Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Hürufilik (ərəb. حروفية hurufiyyə) — XIV əsrin sonu və XV əsrin əvvəllərində Azərbaycanda, Anadoluda və Qərbi İranda yayılan Sufi təriqəti. Hüruf sözü ərəb dilində "hərflər" mənasını verir. Bu təriqətin əsas ideyası İudaizmdə mövcud olan mistik təlimində olduğu kimi Quranın hərf sistemi vasitəsilə izah olunmasına əsaslanır. Hürufilikdə 7 rəqəmi müqəddəs hesab edilir.
Yaranması və yayılması: Hərufilərin texniki tərəfləri ilə bağlı görüşləri inkişaf etdirməklə hürufiliyi bir fəlsəfi-dini sistem olaraq quran şəxs mənşəcə Azərbaycan türklərindən olan Fəzlullah Nəimi və ya Şəhabəddin Fəzlullah Astrabadi Nəimidir (1339-40/1394). Fəzlullah çox gənc yaşlarında ilahiyyat ilə maraqlanmağa başlamış, on səkkiz yaşında olarkən təsəvvüfə yönələrək həccə getmişdir. Qayıdanda Xarəzmə gəlmiş və bir müddət burada qaldıqdan sonra Təbrizə getmişdir. Burada ətrafına topladığı insanlarla etdiyi dini söhbətlər sayəsində böyük ehtiram qazanmışdır. 1386-cı ildə öz təlimini Təbrizdə elan etmiş, daha sonra İsfahanda bu fikri sistemi yaymağa başlamışdır. Uzun müddət bir mağarada inzivaya çəkildikdən sonra Fəzlullah özünün Mehdi olduğunu iddia etmişdir. Ətrafındakı yeddi inanılmış xəlifəsi və daha sonra çoxsaylı tələbəsi ilə yeni inancın təbliğinə başlamışdır. Qısa müddətdə müxtəlf ictimai təbəqələrdən olan insanlar bu yeni axının ətrafında toplanmağa başlayır.
Yeni sistemin yayılması hakim çevrələrdə narahatlıq yaradır. Əmir Teymurun oğlu Miranşahın əmri ilə Fəzlullah həbs edilmiş, 1394-cü ildə Naxçıvanda Əlincə qalasında edam edilmişdir. O, ayaqlarından atla bağlanaraq çəkilmiş, paramparça edilərək şəhər küçələrində ibrət olsun deyə sürülmüşdür. Fəzlullahın ətrafındakılar da təqib edilmişdir.
Fəzlullah düşüncələrini Cavidani-kəbir, Ərşnamə, Məhəbbətnamə, Növmnamə, İskəndərnamə adlı əsərləri ilə bəyan etmişdir.
Hürufi nümayəndələrindən Əhməd Lorun 1427-ci ildə Şahruxa qarşı bir sui-qəsd cəhdindən sonra müridlərdən bir qismi yaxalanıb edam olunmuş, 1467-ci ildə isə Qaraqoyunlu hökmdarı Cahanşah Həqiqiyə qarşı Fəzlullahın qızının rəhbərliyi ilə başlayan bir qiyam amansızlıqla yatırılmış və üsyanın rəhbəri beş yüzə yaxın tərəfdarı ilə birgə edam edilmişdir. Bu hadisələrə görə hürufiliyə bağli insanlar dağılsalar da onlar öz inanclarını itirməmişdilər.
Anadoluda olduqca çox yer dolaşan və uzun müddət qalan İmadəddin Nəsiminin bir çox insanı hürufiliyə cəlb etməsi şəksizdir. Bu insanların sonradan sistemli bir təbliğat apardığı, Fateh Sultan Məhəmməd dövründə Osmanlı sarayına kimi girmələrindən də anlaşılır. Taşköprülüzadənin Şəqayiqi-Numaniyyə adlı əsərində Fəzlullahın xəlifələrindən birinin Ədirnədə olarkən gənc Fatehi təsiri altına alması, hətta bəzi müridləri ilə bərabər sarayda yerləşməsi haqqında da məlumat verilir. Vəziyətdən olduqca narahat olan vəziri-əzəm Mahmud paşa və müfti Molla Fəxrəddin Əcəmi hürufilərin (təsəvvüfdə Hülul Allahın yaratdıqlarında meydana çıxması deməkdir.) sahib olmaları barədə məlumat verərək, gənc padşahı çəkindirir. Fatehin hüzurunda edilən mübahisənin sonunda hürufilərin Hülul inancına sahib olduqları nəticəsi hasil olmuş, buna görə də sultanın əmri ilə onlar həbs edilərək edam edilmişdir.
Hürufilikdə Quranın təvili və yozumu saylar üstündə qurulmuşdur. Bu təriqət şiə təmayüllü olsa da, yaranışından etibarən istər şiə, istərsə də sünni məzhəbinin daşıyıcıları arasında tərəfdar tapmış, xüsusilə təsəvvüf vasitəsi ilə ədəbiyyata və digər təriqətlərə təsir etmişdir.
Hürufiliyin əsas ideyaları
Hürufiliyə görə Kainat əbədidir və müxtəlif dövrlərdə peyğəmbərlər dinləri yaymışlar. Hürufilər Adəmdən, Musadan və Məhəmməddən sonra Allahın qüvvəsinin təzahürü kimi Fəzlullahı hesab edirdilər. Allahın zahiri görünüşü solmazdır və o insanda, yaradılmışların ən yaxşısında bəyandır (zühur kibriyyə), insan ilahinin surətidir və həqiqətin açarıdır. Allah hər bir zərrəcikdə mövcuddur. O, həmçinin sözlərdə, sevginin və gözəlliyin əsası olan ərəb əlifbasının 28 və 32 hərfində təcəssüm edir. 7 rəqəmi insan sifətinin əsas hissələrinə, Fatihə surəsinin ayələrinə və inamın əsas şərtlərinə müvafiq olan əsas rəqəmdir.
"Hürufilik mətnləri kataloqu" adlı əsərində hürufiliyin Anadoluda Mir Şərif və xüsusilə böyük Azərbaycan şairi İmadəddin Nəsimi tərəfindən yayıldığını bildirir. O, eyni zamanda bu dövrdə Azərbaycan, İran, İraq və Anadoluda yayılan hürufilik təriqətinin qüdrətli şairidir. İmadəddin Nəsiminin gözəl, vəcdli və həyəcanlı şeirləri ilə hürufiliyin yayılmasında böyük rolu olmuşdur. K.Ə.Kürkçüoğlu Abbas əl-Əzzaviyə istinadən "Nəsimi olmasaydı, hürufilik bu qədər geniş yayılmaz və zamanımıza da gəlib çata bilməzdi."
Yaranmasının səbəbləri
İslam dünyasında Hürufiliyi bir inanc sistemi bir firqə halında yayan Astrabadi Fəzlullah Nəimidir. XIV əsrin sonlarında İranda Əmir Teymurun səltənətində (1370-1405) təriqət əhlinin böyük hörmət gördüyü zaman Fəzlullah Nəimi Xəzər dənizinin cənub-şərq sahillərinə yaxın Astrabad şəhərində öz təlimini yaymağa başlamışdır.
