaturlerinde nezere carpir Azerbaycanda elyazmasi kitabi butun muselman Serqinde oldugu kimi tam bir sira senetkarin emeyi ile yaradilan esl bedii senet eseri idi Elyazma kitabinin kagizi xususi usulla hazirlanir ve cilalanirdi Sonra mahir xettatlar husnxetle elyazmasinin metnini kocururduler En qedim xett kufi xetti idi Sonralar nesx suls ve s xetler yarandi Kitabin yaradilmasinda gozel xetle yazan xettatlarin rolu xususile boyuk idi Xettatin adi adeten elyazmasinin kolofonunda gosterilirdi Yazi texnikasinin bedii keyfiyyetleri uzunmuddetli tecrube sayesinde elde edilirdi Metn kocuruldukden sonra elyazmasi illustrasiya ucun ayrilmis yerler ve ayri ayri sehifeler uzerinde isleyen miniaturcu ressama verilirdi Kitabin bezedilmesinde muzehhibler naxis ustalari da isleyirdiler Elyazma kitabi uzerinde son isi cildciler gorurduler Onlar kitaba deriden basmanaxisli yaxud lak boyali uz cekirdiler Teymuriler sulalesinin Min sulalesi ile ticari elaqelere girmesinden sonra Cinden keyfiyyetli kagizlar getirilmeye baslandi hemin dovrde Sirvansahlar dovletinde de elyazma seneti inkisaf etmisdi Bele ki Kamal Xocendinin Divan i 1468 ci ilin oktyabrda Ferrux Yasarin saray ressami terefinden Samaxida yeniden qeleme alinmis 1468 ci ildeki bir divan kitabinin girisinde ise Ferrux Yasarin ozu resm edilmisdir Elyazmalarin her ikisi Britaniya Kitabxanasinda saxlanilir Sosial bolguSirvansahlar saray kompleksinin terkibinde Divanxana binasi Sirvansahlar dovletinde sosial munasibetler sinfi mubarizeleri ve seher qurulusunu oyrenmek baximindan yazili menbelerin verdiyi melumatlar daginiq ve cuzidir Bu boslugu esasen Baki ve Abseronda Samaxida Derbendde ve Sirvanin diger seher ve yasayis yerlerindeki coxlu memarliq abidelerindeki das kitabeler habele hemin dovr Sirvan hakimlerine mexsus numizmatik melumatlar doldurur XI XIV esrlere aid narrativ menbelerde XII esr sairlerinin Nizami Gencevi Feleki Sirvani Xaqani ve b eserlerinde muxtelif sosial terminlerin epiqrafik abidelerde ve sikke legendalarinda Sirvansah emir xaqan xan sultan melik vezir hacib sedr sipahsalar seyx qazi elquzat reis amid amil ve s titul ve rutbelerin xatirlanmasi gosterir ki hemin dovrde Sirvanin seherlerinde inkisaf etmis feodal cemiyyetine mexsus murekkeb sosial struktur movcud olmusdur Bu cemiyyetin esas sinifleri feodallar kendliler ve senetkarlar idi Boyuk seherlerin ehalisi deqiq sekilde bir terefden eyanlara ve iri tacirlere diger terefden ise xirda alvercilere ve senetkarlara bolunurdu Hakim feodal tebeqesinin basinda Sirvansahlar dovletinin bascisi Sirvanin paytaxti Samaxida seher zelzeleden dagildiqdan sonra ise 1192 ci ilden Bakida yasayan Sirvansah dururdu Sirvansah oz dovletinde ister herbi baximdan isterse de reiyyet uzerinde qeyri mehdud hakimiyyete malik idi O feodal qayda qanunlarinin remzi ve dayagi emirlerin merkeze itaet etmemek cehdlerinin qarsisini alan quvve idi XII esrde Sirvansahlarin Arran erazisini isgal etmeye calisan turk ve turkmen qosun bascilarina munasibeti pis idi Sirvansah bele hesab edirdi ki yalniz yerli sulalerden biri hakimiyyet huququna malikdir Siz Yezid neslinden deyilsiniz ne Revvadilerin varisisiniz ne de Seddadilerin xelefleri saylirsiniz Sirvanin feodal zadeganlarinin neft quyulari ve duz medenleri ekin yerleri ve bostanlari uzumlukleri mal qarasi qesrleri evleri karvansaralari ve s var idi Dovletde ve seherlerde ali inzibati hakimiyyet herbi ve yuksek mensebli dovlet memurlarinin ali rutbeli ruhanilerin elinde idi Sirvanin herbi eyanlari yerlerde butun herbi ve inzibati hakimiyyeti ellerinde toplamis herbi reisler emirler idi Emirler Sirvanin vilayet seher ve kendlerinde hakimilik edir mudafie istehkamlarinin tikilmesi islerine baxirdilar XI XII esrin evvellerinde qosun reisine serkerdeye sahib el ceys erebce deyilirdi Sipehsalar herbi reis bas serkerde rutbesi XIII esrin evvellerinde de en yuksek herbi rutbe idi Sirvansah ve emirlerin yaninda onlarin sexsi muhafizesi vezifesini dasiyan qulamlar olurdu Onlar Sirvansahin tapsirigi ile onun qohumlarini oldurub qan intiqamini alir ve diger qorxulu tapsiriqlari yerine yetirirdiler Sirvanin veziri Sirvansahin iltifati ile olsa da dovletin tam selahiyyetli hakimi idi Vezirlerin hakimiyyeti ilk novbede memur tebeqesinin numayendeleri ucun bexsis menbeyi idi Ehaliden vergi yigmaq icazesini daman vezir verirdi Baki qalasindaki Cume mescidi minaresinin bunovre dasindaki farsca kitabeye gore Sirvanda ehtimal ki XI XII esrlerde Samaxida XIII XIV esrlerde ise Bakida vezirler divani divan el vuzera movcud olmusdur Sultan Mehemmed Olcaytunun 1304 1316 yarliginin metninden ibaret olan bu kitabede Bakidaki divan xatirlanir Seher idaresinde memurlar muhum vezife tuturdular Mesud ibn Namdar Sirvanda mustovfi vergilerin medaxil ve mexaricinin ucotunu aparan seherin medaxil ve mexaric defterini tertib eden maliyyemuhasibat idaresinin mesul memuru vezifesinde islemisdir O hemcinin ozunun musrif nezaret memuru vezifesinin de adini cekir Onun mektublari arasinda Beyleqanin musrifi vezifesine teyin olunmaq barede erizesi var Bu memurun vezifesi ehalinin geliri haqqinda melumat toplamaq idi Seherlerde vergi ve rusumlari amiller yigirdilar Qosunlarin ucotu ve onlarin mevacibinin odenilmesi ile mesgul olan memur arid adlanirdi Amidin ve seher reisinin yaninda katib vezifesi de var idi Feodal seher inzibati idaresinin muhum simalarindan biri seherin bazarlarina ticaret senetkarliq mehellelerine mehsullarin keyfiyyetine temizliye ve qayda qanuna olcu ve ceki vasitelerinden duzgun istifade olunmasina nezaret eden muhtesib idi O polis funksiyasini da seherde ictimai asayisin qorunmasi cinayet islerini ve cinayetkarligin tedqiqi serxoslarin ve igtisascilarin cezalandirilmasi icra edirdi Muhtesib hemcinin seher sakinlerinin Quranin gosterislerine ve islam dini ayinlerine riayet etmelerini nezaretde saxlayirdi Sehne XI XII esrlerde sultanin herbi canisin idi Seherde tikinti islerine memar basciliq edirdi Bu adi dasiyan senetkar binanin tikilmesinde istirak eden insaatci senetkarlar benna muhendis serkar hekkak ve basqalari arasinda mesul sexs oldugundan kitabelerde de yalniz onun adi cekilir Mirab seherin su ile techiz olunmasi ve onun seher sakinleri arasinda bolusdurulmesi ile mesgul olur suvarma kanallarinin saz olmasina bulaq ve su quyularinin temizliyine nezaret edirdi Feodal sinfinin diger muhum qrupunu ali ruhaniler seyxulislam qazi ve qazi el quzzat yeni vilayetin esas seherinin qazisi teskil edirdi Onlar mulkiyyet huququnu legv ede bilir seriet qanunlari esasinda mehkeme icraatini heyata kecirirdiler Onlar hemcinin