Qədim dövrlərdə bəzi bidətçi cərəyanların kök saldığı bir ərazidə öz fikirlərini yaymağa çalışan Fəzlullah və onun xələflərinin təsiri altında qalaraq öz firqəsini qurmuşdur. Fəzlullah onların prinsiplərini ən mükəmməl bir şəkildə qiymətləndirərək hərflərin vacibliyini və onların rəqəmlərlə olan münasibətlərini ortaya qoymuş, dini əmr və hökmləri ərəb və fars əlifbasındakı iyirmi səkkiz və otuz iki hərflə izah etməyə çalışmışdır. Allaha aid sirrlərin hərf və rəqəmlərdə gizləndiyini qəbul edərək mənalarını izah etməyə çalışmışdır. Gələcəkdəki hadisələri əvvəlcədən kəşf üçün istifadə edilən Ülum-i qaribə və Ülum-i hərfiyyə ilə bərabər elmi hürufun əsaslarını ortaya ataraq bu məlumatları orijinal bir hala gətirmişdir.
Fəzlullah haqqında məlumatlar ehtiva edən hər bir tarixi mənbə onun özünü Tanrı elan etdiyini qeyd etməkdədir. Ancaq bunun necə həyata keçdiyini qeyd etmirlər. Bu elan sadəcə "Ənəl-Həqq" iddiası şəklində edilmiş ola bilər. Eyni bölgələrdə Mənsur Həllacın olduqca tanındığı diqqətə alınarsa, ən güclü ehtimal bu elanın formuluna söykənməsidir.
Hürufiliyin Azərbaycanda ilk təşkilatlanması XIV əsrin sonlarında başladı. Onların fəlsəfi dini qaynaqları orta və yaxın şərqin fəlsəfəsindən bəhrələnmişdir. Azərbaycan ərazisinə daxil olaraq Nəimi, Nəsimi, , kimi nümayəndələr tapan hürufilik ərazi baxımından da sərhədlənməmişdi. Hürufilik təriqəti geniş bir ərazini (İran, Azərbaycan, Suriya, Osmanlı) əhatə edirdi. Hürufilərin əsas nümayəndələri kəndlilər və şəhər ziyalıları idi.
Hürufilər öz ideyalarını yaymaq üçün öz əraziləri ilə kifayətlənmir, islam şərqinin müxtəlif ölkələrinə səyahətlər edir, tələbələrinin sayını artırırdılar.
Çingiz xanın qurduğu Monqol imperiyası İranı, Əfqanıstanı, müvəqqəti olaraq Zaqafqaziyanı və başqa əraziləri (Ərəb İraqı və Kiçik Asiya) işğal etmişdi. 1380-ci ildən başlayaraq Orta Asiyanı öz ətrafında birləşdirən Teymur İran, Azərbaycan, Gürcüstan, İraq, Suriya və Kiçik Asiyanı bu mərkəzdə birləşdirdi.
1410-1468-ci illər daxilində də Güney Azərbaycan, Qərbi Azərbaycan, Kürdüstan və Ərəb İraqı Qaraqoyunlu dövlətinin tərkibində olmuşdur. Göründüyü kimi Hürufiliyin vətəni olan Azərbaycan müxtəlif dövrlərdə müxtəlif xarakterli feodal imperiyalarının hakimiyyəti altında olmuşdur. İmperiyalar fərqli olsa da, eyni sosial siyasi və mədəni həyata malik olmuşdur.
Hakimiyyət əcnəbi işğalçıların əlində olduğundan (Qaraqoyunlular istisna olmaqla) ölkənin işğal altında olan xalqları arasında iqtisadi və mədəni əlaqələr formalaşırdı. Təbii ki, müharibələr sosial-iqtisadi inkişafa ağır təsir göstərirdi.
Ölkənin əvvəlki təbəqələrinin yəni kəndlilərin və şəhər yoxsullarının vəziyyəti müəyyən qədər açıq və konkret idi. Bu Azərbaycanda olduğu kimi digər şərq ölkələrində də belə idi. Onlar bir-birinə və monqollara qarşı xalq azadlıq hərəkatına, antifeodal mübarizəyə dəstək verirdilər. Qeyd etmək lazımdır ki, bütün bu işğallara qarşı olan mübarizə silahlı yolla aparılırdı. Baxmayaraq ki, işğalçılar İslama etiqad etmirdilər, onlar din amilindən öz xeyirlərinə istifadə edirdilər. Qazan xanın dövründə (1295-1304) monqollar islam dinini qəbul etdilər. Ölkənin iqtisadi və siyasi mövqeyinə baxdıqda aydın olur ki, ruhani təbəqəsi hələ monqollara qədər də baş verən antifeodal çıxışlarda xalqı dəstəkləmirdi.
XIV əsrdə olan xalq çıxışlarını xarakterizə edərək qeyd edir ki, bu çıxışlarda əsas rolu kəndlilər və şəhərin aşağı təbəqəsi oynayırdı. Əvvəlcə onlara kiçik və orta feodallar da qoşulmuşdular. Sonralar bu çıxışlar türk-monqol tayfalarının hakimiyyətinə qarşı çevrildi.
XIV-XV əsrdə olan xalq hərəkatlarında kəndlilər və sənətkarlar İran feodalları ilə birgə çıxış etmədilər. Əvvəlki dövrlərdən fərqli olaraq XIV-XV əsrdəki xalq hərəkatları təkcə şiə imamlığı ideologiyası altında getmirdi.
Şiələrin ümumi ideologiyası insanlarda Allahın sifətlərinin təzahürü, görünməsi şəklində idi. Elə məhz buna əsasən də bəzi insanları İsa, Musa, Məhəmməd və Əli hesab edirdilər. Bunlar şiə sektasının, icmasının əsas imamları hesab olunurdular.
Teymurun ölümündən sonra Azərbaycandakı sosial-siyasi mübarizə canlanmağa, Teymurilərin hakimiyyəti isə zəifləməyə başladı. Təbrizdə, Marağada, Qarabağda və ölkənin digər yerlərində həyəcanlar baş qaldırdı. Həmişə olduğu kimi yenə də bu hərəkatda əsas rolu dərviş-sufilər oynayırdılar.
Hürufiliyin tarixi cəhətdən yaranmasına ehtiyac o idi ki, Şərq dünyası iki yüz il monqolların işğalı altında qalmışdı. Bu zaman meydana çıxan həyəcan və çıxışlar həm ölkədə ağalıq edən feodallara, həm də ortodoksal islam ideyasına qarşı çevrilmişdi.
Bu dövrdə şiəlik Kiçik Asiyanın şərqində böyük kütlələri əhatə edirdi. Bu da ona görə idi ki, xalq feodal renta vergilərinin ağırlığından bezib mövcud rejimin əksinə olaraq şiəliyə meyl edirdi. 1239-cu ildə Şeyx Baba İshaqın başçılığı altında üsyan başladı. Şeyx Baba İshaq üsyanın gedişində özünü Allah elan etmişdi və bunu şüara çevirmişdi. Şeyx Baba İshaq kəndliləri və sənətkarları tirana qarşı üsyana çağırmışdı. Tiran isə sünni olan Səlcuq sultanı idi.