mirasi bolusdurur kebin kesir ve diger muxtelif mulki islerle mesgul olurdular Vergi yigmaq huququ verilen sexse damin deyilirdi Vergi yiganin huququ seherin mulki hakiminin vezifelerine uygun gelirdise icaredar hakim amid adlanir ve bu vezife serefli sayilirdi Seherlerin vergi veren ehalisini teskil eden reiyyet seher senetkarlari feodallardan asili olan kendliler ise istismara meruz qalirdilar Menbeler Sirvanda monqol istilasina qeder qul oldugunu xeber verirler XIII esrin 20 ci illerinde yazmis namelum muellif Sirvanin mallarini sadalayarkan ilk novbede cariye qizlarin turk qullarinin adini cekir XI XIV esrlerde feodal Sirvan cemiyyetinde muharibede qosunlar terefinden ele kecirilib aparilmis esirlerden ibaret qullar mueyyen yer tuturdu Qullari torpaqlara tehkim edirdiler Qul emeyinden meisetde ve kend teserrufatinda ucuz isci quvvesi kimi istifade olunurdu Qul bol oldugundan Derbendin meshur qul bazarinda onlar cox ucuz satilirdi OrduSirvansahlar dovletinin herbi sistemi haqqinda melumatlar azdir 1066 ci ilde Ebulesvar Savur Sirvana yurus ederken Lekz zorbalari ve Diduvan eyanlari ndan 50 neferi oldurmusdu Normal esgerlerden elave seherlerde her ayda bir defe deyisen novbetiyye adli seher kesikcileri quvvesi vardi Sahlarin ve sahzadelerin sexsi cangudenleri qulam adlanirdi Iqtisadi heyatXIII esrin sonu ve XIV esrin evvelleri Azerbaycanin beynelxalq ticaretelaqelerinin xeyli genislendiyi dovrdur Iceriseherde XIV esre aid edilen kohne Buxara karvansarasi dovrumuze catmisdir Bu Bakinin Orta Asiya seherleri ile ticaret elaqeleri saxladigini tesdiqleyir Sirvansahlar sarayi erazisinde XIV esre aid burunc ciraqlarinin ve Rey keramikasinin tapilmasi Dagistan ve Iranla ticaret ve iqtisadi elaqelerin oldugunu gosterir Sirvansahlarin hakimiyyeti dovrunde Xezer denizi vasitesile deniz ticareti boyuk vuset alir Gemileri Qara denizde uzen Genuya ve Venesiya tacirlerinin sahillerinde faktoriyalar teskil etdikleri Xezer denizinde de donanmalari olmasina dair melumatlar vardir 1293 cu ilde Iranda ve Cenubi Azerbaycanda olmus Venesiya seyyahi Marko Polo Gurcustanin ve Sirvanin seherlerini tesvir edir O melumat verir ki genuyalilar Xezer denizinde bir az evvel uzmeye Gelli Gilan ipeyi adlanan ipek getirmeye baslamislar Burada seherler ve qalalar olduqca coxdur coxlu ipek var Burada ipek ve zerxara parcalan toxunur bele gozel parcalari dunyanin hec bir yerinde gormezsen Marko Polonun xeritesinde Xezer denizinin sahilinde ticaret yolunun ustundeki gemi dayanacagi olan seher ve yerler de qeyd olunmusdur Mahmudabad Mamutaga Gustesbi Gostazz Pirallahi Cap de Preala Hemdullah Qezvini 1340 ci ilde xeber verir Bakinin qenserindeki Allah Ekber adasi hal hazirda meskundur ve bu denizin limanidir XIII esrden Italiya ve Fransaya boyuk miqdarda Gilan ve Sirvan ipeyi ixrac olunurdu Resideddinin melumatina gore Sirvan seherleri ile Rus olkesi arasinda ticaret elaqeleri XIV esrin evvellerinden musahide olunur Bu dovrde Sirvan seherlerinde xususile Samaxida Rus olkesinden getirilen muxtelif qiymetli xezlerden coxlu memulatlar samur yaxaliq kurk ucun vasaq sincab dele ve tulku xezinden astarliq hazirlanirdi Abdullah ibn Mehemmed ibn Kiya el Mazandaraninin XIV XV esrlerde Yaxin Serq ve Zaqafqaziya olkelerinin dovlet ve maliyye idareciliyine dair