Beləliklə, görünür ki, XIV əsrdə Mərkəzi Asiyada, İranda, Azərbaycanda və digər yerlərdə baş qaldıran inqilabi ideyaların böyük əksəriyyəti ortodoksal sünni ruhanilərə qarşı çevrilmişdi.
Hürufilik tipik Yaxın və Orta şərq şəhərlərinə xas ideyadır və xalqın maraqlarını ifadə edir. Hürufilik təlimi əsasən feodallara, xarici işğalçılara və onları müdafiə edən islama qarşı yönəlmişdi.
İdeya mənbələri
Hürufilik fəlsəfəsinin əsasını mistik panteizm təşkil edir. Hürufilik öyrədir ki, bütün dünyanın və yaradılışın sirri hərflərdədir. Hürufilər belə başa düşürdülər ki, insan özü tanrıdır və ya insanlar Allahın vücudundan qopmuş parçalardır. Yalnız kamil insan (Allahın vücudunun bir parçası) yenidən Allaha qovuşacaqdır. Bu o zaman baş verir ki, insan yaradılışın ən yüksək səviyyəsinə çatır. Hürufiliyin ilk elementlərinə fəlsəfənin yarandığı vaxtlarda da təsadüf edilir.
Hürufiliyin yaranmasına təsir göstərən amilləri Yaxın və Orta Şərqin fəlsəfəsində axtarmaq lazımdır. Şərqdə olan ideyaların Hürufiliyə təsirinə iki aspektdə baxmaq olar:
- Bu dövrdə Şərq fəlsəfəsinin inkişaf etməsi və Hürufiliyin öz ideyalarını ərəbdilli peripatetiklərdən götürməsi.
- Şərq fəlsəfəsində müxtəlif sektaların, icmaların və dini cəmiyyətlərin olması baxımından öyrənmək olar.
Şərq peripatetizminin nümayəndələrinin əsərlərinə müraciət etməklə hürufilər Yunan fəlsəfəsindən də bəhrələnmişdilər.
dövründə Kateqoriyalar, Metafizika, Yaradılış və Ölüm haqqında Aristotelin kitabı, Platonun – Sofist, Qanunlar və s. əsərləri tərcümə edilmişdir.
Şərqlilər yunan fəlsəfəsi ilə tərcümələr sayəsində tanış olmağa başlamışdılar və sonradan bu fəlsəfi fikirlər islam fəlsəfəsinə təsir göstərmişdir.
İslam bidətçiləri əksərən islama qədərki bidətçilərin hərəkatını təkrar etsələr də, dinin əleyhinə getdiklərini boyunlarına almırdılar. Əslində Hürufiliyin özü də bu bidətçi cərəyanlardan öz qidasını almışdır. Bunların içində maniçilik xüsusi yer tutur.
Əsrlər boyu hərflərin bir hissəsi müqəddəs sayılaraq bunlara müxtəlif mənalar verilərək, Allaha aid sirlərin hərflərdə gizləndiyi fikri qəbul edilmişdir. Qədim dövrlərdən bu yana yerdə və göydə mövcudluğu qəbul edilən gizli qüvvələrdən istifadə yoolarını araşdırmışdır. Mövcudluğu qəbul edilən bu qüvvələr hərf və şəkillərlə təsvir edilmişdir. Nəticə etibarilə bu elmlər əvvəlcə ovsun, tilsim, sehrbazlıq şəklində meydana çıxmışdır. Misirdə Musa peyğəmbərdən əvvəl sehr və tilsimlə məşğul olduqları kimi, nəbati,kəldani və assuriyalılardan meydana gələn Babil xalqının da bu elmlərlə məşğul olduğu və əsərlər yaratdığı bilinir.
Hürufiliyə oxşar inanclar , Yunanıstanda, Misirdə həmçinin Yəhudilik və da mövcuddur. Hindlilərə görə rəqəmlərlə hərflər arasında bir əlaqə vardır. Üç, yeddi, on və qırx rəqəmləri müqəddəs olduğu kimi hər rəqəm bir obyektə işarə edir.
Pifaqorçularda üç rəqəmi ilk hesab edilir. Dörd ünsürlərə işarə edir. İki, qadın deməkdir. Üç ilə ikinin cəmi evlənmək deməkdir. Üç və yeddiyə and içilir.
Sehrlə məşğul olanlar hərfləri rəqəmlərlə izah edərək qədim dövrlərdə əbcəd sözlərini sehr və caduda istifadə ediblər. Burada "əlif"dən "ğayn"a qədər hər hərf bir gücdür. Beləliklə, rəqəmlər və hərflərdən ibarət bir sistem qurulmuşdur.
Xristianlıqda bunun bir başqa nümunəsini görürük. ilk hərf olan "əlif" və son hərf olan "yə"nin başlanğıc və sona işarə etdiyi bildirilir. Bundan başqa, yəhudilərin yunan fəlsəfəsinə əsaslanan fəlsəfəsi də Tövrat və Zəburun zahiri mənasıyla kifayətlənməyərək, müqəddəs kitabın hərflərindən gizli mənalar çıxarırlar.
İslam aləmində isə hərflərin bəzi xüsusiyyətlərə malik olduğu inamı çox qədimdir. Bu mənada Quranın iyirmi doqquz surəsinin əvvəlindəki hərflərə müxtəlif mənalar verilmişdir.
Hürufi əqidəsi
Hürufiliyin qurucusu Fəzlullaha görə, təsəvvüfçülərin də göstərdiyi kimi Allah gizli bir xəzinədir. Hərşeyin həqiqəti, mövcudluğu və ruhu isə səslərdir. Gizli bir xəzinə olan Allahın ilk təcəllisi kəlam şəklində görünən səslərdən ibarətdir. Səsin kamilliyi kəlam, yəni sözdür. Kəlam isə ancaq insanlarda zühur edər və özünü səsdə göstərir. Kəlam bir qrup ünsürlər halında bəzi formalar alır. Bu ünsürlər Ərəb və Fars əlifbasındakı iyirmi səkkiz və otuz iki hərfdir.
Kainat və insanın əsası səsdir, mövcudatdakı səs ilahi nitqin səsindən fərqli olaraq maddidir. Fəzlullaha görə kainat səslərlə doludur. Səslərin isə kamil forması sözdür.