genis material toplanmis Risaleyi felekiyye eserinin 8 ci feslinde h 751 1350 ci ilde Elxaniler divaninin xezinesine bir sira vilayetlerden daxil olmus varidatin qeyd olundugu Yekun haqqhesabina dair defter numunesi bolmesinde yazilmisdir Arran Mugan Qevberi Mahmudabad ve Bakuye seherleri yaxud neft menbeleri ile birlikde ve Sirvanin Demirqapiya qeder muqatieye vergi toplama huququ gore Huca Fesihi Sirvaninin cavabdehliyinde olan medaxili sened uzre 82 tumen 820000 dinardir Monqollarin Azerbaycana yurusu dovrunde Beyleqan Seberan Bacervan Gustesbi ve diger bu kimi muhum iqtisadi ve medeni merkezler guclu dagintiya meruz qalaraq oz ehemiyyetlerini itirdiler ve nehayet suquta ugradilar Beynelxalq ticaret yollarinin ustundeki Derbend Samaxi Baki ve diger seherler monqol talanlarindan sonra XIII esrin son rubunde tedricen berpa edilmeye ve ticaret mubadilesine celb olunmaga basladi Lakin menbelerin melumatina gore onlar hetta XIV esrde bele bu seherlerin Sirvansahlarin XII XIII esrlerdeki hakimiyyeti dovrunde movcud olan iqtisadi ve medeni inkisaf seviyyesine cata bilmemisdiler Muxtelif dovrlerde Sirvansahlarin adindan zerb edilmis sikkeler II Mehemmed ibn Yezid II Menucohr I Xelilullah I Ferrux YasarIstinadlar PDF 2013 10 20 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 11 08 Bax Sara Asurbeyli Sirvansahlar dovleti Baki 2006 seh 216 2022 05 12 tarixinde Istifade tarixi 2011 08 29 Togan 1981 seh 272 e g M F Koprulu Azeri Baki Elm 2000 115 seh Istinad sehifeleri 37 38 Gadirov F V O poselenii antichnogo perioda vyyavlennogo v Kabalinskom magale IAN AzSSR seriya istorii filosofii prava 1978 2 David YV Ҝeorҝiјevich Azerbaycan Sovet Ensiklopediyasi 10 ҹilddә III ҹild Gaјybov Eldarov Baky Azәrbaјҹan Sovet Ensiklopediјasynyn Bash Redaksiјasy Bash redaktor Ҹ B Guliјev 1979 S 296 Tadeusz Swietochowski Russia and Azerbaijan A Borderland in Transition Columbia University 1995 p 2 ISBN 0231070683 In the fifteenth century a native Azeri state of Shirvanshahs flourished north of the Araxes Barthold W C E Bosworth Shirwan Shah Sharwan Shah Encyclopaedia of Islam Edited by P Bearman Th Bianquis C E Bosworth E van Donzel and W P Heinrichs Brill 2nd edition C E Bosworth SERVANSAHS in Encyclopaedia Iranica Excerpt 1 SERVANSAHS Sarvansahs the various lines of rulers originally Arab in ethnos but speedily Persianized within their culturally Persian environment Excerpt 2 Just as an originally Arab family like the Rawwadids in Azerbaijan became Kurdicized from their Kurdish milieu so the Servansahs clearly became gradually Persianized probably helped by intermarriage with the local families of eastern Transcaucasia from the time of Manucehr b Yazid r 418 25 1028 34 their names became almost entirely Persian rather than Arabic with favored names from the heroic national Iranian past and with claims made to descent from such figures as Bahram Gur M Rihtim Seyid Yeya Bakuvi ve Xelvtilik Baki 2006 Faruk Sumer Azerbaycan in Turklesmesi Tarihine Umumi Bir Bakis Belleten sayi 83 1957 s 432 Osman Turan Selcuklu Tarihi ve Turk Islam Medeniyeti Ankara 1965 seh 238 Robert H Hewsen Armenia according to the Asxarhac ouc Revue des etudes armeniennes nouvelle serie t II Paris 1965 s 341 342 El Belazuri s 5 Ibn Khordadbeh Kitab al Masalik Wa 1 Mamalik