Allah bir insanın üzündə təzahür edən bir kəlamdır. Bu kəlamın ünsürlərində də bir rəqəm dəyəri var. Beləliklə bütün varlıqların əsl ünsürü olan iyirmi səkkiz hərfi insan üzündə görmək mümkündür. İnsan üzündə anadangəlmə yeddi xətt vardır. İki qaş, dörd kirpik və bir saç. İnsan bu yeddi xətt ilə doğulduğu üçün bunlara "xütut-ü ümmiyə" (ana xətlər) deyilir. Bunların cəmi on dörd edir. Yeddi dənə də "xütut-ü əbiyə"(ata xətləri) vardır ki, bunlar kişidə yetkinlik vaxtı çıxır. Üzün sağ və sol yanlarında iki saqqal tükləri, iki yanağın iki tərəfindəki burun tükləri, iki bığ və bir də alt dodaqdakı tüklər. Bunların cəmi on dörd edir. Ana və Ata xətlərinin cəmi iyirmi səkkiz edir ki, bu da Quranın iyirmi səkkiz hərfinə bərabərdir.
Bu xətlər hava, su, od və torpaq kimi dörd ünsürdən meydana gəldiyi üçün hər biri dördə vurulsa yenə iyirmi səkkiz əldə edilir. Əgər saçı ortadan ikiyə bölsək bu yedi xətt səkkiz olur. Dörd ünsürə vurulması otuz iki edər. Aləmdə hər nə varsa otuz ikiyə tətbiq olunur. Bütün kainat doqquz fələk, oniki bürc və yeddi planetdən ibarətdir, bunlara dörd ünsürü də əlavə etsək otuz iki alınar. Otuzikinin xaricində başqa nəticə alınmır.
Hürufilər Quranda mənası açıq ayələrlə, müqətta hərfləri və mənası başa düşülməyən ayələr haqqında təfsir alimləri ilə əks fikirdədirlər. Quranın sirrinin iyirmidoqquz surənin əvvəlində gələn müqəttəa hərflərində olduğunu qəbul edirlər. Bu hərflər on dörd ədəddir. Əsl allahın kəlamı bu hərflərdə gizlidir. İnsan üzündəki xətlərin cəmi də elə bu hərflərə işarə edir.
Hürufilər bütün dini hökmləri öz düşüncələri istiqamətində izah edirlər. , namaz, oruc, həcc, zəkat kimi bütün dini hökmlərin hamısı iyirmi səkkiz və otuz iki hərfə görə izah edilir. Nəticə əskik və ya artıq olarsa hesabı düz gətirmək üçün hərf elminin üsullarına müraciət edilərək nəticə əldə edilir.
Bu cərəyanın məqsədi insana ən yüksək mərtəbəni verməkdir. Mövcud olan hər bir varlıq mütləq varlığın təzahürüdür, əksidir. Bu təzahür qüvvət aləmindən təbiət və ünsürlərə gəlmişdir. Səma ilə ünsürlərin birləşməsindən də cansız aləm, bitkilər və insanlar yaranmışdır.
Hürufiliyin ilkin qaynaqları, eləcə də müasir araşdırmalar əsasında bu cərəyanın fəlsəfi məzmun və məqsədini aşağıdakı kimi xülasə etmək olar:
İlahi nitqin səsi kainatın yaradılmasının yeganə vasitəsidir. Bu, maddi aləmin yaranması ilə bağlı olaraq, Quranda yer alan "KUN!"("ol!") əmri ilə əlaqəli yaranmış mülahizə kimi də yozula bilər.
Mənbələr
- Balayev M."İslam və onun ictimai-siyasi həyatda rolu".Bakı 1991
- Bünyadov Z."Azərbaycan tarixi" Bakı 1994
- Fazlullah Esterâbâdî, Câvidannâme; Dürr-i Yetim İsimli Tercümesi, haz. Fatih Usluer, İstanbul, Kabalci Yayınevi, 2012.
- İslam Ansiklopedisi III cilt.Şamil yayınevi.İstanbul 1991
- Büyük Tarih Ansiklopedisi cilt-1.Ankara 1992
- Ademden bugüne İslam Tarihi. Mahmud Şakir.İstanbul 1998
- Yalçın Abdullayev – "Hürufilik təlimi və onun mahiyyəti", "Dövlət və Din" İctimai fikir toplusu, (№ 5 (13)), Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi, Bakı – sentyabr-oktyabr 2009, səhifə: 238-244.
- Z.Quluzadə – Fəlsəfi fikir,Azərbaycan tarixi (7 cilddə),III cild,Bakı,1999
- «Хуруфизм и его представители в Азербайджане» (Баку, 1970)[ölü keçid]
- A.Gölpınarlı – Hurufilik metinleri katalogu,Ankara,1989
- K.E.Küçükoğlu – Nesimi divanından seçmeler,Ankara,1985
- A.Y.Ocak – Osmanlı toplumunda zındıklar ve mülhidler (XV-XVII asırlar),İstanbul,1999
- A.Gölpınarlı – Bektaşilik – Hurufilik ve Fadl Allah'ın Öldürülmesine Düşürülen Üç Tarih İstanbul Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1963.
- F. Usluer – Hurufilik, Kabalcı Yayınevi, 2009
- F. Usluer – "Le Houroufisme. La doctrine et son influence dans la littérature persane et ottomane", , Basılmamış Doktora Tezi, 2007.
- F. Usluer – "Mir Fâzılî’nin Taksîm-i Salât u Evkât’ının Şerhi", Hacı Bektaş Veli Dergisi, Volume 50, ss. 145-222. http://www.hbektasveli.gazi.edu.tr/dergi_dosyalar/50-145-222.pdf 2012-03-03 at the Wayback Machine
- F. Usluer – "Misâlî'nin Miftâhu’l Gayb'ı Metin ve Açıklama", Turkish Studies, International Periodical for the Languages, Litterature and History of Turkish or Turkic, Volume 2/2, Spring, S. 2, www.turkishstudies.net, (Ed. Prof. Dr. Gurer GULSEVİN- Dr. Mehmet Dursun ERDEM), pp. 697–722.
- F. Usluer – "Hurûfî Metinleri ile İlgili Bazı Notlar", Ege Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, S. 13, Ocak/Jan 2007.
- F. Usluer – "Nesîmî Şiirlerinin Şerhlerinde Yapılan Yanlışlıklar," Turkish Studies, International Periodical for the Languages, Litterature and History of Turkish or Turkic, Volume 4/2,Winter, 2009, http://www.turkishstudies.net/sayilar/sayi15/44usluerfatih.pdf 2011-07-24 at the Wayback Machine, ss. 1072-1091.
- F. Bayat – Hurufi Merkezleri ve Anadolu’da Hurufilik, Uluslar arası Türk Dünyası İnanç Merkezleri Kongresi, Mersin, 23-27 Eylül, 2002.
- I. Mèlikoff – "Fazlullah d'Astarâbad et l'essor du Hucrufisme en Anatilie et en Roumèlie" Sur les traces du soufisme turc s.163-174 ("Fazlullah Esterâbâdi ve Hurûfiliğin Anadolu ve Rumeli'de yayılışı" Uyur İdik Uyardılar, İstanbul 1993
- R.M. Meriç – HURUFİLİK, Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Basılmamış Mezuniyet Tezi, Ankara, 1935.
- M. Ünver – Hurufilik ve Kuran: Nesimi Örneği, Fecr Yayınları, 2003.