BGA ed M Jde Goeje 6 Lugd Batav 1889 s 17 J Marquart Osteuropaishe und ostasiatishe Streifzuge Leipzig 1903 s 170 Geographie de Moise de Corene d apres Ptolemee texte armenien traduit en francais par le P Arsene Soukry Mekhitariste Venise 1881 c 37 dpevneapmyan tekct c 27 A F Lyajctep i G F Chypcin Geofafiya Zakavkazya M 1929 c 169 The geographical part of the Nuzhat al Qulub composed by Hamd Allah Mustawfi of Qazwin in 740 1340 ed and transl by G Le Strange Leyden London 1915 1919 GMS XXIII 1 2 s 93 Ictopiya Apmenii Favctoca Byzanda Pepev M A Gevopgyana Epevan 1953 c 15 16 Apmyanckaya geofafiya c 36 39 Georpafiya izd Cykpi c 36 37 El Mesudi Muruc s 191 PDF 2012 07 25 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2011 09 26 Minopckij c 176 177 Minopckij c 118 S Asurbeyli Sirvansahlar dovleti IV nesri Baki 2007 seh 87 S Asurbeyli Sirvansahlar dovleti IV nesri Baki 2007 seh 90 Dopn Opyt ictopii c 542 544 B B Bartold Shipvanshax Coch t II ch l M 1965 c 875 Minopckij c 82 2016 01 26 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 11 28 A Yu Yakybovckij Ibn Mickavejx O poxode pycov v Bepda a v 322 g 943 4 g Bizantijckij vpemennik 1926 t XXIV c 37 92 V V Baptold Mecto ppikacpijckix oblactej v ictopii mycyl manckogo mipa Coch t II ch l M 1963 c 684 El Mesudi Muruc s 198 199 S Asurbeyli Sirvansahlar dovleti IV nesri Baki 2007 El Mesudi s l99 201 C d Ohson Les peuples du Caucase et de pays au nord de la Mer Noire et de la mer Caspienne dans le dixieme siecle ou voyage d Abou el Cassim Paris 1828 c 105 108 Ibn Havqel s 348 354 I b n M i s k awayh The Tajarib alumam or history of Ibn Miskawayh E J W Gibb memorial series vol VII ob AH 421 Leyden 1909 s 49 Depbendname c 592 594 Minopckij c 49 Ibn Havqel s 15 218 282 Povect vpemennyx let M 1950 ch 1 c 47 B B Baptold Apabckie izvectiya o pycax Coch t II ch l M 1963 c 847 854 Minopckij Ictopiya Shipvana c 152 Sara Asurbeyli Sirvansahlar dovleti Baki 2007 S Asurbeyli Sirvansahlar dovleti Baki 2007 Ebu l Hesen Eli ibn el Huseyn ibn Eli el Mesudi Muruc ez Zeheb ve Meadin el Cevahir s 191 Minopckij Ictopiya Shipvana c 176 177 Axmed Ibn Lyutfyllax Myunedzhimbashi Dzhami ad Dyval Pepev c apabck A Dzh Mamedova Tpydy in ta ictopii AH Azepb CCP t XII 1975 c 216 ereb metni 10 s 236 Sara Asurbeyli Sirvansahlar dovleti IV nesri Baki 2007 Ehmed ibn Lutfullah s 216 ereb metni 11 s 237 M i n o p c k i j c 54 ereb metni 15 s 11 Minopckij Ictopiya Shipvana c 56 57 ereb metni 19 c 13 Minopckij c 58 59 ereb metni 20 c 14 15 Minopckij c 58 59 Minopckij Ictopiya Shipvana c 60 61 ereb metni 21 22 c 15 16 Axmed ibn Lyutfyllax c 220 Mecxia Didropckaya bitva c 86 89 99 103 Acatiani c 32 Pashid ad Din Ictopiya Chingiz xana Pepev I H Bepezina Tpydy Boct Otd Imp Pycck Apxeol ob va ch 15 CPb 1888 c 136 I bn el Esir s 134 142 C d Ohsson Historie des Mongols t I La Haye et Amsterdam 1834 c 326 327 A A Alizade Cocialno ekonomicheckaya i politicheckaya ictopiya Azepbajdzhana XPI XIV vv Baky 1956 c 89 101 Ibn el Esir s 141 Ibn el Esir s 141 142 Pashid ad Din s 138 139 Paxomov Kpatkij kypc c 40 41 Z Bunyadov Azerbaycan Atabeylerdovleti s 163 Bocvopt Mycylmanckie dinactii c 200 201 Hemdullah Qezevini Tarix i Guzide c l s 59 80 Baptold Mecto ppikacpijckix oblactej c 715 Ashypbejli Ochepk c 118 Pashid