- F. Usluer – "Mir Fâzılî'nin Taksîm-i Salât u Evkât'ının Şerhi", Hacı Bektaş Veli Dergisi, Volume 50, ss. 145-222. http://www.hbektasveli.gazi.edu.tr/dergi_dosyalar/50-145-222.pdf 2012-03-03 at the Wayback Machine
- F. Usluer – "Hurûfî Şifreleri", Journal of Turkish Studies, Volume 33/II, ss. 201-219.
- F. Usluer – "Hurufilikte On İki İmam", Turkish Studies, International Periodical for the Languages, Litterature and History of Turkish or Turkic, Volume 5/1, Winter, ss. 1361-1389. http://turkishstudies.net/Makaleler/1853461331_62usluerfatih.pdf
- F. Usluer – "Hurufism Among Albanian Bektashis", The Journal of International Social Research, Volume III/15, ss. 268-280.
- F. Usluer – "Feyznâme-i Misâlî Neşirleri", Hacı Bektaş Veli Dergisi, Volume 56, ss. 299-323.
- F. Usluer – "Hurufilikte Rüya Tabirleri", Milli Folklor, Vol. 90, ss. 134-146.
- F. Usluer – "Les Themes Bibliques chez les Houroufis", Ishraq, Vol. II, ss. 426-443.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Islam Islam TarixiImanin sertleriTovhid Melekler Kitablar Peygemberler Mead Axiret Qeza ve TalehIslamin bes sertiKelmeyi sehadet Namaz Oruc Hecc ZekatEseriler Maturidiler Qederiler Motezililer Cebriler Murciler Cehmiyye Musebbihiler SelefilerFiqh mezhebleriSunniler Henefiler Malikiler Safiiler Henbeliler Yox olmus mezhebler Zahiriler Auzailer Leysiler Sevriler Ceririler Sieler Imamiler Ceferiler Exbariler Usuliler Seyxiler Eleviler Ensariler Qizilbaslar Zeydiler Ismaililer Qermetiler Xasxasiler Fethiler Xettabiler Vaqifiyye Rafiziler Batiniler Qeysaniler Xurremiler Bazigiyye Qurabiyye Xariciler Muhakkime Ecrediler Meymuniler Seelebiler Ezraqiler Beyhesiler Ibadiler Necdatiler SufrilerHemcinin baxSufiler Yesevilik Neqsibendilik Suhreverdilik Xelvetilik Sefevilik Bayramilik Bektasilik Celvetilik Cerrahilik Cistiyye Ehqaqiye Gulsenilik Hurufilik Kubravilik Melametilik Movlevilik Nemetullahiyye Noqtevilik Qelenderilik Qadiriyye Rahmaniyye Rifailik Rovseniler Senusiler Saziliyye Zahidiyye Nuseyriler Druzlar Islam felsefesi Hurufilik ereb حروفية hurufiyye XIV esrin sonu ve XV esrin evvellerinde Azerbaycanda Anadoluda ve Qerbi Iranda yayilan Sufi teriqeti Huruf sozu ereb dilinde herfler menasini verir Bu teriqetin esas ideyasi Iudaizmde movcud olan mistik teliminde oldugu kimi Quranin herf sistemi vasitesile izah olunmasina esaslanir Hurufilikde 7 reqemi muqeddes hesab edilir Yaranmasi ve yayilmasi Herufilerin texniki terefleri ile bagli gorusleri inkisaf etdirmekle hurufiliyi bir felsefi dini sistem olaraq quran sexs mensece Azerbaycan turklerinden olan Fezlullah Neimi ve ya Sehabeddin Fezlullah Astrabadi Neimidir 1339 40 1394 Fezlullah cox genc yaslarinda ilahiyyat ile maraqlanmaga baslamis on sekkiz yasinda olarken tesevvufe yonelerek hecce getmisdir Qayidanda Xarezme gelmis ve bir muddet burada qaldiqdan sonra Tebrize getmisdir Burada etrafina topladigi insanlarla etdiyi dini sohbetler sayesinde boyuk ehtiram qazanmisdir 1386 ci ilde oz telimini Tebrizde elan etmis daha sonra Isfahanda bu fikri sistemi yaymaga baslamisdir Uzun muddet bir magarada inzivaya cekildikden sonra Fezlullah ozunun Mehdi oldugunu iddia etmisdir Etrafindaki yeddi inanilmis xelifesi ve daha sonra coxsayli telebesi ile yeni inancin tebligine baslamisdir Qisa muddetde muxtelf ictimai tebeqelerden olan insanlar bu yeni axinin etrafinda toplanmaga baslayir Yeni sistemin yayilmasi hakim cevrelerde narahatliq yaradir Emir Teymurun oglu Miransahin emri ile Fezlullah hebs edilmis 1394 cu ilde Naxcivanda Elince qalasinda edam edilmisdir O ayaqlarindan atla baglanaraq cekilmis paramparca edilerek seher kucelerinde ibret olsun deye surulmusdur Fezlullahin etrafindakilar da teqib edilmisdir Fezlullah dusuncelerini Cavidani kebir Ersname Mehebbetname Novmname Iskendername adli eserleri ile beyan etmisdir Hurufi numayendelerinden Ehmed Lorun 1427 ci ilde Sahruxa qarsi bir sui qesd cehdinden sonra muridlerden bir qismi yaxalanib edam olunmus 1467 ci ilde ise Qaraqoyunlu hokmdari Cahansah Heqiqiye qarsi Fezlullahin qizinin rehberliyi ile baslayan bir qiyam amansizliqla yatirilmis ve usyanin rehberi bes yuze yaxin terefdari ile birge edam edilmisdir Bu hadiselere gore hurufiliye bagli insanlar dagilsalar da onlar oz inanclarini itirmemisdiler Anadoluda olduqca cox yer dolasan ve uzun muddet qalan Imadeddin Nesiminin bir cox insani hurufiliye celb etmesi seksizdir Bu insanlarin sonradan sistemli bir tebligat apardigi Fateh Sultan Mehemmed dovrunde Osmanli sarayina kimi girmelerinden de anlasilir Taskopruluzadenin Seqayiqi Numaniyye adli eserinde Fezlullahin xelifelerinden birinin Edirnede olarken genc Fatehi tesiri altina almasi hetta bezi muridleri ile beraber sarayda yerlesmesi haqqinda da melumat verilir Veziyetden olduqca narahat olan veziri ezem Mahmud pasa ve mufti Molla Fexreddin Ecemi hurufilerin tesevvufde Hulul Allahin yaratdiqlarinda meydana cixmasi demekdir sahib olmalari barede melumat vererek genc padsahi cekindirir Fatehin huzurunda edilen mubahisenin sonunda hurufilerin Hulul inancina sahib olduqlari neticesi hasil olmus buna gore de sultanin emri ile onlar hebs edilerek edam edilmisdir Hurufilikde Quranin tevili ve yozumu saylar ustunde qurulmusdur Bu teriqet sie temayullu olsa da yaranisindan etibaren ister sie isterse de sunni mezhebinin dasiyicilari arasinda terefdar tapmis xususile tesevvuf vasitesi ile edebiyyata ve diger teriqetlere tesir etmisdir Hurufiliyin esas ideyalariHurufiliye gore Kainat ebedidir ve muxtelif dovrlerde peygemberler dinleri yaymislar Hurufiler Ademden Musadan ve Mehemmedden sonra Allahin quvvesinin tezahuru kimi Fezlullahi hesab edirdiler Allahin zahiri gorunusu solmazdir ve o insanda yaradilmislarin en yaxsisinda beyandir zuhur kibriyye insan ilahinin suretidir ve heqiqetin acaridir Allah her bir zerrecikde movcuddur O hemcinin sozlerde sevginin ve gozelliyin esasi olan ereb elifbasinin 28 ve 32 herfinde tecessum edir 7 reqemi insan sifetinin esas hisselerine Fatihe suresinin ayelerine ve inamin esas sertlerine muvafiq olan esas reqemdir Hurufilik metnleri kataloqu adli eserinde hurufiliyin Anadoluda Mir Serif ve xususile boyuk Azerbaycan sairi Imadeddin Nesimi terefinden yayildigini bildirir O eyni zamanda bu dovrde Azerbaycan Iran Iraq ve Anadoluda yayilan hurufilik teriqetinin qudretli sairidir Imadeddin Nesiminin gozel vecdli ve heyecanli seirleri ile hurufiliyin yayilmasinda boyuk rolu olmusdur K E Kurkcuoglu Abbas el Ezzaviye istinaden Nesimi olmasaydi hurufilik bu qeder genis yayilmaz ve zamanimiza da gelib cata bilmezdi Yaranmasinin sebebleriIslam dunyasinda Hurufiliyi bir inanc sistemi bir firqe halinda yayan Astrabadi Fezlullah Neimidir XIV esrin sonlarinda Iranda Emir Teymurun seltenetinde 1370 1405 teriqet ehlinin boyuk hormet gorduyu zaman Fezlullah Neimi Xezer denizinin cenub serq sahillerine yaxin Astrabad seherinde oz telimini yaymaga baslamisdir Qedim dovrlerde bezi bidetci cereyanlarin kok saldigi bir erazide oz fikirlerini yaymaga calisan Fezlullah ve onun xeleflerinin tesiri altinda qalaraq oz firqesini qurmusdur Fezlullah onlarin prinsiplerini en mukemmel bir sekilde qiymetlendirerek herflerin vacibliyini ve onlarin reqemlerle olan munasibetlerini ortaya qoymus dini emr ve hokmleri ereb ve fars elifbasindaki iyirmi sekkiz ve otuz iki herfle izah etmeye calismisdir Allaha aid sirrlerin herf ve reqemlerde gizlendiyini qebul ederek menalarini izah etmeye calismisdir Gelecekdeki hadiseleri evvelceden kesf ucun istifade edilen Ulum i qaribe ve Ulum i herfiyye ile beraber elmi hurufun esaslarini ortaya ataraq bu melumatlari orijinal bir hala getirmisdir Fezlullah haqqinda melumatlar ehtiva eden her bir tarixi menbe onun ozunu Tanri elan etdiyini qeyd etmekdedir Ancaq bunun nece heyata kecdiyini qeyd etmirler Bu elan sadece Enel Heqq iddiasi seklinde edilmis ola biler Eyni bolgelerde Mensur Hellacin olduqca tanindigi diqqete alinarsa en guclu ehtimal bu elanin formuluna soykenmesidir Hurufiliyin Azerbaycanda ilk teskilatlanmasi XIV esrin sonlarinda basladi Onlarin felsefi dini qaynaqlari orta ve yaxin serqin felsefesinden behrelenmisdir Azerbaycan erazisine daxil olaraq Neimi Nesimi kimi numayendeler tapan hurufilik erazi baximindan da serhedlenmemisdi Hurufilik teriqeti genis bir erazini Iran Azerbaycan Suriya Osmanli ehate edirdi Hurufilerin esas numayendeleri kendliler ve seher ziyalilari idi Hurufiler oz ideyalarini yaymaq ucun oz erazileri ile kifayetlenmir islam serqinin muxtelif olkelerine seyahetler edir telebelerinin sayini artirirdilar Cingiz xanin qurdugu Monqol imperiyasi Irani Efqanistani muveqqeti olaraq Zaqafqaziyani ve basqa erazileri Ereb Iraqi ve Kicik Asiya isgal etmisdi 1380 ci ilden baslayaraq Orta Asiyani oz etrafinda birlesdiren Teymur Iran Azerbaycan Gurcustan Iraq Suriya ve Kicik Asiyani bu merkezde birlesdirdi 1410 1468 ci iller daxilinde de Guney Azerbaycan Qerbi Azerbaycan Kurdustan ve Ereb Iraqi Qaraqoyunlu dovletinin terkibinde olmusdur Gorunduyu kimi Hurufiliyin veteni olan Azerbaycan muxtelif dovrlerde muxtelif xarakterli feodal imperiyalarinin hakimiyyeti altinda olmusdur Imperiyalar ferqli olsa da eyni sosial siyasi ve medeni heyata malik olmusdur Hakimiyyet ecnebi isgalcilarin elinde oldugundan Qaraqoyunlular istisna olmaqla olkenin isgal altinda olan xalqlari arasinda iqtisadi ve medeni elaqeler formalasirdi Tebii ki muharibeler sosial iqtisadi inkisafa agir tesir gosterirdi Olkenin evvelki tebeqelerinin yeni kendlilerin ve seher yoxsullarinin veziyyeti mueyyen qeder aciq ve konkret idi Bu Azerbaycanda oldugu kimi diger serq olkelerinde de bele idi Onlar bir birine ve monqollara qarsi xalq azadliq herekatina antifeodal mubarizeye destek verirdiler Qeyd etmek lazimdir ki butun bu isgallara qarsi olan mubarize silahli yolla aparilirdi Baxmayaraq ki isgalcilar Islama etiqad etmirdiler onlar din amilinden oz xeyirlerine istifade edirdiler Qazan xanin dovrunde 1295 1304 monqollar islam dinini qebul etdiler Olkenin iqtisadi ve siyasi movqeyine baxdiqda aydin olur ki ruhani tebeqesi hele monqollara qeder de bas veren antifeodal cixislarda xalqi desteklemirdi XIV esrde olan xalq cixislarini xarakterize ederek qeyd edir ki bu cixislarda esas rolu kendliler ve seherin asagi tebeqesi oynayirdi Evvelce onlara kicik ve orta feodallar da qosulmusdular Sonralar bu cixislar turk monqol tayfalarinin hakimiyyetine qarsi cevrildi XIV XV esrde olan xalq herekatlarinda kendliler ve senetkarlar Iran feodallari ile birge cixis etmediler Evvelki dovrlerden ferqli olaraq XIV XV esrdeki xalq herekatlari tekce sie imamligi ideologiyasi altinda getmirdi Sielerin umumi ideologiyasi insanlarda Allahin sifetlerinin tezahuru gorunmesi