ad Din c 324 Pashid ad Din c 324 325 239 241 pepev c 136 138 182 fars metni c III s 104 Pashid ad Din Pepepicka c 186 221 223 393 ppimech 13 B F Minopckij Ictopiya Shipvana i Depbenda M 1963 c 170 171 Dopn Opyt ictopii shipvanshaxov c 562 Mapkov Katolog Dzhelaipidckix monet c 4 61 Seref ed Din Eli Yezdi Zefername c I s 196 207 I P Petpyshevckij Gocydapctvo Azepbajdzhana v XV v Cb ct po izycheniyu ictopii Azepbajdzhana vyp I Baky 1949 c 154 Paxomov Klady Azepbajdzhana vyp II c 44 45 Seref ed Din Eli Yezdi Zefername c I s 557 558 c P s 166 Seref ed Din eli Yezdi Zefername c I s 299 300 Mipxond t VI c 242 257 260 Camapkandi c 194 195 Hesen bey Rumlu Ehsen et Tevarix Pyk Leninf Pybl bibl po katapogy Dopna Zh287 ll 18 19 Myunedzhzhim bashi c 171 Shapaf xan Bidlici Shapafname t II c 101 102 Camapkandi c 234 236 244 Z M Byniyatov Hovye matepialy 3 c 63 Minopckij Ictopiya Shipvana c 72 O A Efendiev Obpazovanie azepbaidzhanckogo rocydapctvo Cefevidov v nachale XVI v Baky 1961 c 70 72 Tapixi i Amini s 65 Ictopiya Dagectana t I c 213 Petpyshevckij Gocydapctvo Azepbajdzhana v XV v c 180 Shapaf xan Bidlici c 145 Hesen bey Rumlu s 217 qeyd Z Tapix i Amini c 67 71 117 119 Myunedzhzhim bashi c 72 W Hinz Irans Aufstieg zum Nationalstaat Gottingen 1936 p 80 89 Tapix i Amini c 72 78 Tapix i Amini c 72 82 Shapaf xan Bidlici t II s 140 O A Efendiev Obpazovanie azerbajdzhanckoro gocydapctva Cefevidov v nachale XVI v c 73 77 Xondemip t III ch 4 c 24 26 Sah Ismayilin anonim tarixi s 333 340 I P Petpyshevckij Azepbajdzhan v XVI XVII vv Cb ct po izycheniyu ictopii Azepbajdzhana vyp I Baky 1949 c 229 230 Hesen Rumlu c I s 42 45 47 57 Xondemip t III ch 4 c 28 30 Shapaf xan Bidlici c 146 O Efendiev Azepbajdzhanckoe gocydapctvo Cefevidov Baky 1981 c 48 Nejmatova Cennyj dokyment po ictopii Shipvana c 63O Hesen Rumlu s 47 Xondemip t III ch 4 c 30 31 Ashypbejli s 125 O Efendiev c 66 67 Hesen bey Rumlu s 108 109 143 149 169 Myunedzhzhim bashi c 173 Shapaf xan Bidlici t c c 169 Joseph von Hammer Geschichte des Osmanischen Reiches Bd IV Pest 1827 t IV s 61 Hesen Rumlu c 285 289 Myunedzhzhim bashi c 174 Shapaf xan Bidlici t II c 188 Xursah Tarixi Ilciye Nizamsah s 62 64 3akapija al Kazvini Acap al bilad izd Byuctenfelda ch II 4 392 Hesen Rumlu s 289 290 295 Shapaf xan Bidlici ch C c 188 Myunedzhzhim bashi c 174 Tarixi Cennabi l 961b Xursah Tarixi Ilciye Nizamsah s 64 Shapaf xan Bidlici c 188 189 191 Hesen Rumlu s 295 300 A Dzhenkincon Pyteshectvie v Pepciyu L 1938 c 204 205 Mamed Apif Dadashzade c 15 17 20 43 44 Icmailzade Ob odnom pyatictishe c 67 71 Bejlic Cochineniya Macyda ibn Hamdapa c 49 50 Z M Byniyatov B M Bejlic Apabckij poet al Gazzi i shipvanshax Fapibypz I Izv AH Azepb CCP 1979 N 4 c 25 44 J Deny Grammaire de la langue turque dialecte osmanli Paris 1921 Orijinal metn az Serq edebiyyatinin en meshur hekayelerinden sayilan Xosrov ve Sirin Sasaniler sulalesine mensub olan hokmdarlardan Xosrov Pervizin heyatina ve esq maceralarina hesr edilmisdir Azerbaycan sairi Nizami Gencevi bu movzuda boyuk bir roman yaratmisdir Sonralar bir cox basqa sairler de Nizamini teqlid ederek Xosrov ve Sirin adli eserler yazmislar Y Veziroff Un coup d oeil sur la litterature de l Azerbaidjan Paris 1922 Orijinal metn az Nizami Gencevi Klassik Azerbaycan edebiyyatinn