seklinde idi Ele mehz buna esasen de bezi insanlari Isa Musa Mehemmed ve Eli hesab edirdiler Bunlar sie sektasinin icmasinin esas imamlari hesab olunurdular Teymurun olumunden sonra Azerbaycandaki sosial siyasi mubarize canlanmaga Teymurilerin hakimiyyeti ise zeiflemeye basladi Tebrizde Maragada Qarabagda ve olkenin diger yerlerinde heyecanlar bas qaldirdi Hemise oldugu kimi yene de bu herekatda esas rolu dervis sufiler oynayirdilar Hurufiliyin tarixi cehetden yaranmasina ehtiyac o idi ki Serq dunyasi iki yuz il monqollarin isgali altinda qalmisdi Bu zaman meydana cixan heyecan ve cixislar hem olkede agaliq eden feodallara hem de ortodoksal islam ideyasina qarsi cevrilmisdi Bu dovrde sielik Kicik Asiyanin serqinde boyuk kutleleri ehate edirdi Bu da ona gore idi ki xalq feodal renta vergilerinin agirligindan bezib movcud rejimin eksine olaraq sieliye meyl edirdi 1239 cu ilde Seyx Baba Ishaqin basciligi altinda usyan basladi Seyx Baba Ishaq usyanin gedisinde ozunu Allah elan etmisdi ve bunu suara cevirmisdi Seyx Baba Ishaq kendlileri ve senetkarlari tirana qarsi usyana cagirmisdi Tiran ise sunni olan Selcuq sultani idi Belelikle gorunur ki XIV esrde Merkezi Asiyada Iranda Azerbaycanda ve diger yerlerde bas qaldiran inqilabi ideyalarin boyuk ekseriyyeti ortodoksal sunni ruhanilere qarsi cevrilmisdi Hurufilik tipik Yaxin ve Orta serq seherlerine xas ideyadir ve xalqin maraqlarini ifade edir Hurufilik telimi esasen feodallara xarici isgalcilara ve onlari mudafie eden islama qarsi yonelmisdi Ideya menbeleriHurufilik felsefesinin esasini mistik panteizm teskil edir Hurufilik oyredir ki butun dunyanin ve yaradilisin sirri herflerdedir Hurufiler bele basa dusurduler ki insan ozu tanridir ve ya insanlar Allahin vucudundan qopmus parcalardir Yalniz kamil insan Allahin vucudunun bir parcasi yeniden Allaha qovusacaqdir Bu o zaman bas verir ki insan yaradilisin en yuksek seviyyesine catir Hurufiliyin ilk elementlerine felsefenin yarandigi vaxtlarda da tesaduf edilir Hurufiliyin yaranmasina tesir gosteren amilleri Yaxin ve Orta Serqin felsefesinde axtarmaq lazimdir Serqde olan ideyalarin Hurufiliye tesirine iki aspektde baxmaq olar Bu dovrde Serq felsefesinin inkisaf etmesi ve Hurufiliyin oz ideyalarini erebdilli peripatetiklerden goturmesi Serq felsefesinde muxtelif sektalarin icmalarin ve dini cemiyyetlerin olmasi baximindan oyrenmek olar Serq peripatetizminin numayendelerinin eserlerine muraciet etmekle hurufiler Yunan felsefesinden de behrelenmisdiler dovrunde Kateqoriyalar Metafizika Yaradilis ve Olum haqqinda Aristotelin kitabi Platonun Sofist Qanunlar ve s eserleri tercume edilmisdir Serqliler yunan felsefesi ile tercumeler sayesinde tanis olmaga baslamisdilar ve sonradan bu felsefi fikirler islam felsefesine tesir gostermisdir Islam bidetcileri ekseren islama qederki bidetcilerin herekatini tekrar etseler de dinin eleyhine getdiklerini boyunlarina almirdilar Eslinde Hurufiliyin ozu de bu bidetci cereyanlardan oz qidasini almisdir Bunlarin icinde manicilik xususi yer tutur Esrler boyu herflerin bir hissesi muqeddes sayilaraq bunlara muxtelif menalar verilerek Allaha aid sirlerin herflerde gizlendiyi fikri qebul edilmisdir Qedim dovrlerden bu yana yerde ve goyde movcudlugu qebul edilen gizli quvvelerden istifade yoolarini arasdirmisdir Movcudlugu qebul edilen bu quvveler herf ve sekillerle tesvir edilmisdir Netice etibarile bu elmler evvelce ovsun tilsim sehrbazliq seklinde meydana cixmisdir Misirde Musa peygemberden evvel sehr ve tilsimle mesgul olduqlari kimi nebati keldani ve assuriyalilardan meydana gelen Babil xalqinin da bu elmlerle mesgul oldugu ve eserler yaratdigi bilinir Hurufiliye oxsar inanclar Yunanistanda Misirde hemcinin Yehudilik ve da movcuddur Hindlilere gore reqemlerle herfler arasinda bir elaqe vardir Uc yeddi on ve qirx reqemleri muqeddes oldugu kimi her reqem bir obyekte isare edir Pifaqorcularda uc reqemi ilk hesab edilir Dord unsurlere isare edir Iki qadin demekdir Uc ile ikinin cemi evlenmek demekdir Uc ve yeddiye and icilir Sehrle mesgul olanlar herfleri reqemlerle izah ederek qedim dovrlerde ebced sozlerini sehr ve caduda istifade edibler Burada elif den gayn a qeder her herf bir gucdur Belelikle reqemler ve herflerden ibaret bir sistem qurulmusdur Xristianliqda bunun bir basqa numunesini goruruk ilk herf olan elif ve son herf olan ye nin baslangic ve sona isare etdiyi bildirilir Bundan basqa yehudilerin yunan felsefesine esaslanan felsefesi de Tovrat ve Zeburun zahiri menasiyla kifayetlenmeyerek muqeddes kitabin herflerinden gizli menalar cixarirlar Islam aleminde ise herflerin bezi xususiyyetlere malik oldugu inami cox qedimdir Bu menada Quranin iyirmi doqquz suresinin evvelindeki herflere muxtelif menalar verilmisdir Hurufi eqidesiHurufiliyin qurucusu Fezlullaha gore tesevvufculerin de gosterdiyi kimi Allah gizli bir xezinedir Herseyin heqiqeti movcudlugu ve ruhu ise seslerdir Gizli bir xezine olan Allahin ilk tecellisi kelam seklinde gorunen seslerden ibaretdir Sesin kamilliyi kelam yeni sozdur Kelam ise ancaq insanlarda zuhur eder ve ozunu sesde gosterir Kelam bir qrup unsurler halinda bezi formalar alir Bu unsurler Ereb ve Fars elifbasindaki iyirmi sekkiz ve otuz iki herfdir Kainat ve insanin esasi sesdir movcudatdaki ses ilahi nitqin sesinden ferqli olaraq maddidir Fezlullaha gore kainat