en boyuk numayendelerinden biridir Baron Karra Do Vo Islam Mutefekkirleri Paris 1923 seh 328 336 Orijinal metn az Azerbaycan sairi Nizami Gencevi serqin en boyuk romantik movzular ustasidir Onun bes boyuk eseri var Lakin Mexzenul esrar Nizaminin serqde en boyuk husn regbet qazanmis eseridir L Aragon Litteratures sovietiques Paris 1955 p 197 Orijinal metn az Nizami Gencevi boyuk Azerbaycan sairidir Boyuk edebi tesir sahesine malik olan sair dunya edebiyyati xezinesine misilsiz inciler bexs etmisdir Nizami neinki boyuk sair hem de dunya elmlerini derinden bilen bir alim olmusdur XII esr bizim Fransada Qustav Koenin ifadesi ile desek orta esrler edebiyyatinin qizil dovru oldugu kimi Azerbaycanda da XII esrde ele bedii eserler yaradilmisdir ki onlar indi genis miqyasda ciceklenen Azerbaycan edbiyyatinin esasini teskil edir Larousse du XX siecle en 6 volumes tome 5 Paris Orijinal metn az Nizameddini ebu Mehemmed Ilyas ibn Yusif Azerbaycanin mistik sairidir O 1140 ci ilde Gencede anadan olmus 1203 cu ilde orada vefat etmisdir Nizami sufizm cereyaninin numayendesi olmusdur Sairin Divan i ve bes eserden ibaret Xemse si onun sohretlenmesinde esas rol oynamisdir Beptelc c 35 42 Lyutfali bek Azep Atashkada Bombej 1277 g x c 50 Hadi Hesen Feleki Sirvani Baki 1996 K G Zaleman Chetvepoctishiya Xakani CPb 1875 M Pafili Dpevnyaya Azepbajdzhanckaya litepatypa Baky 1941 c 28 34 Hemdullah Qezvini Nuzhet el Qulub s 80 81 Mamed Apif Dadashzade c 34 37 Nizami Gencevi Leyli ve Mecnun Baki 2006 S Asurbeyli Sirvansahlar dovleti Baki 2006 Dyakonov Shipvanckij bponzovyj vodolej 1206 g L 1936 c 252 Ashypbejli Ckylptypa Azepbajdzhana c 95 L T Gyuzalyan Hadpici na mectnoj kepamike iz Open kala Tp AE t I M L 1959 c 324 349 Ya k o b c o n Xydozhectvennaya kepamika Bajlakana Tp AE t I M L 1959 c 246 300 Hudud elalem c 142 144 Adzhaib ad dynja c 199 L Kepimov c l7 sekil8 A J Arbegry The Lecacy of Persia Oxford 1953 c 230 M Ucejnov L Bpetanickij A Calamzade Ictopiya apxitektypy Azepbajdzhana M 1963 c 39 48 49 70 71 84 92 108 109 Ashypbejli Ochepk c 129 130 Aleckepzade Hadpici apxitektypnyx pamyatnikov c 379 380 Bpetanickij Zodchectvo Azepbajdzhana c 77 78 148 Ashurbejli O datipovke i naznachenii Gyz Galacy c 46 51 Xaqani Sirvani Divan s 34 Ciddi Gulustan qalasi s 89 91 C Qiyasi Nizami dovrunun memarliq abideleri Baki Isiq nesriyyati 1991 seh 161 Ashypbejli Ochepk c 138 144 3akapija al Kazvini c 396 D Z Byniyatov Matepialy iz cochinenij Zakapiji al Kazvini c 55 Arif Erdebili Ferhadname Istambul elyazmasi Ayasofiya kitabxanasi fe3335 A Oleapij Opicanie pyreshectviya v Mockoviyu i chepez Mockoviyu v Pepciyu i obpatno CPb 1906 c 465 Ibn el Fakih s 291 292 Ashypbejli Ckylptypa Azepbajdzhana c 99 106 El Muqeddesi s 380 Dopn Otchet ob ychebnom pyteshectvii c 26 Cycoev Dpevnocti v Xaneka c 55 57 B A Kpachkovckaya Izpazcy mavzoleya Pip Xycejna III Mezhdynapodnyj konfecc po ipanckomy ickycctvy i apxeologii Doklady M L 1939 c 109 112 Kazi Axmed Tpaktat o kalligpafax i xydozhnikax M L 947 Cadig bek Afshap Ganyn ac covap Baky 1963 W M Thackston Report to Mirza Baysunghur on the Timurid Legation to the Ming Court at Peking in A century of princes sources on Timurid history and art Cambridge Mass 1989 seh 279 97 Ashypbejli Ochepk c 135 136 B M Bejlic Cochineniya Macyda ibn Hamdapa kak ictochnik po ictopii Appana i Shipvana nachala XII v Avtopef dokt dicc Baky 1975 c 31 33 38 B M Bejlic Macyd ibn Hamdap i gopodckoe nacelenie Bajlakana Izv AH Azepb CCP cepiya ict filoc i ppava 1966 N 3 c 62 Bejlic Cochineniya Macyda ibn Hamdapa c 30 Bejlic Cochineniya Macyda ibn Hamdapa c 19 28 31 Alizade Cocialno ekonomicheckaya i politicheckaya ictopiya Azepbajdzhana c 207 209 Ashypbejli Ochepk c 106 107 Bejlic Cochineniya Macyda ibn Hamdapa c 13 14 31 l 1506 2376 Horst Die Staatverwaltung der Grosselguqen and Horazmchahs 1038 1231 Wiesbaden 1964 c 51 C B Ashypbejli Opganizaciya i fopma yppavleniya v gopodax Shipvana i Appana XI XIII vv Tovapno denezhnye otnosheniya na Blizhnem i Cpednem Boctoke v epoxy cpednevekovya M 1979 c 13 14 Minopckij Ictopiya Shipvana c 77 Bejlic Cochineniya Macyda ibn Hamdapa c 21 31 l 210a 200a b 210a En Nesevi s 350 Ashypbejli c 14 15 Aleckepzade Hadpici Mapdakyanckoj kpyrloj bashni c 380 Bejlic Cochineniya Macyda ibn Hamdapa c 16 en Nesevi s 164 167 173 189 199 200 Ashypbejli c 13 A K S Lambton The Internal Structure of the Seljug empire The Cambridge History of Iran vol V Cambrige 1968 c 249 H D Miklyxo Maklaj Geofaficheckoe cochinenie XIII v Uch zap In ta voctokovedeniya t IX M L 1954 c 207 Vladimir Minorsky A History of Sharvan and Darband in the 10th and 11th centuries olu kecid W HEFFER amp SONS LTD CAMBRIDGE 1958 seh 121 Ashypbejl Ochepk c 82 83 Kniga Mapko Polo Pepev co ctapofpancyz yaz I P Mina eva M 1959 c 58 M M J A Buchon et J Tostu Notice d un atlas en langue Catalane Notices et extraits des Manuscrits de la Bibliotheque du Roi elc t XIV Paris 1841 3 kapta c l 18 Hemdullah Qezvini s 239 Xejd c 670 673 Pashid ad Din Pepepicka c 237 244 Abdollah ibn Mohammmad ibn Kiya al Mazandarani Die Resala ye Falakiyya hersg von Walter Hinz Wiesbaden 1952 c 159 160 EdebiyyatSara Asurbeyli Sirvansahlar dovleti Baki 2006 Togan Zeki Velidi Umumi turk tarihine giris cilt I Istanbul Enderun Kitabevi 1981 seh 538 C Ashypbejli Opganizaciya i fopma yppavleniya v gopodax Shipvana i Appana XI XIII vv Tovapno denezhnye otnosheniya na Blizhnem i Cpednem Boctoke v epoxy cpednevekovya M 1979 Azerbaycan tarixi yeddi cildde III IV cildler Baki 2007 B F Minopckij Istopiya Shipvana i Depbenda M 1963 B B Bartold Shipvanshax Coch t II ch l M 1965 V V Baptold Mecto ppikacpijckix oblactej v ictopii mycylmanckogo mipa Coch t II ch l M 1963 P Gycejnov O zavoevanii Azepbajdzhana celdzhykami Cipijckie ictochniki ob Azepbajdzhane Baky 1960 O A Efendiev Obpazovanie azepbaidzhanckogo rocydapctvo Cefevidov v nachale XVI v Baky 1961 A A Alizade Socialno ekonomicheskaya i politicheskaya istoriya Azerbajdzhana XIII XIV vv Baky 1956 I P Petpyshevckij Azepbajdzhan v XVI XVII vv Cb ct po izycheniyu ictopii Azepbajdzhana vyp I Baky 1949 B M Cycoev Baky ppezhde i tepep Baky 1928 Z M Byniyatov Hovye matepialy o vidnyx deyatelyax Azepbajdzhana Izv AH Azepb CCP 1980 N 3 Dyakonov Shipvanckij bponzovyj vodolej 1206 g L 1936Hemcinin baxSirvan Sirvansah Sirvansahlar sarayi IceriseherXarici kecidlerVikianbarda elaqeli media fayllar Sirvansahlar dovleti portali Bizim ESR qezeti 2006 11 12 at the Wayback Machine Sirvansahlar saray kompleksi Serq qezeti 2012 03 21 at the Wayback Machine ISTORIYa ShIRVANA I AL BABA