seslerle doludur Seslerin ise kamil formasi sozdur Allah bir insanin uzunde tezahur eden bir kelamdir Bu kelamin unsurlerinde de bir reqem deyeri var Belelikle butun varliqlarin esl unsuru olan iyirmi sekkiz herfi insan uzunde gormek mumkundur Insan uzunde anadangelme yeddi xett vardir Iki qas dord kirpik ve bir sac Insan bu yeddi xett ile doguldugu ucun bunlara xutut u ummiye ana xetler deyilir Bunlarin cemi on dord edir Yeddi dene de xutut u ebiye ata xetleri vardir ki bunlar kiside yetkinlik vaxti cixir Uzun sag ve sol yanlarinda iki saqqal tukleri iki yanagin iki terefindeki burun tukleri iki big ve bir de alt dodaqdaki tukler Bunlarin cemi on dord edir Ana ve Ata xetlerinin cemi iyirmi sekkiz edir ki bu da Quranin iyirmi sekkiz herfine beraberdir Bu xetler hava su od ve torpaq kimi dord unsurden meydana geldiyi ucun her biri dorde vurulsa yene iyirmi sekkiz elde edilir Eger saci ortadan ikiye bolsek bu yedi xett sekkiz olur Dord unsure vurulmasi otuz iki eder Alemde her ne varsa otuz ikiye tetbiq olunur Butun kainat doqquz felek oniki burc ve yeddi planetden ibaretdir bunlara dord unsuru de elave etsek otuz iki alinar Otuzikinin xaricinde basqa netice alinmir Hurufiler Quranda menasi aciq ayelerle muqetta herfleri ve menasi basa dusulmeyen ayeler haqqinda tefsir alimleri ile eks fikirdedirler Quranin sirrinin iyirmidoqquz surenin evvelinde gelen muqettea herflerinde oldugunu qebul edirler Bu herfler on dord ededdir Esl allahin kelami bu herflerde gizlidir Insan uzundeki xetlerin cemi de ele bu herflere isare edir Hurufiler butun dini hokmleri oz dusunceleri istiqametinde izah edirler namaz oruc hecc zekat kimi butun dini hokmlerin hamisi iyirmi sekkiz ve otuz iki herfe gore izah edilir Netice eskik ve ya artiq olarsa hesabi duz getirmek ucun herf elminin usullarina muraciet edilerek netice elde edilir Bu cereyanin meqsedi insana en yuksek mertebeni vermekdir Movcud olan her bir varliq mutleq varligin tezahurudur eksidir Bu tezahur quvvet aleminden tebiet ve unsurlere gelmisdir Sema ile unsurlerin birlesmesinden de cansiz alem bitkiler ve insanlar yaranmisdir Hurufiliyin ilkin qaynaqlari elece de muasir arasdirmalar esasinda bu cereyanin felsefi mezmun ve meqsedini asagidaki kimi xulase etmek olar Ilahi nitqin sesi kainatin yaradilmasinin yegane vasitesidir Bu maddi alemin yaranmasi ile bagli olaraq Quranda yer alan KUN ol emri ile elaqeli yaranmis mulahize kimi de yozula biler MenbelerBalayev M Islam ve onun ictimai siyasi heyatda rolu Baki 1991 Bunyadov Z Azerbaycan tarixi Baki 1994 Fazlullah Esterabadi Cavidanname Durr i Yetim Isimli Tercumesi haz Fatih Usluer Istanbul Kabalci Yayinevi 2012 Islam Ansiklopedisi III cilt Samil yayinevi Istanbul 1991 Buyuk Tarih Ansiklopedisi cilt 1 Ankara 1992 Ademden bugune Islam Tarihi Mahmud Sakir Istanbul 1998 Yalcin Abdullayev Hurufilik telimi ve onun mahiyyeti Dovlet ve Din Ictimai fikir toplusu 5 13 Azerbaycan Respublikasi Dini Qurumlarla Is uzre Dovlet Komitesi Baki sentyabr oktyabr 2009 sehife 238 244 Z Quluzade Felsefi fikir Azerbaycan tarixi 7 cildde III cild Baki 1999 Hurufizm i ego predstaviteli v Azerbajdzhane Baku 1970 olu kecid A Golpinarli Hurufilik metinleri katalogu Ankara 1989 K E Kucukoglu Nesimi divanindan secmeler Ankara 1985 A Y Ocak Osmanli toplumunda zindiklar ve mulhidler XV XVII asirlar Istanbul 1999 A Golpinarli Bektasilik Hurufilik ve Fadl Allah in Oldurulmesine Dusurulen Uc Tarih Istanbul Edebiyat Fakultesi Basimevi 1963 F Usluer Hurufilik Kabalci Yayinevi 2009 F Usluer Le Houroufisme La doctrine et son influence dans la litterature persane et ottomane Basilmamis Doktora Tezi 2007 F Usluer Mir Fazili nin Taksim i Salat u Evkat inin Serhi Haci Bektas Veli Dergisi Volume 50 ss 145 222 http www hbektasveli gazi edu tr dergi dosyalar 50 145 222 pdf 2012 03 03 at the Wayback Machine F Usluer Misali nin Miftahu l Gayb i Metin ve Aciklama Turkish Studies International Periodical for the Languages Litterature and History of Turkish or Turkic Volume 2 2 Spring S 2 www turkishstudies net Ed Prof Dr Gurer GULSEVIN Dr Mehmet Dursun ERDEM pp 697 722 F Usluer Hurufi Metinleri ile Ilgili Bazi Notlar Ege Universitesi Turk Dili ve Edebiyati Arastirmalari Dergisi S 13 Ocak Jan 2007 F Usluer Nesimi Siirlerinin Serhlerinde Yapilan Yanlisliklar Turkish Studies International Periodical for the Languages Litterature and History of Turkish or Turkic Volume 4 2 Winter 2009 http www turkishstudies net sayilar sayi15 44usluerfatih pdf 2011 07 24 at the Wayback Machine ss 1072 1091 F Bayat Hurufi Merkezleri ve Anadolu da Hurufilik Uluslar arasi Turk Dunyasi Inanc Merkezleri Kongresi Mersin 23 27 Eylul 2002 I Melikoff Fazlullah d Astarabad et l essor du Hucrufisme en Anatilie et en Roumelie Sur les traces du soufisme turc s 163 174 Fazlullah Esterabadi ve Hurufiligin Anadolu ve Rumeli de yayilisi Uyur Idik Uyardilar Istanbul 1993 R M Meric HURUFILIK Dil Tarih Cografya Fakultesi Basilmamis Mezuniyet Tezi Ankara 1935 M Unver Hurufilik ve Kuran Nesimi Ornegi Fecr Yayinlari 2003 F Usluer Mir Fazili nin Taksim i Salat u Evkat inin Serhi Haci Bektas Veli Dergisi Volume 50 ss 145 222 http www hbektasveli gazi edu tr dergi dosyalar 50 145 222 pdf 2012 03 03 at the Wayback Machine F Usluer Hurufi Sifreleri Journal of Turkish Studies Volume 33 II ss 201 219 F Usluer Hurufilikte On Iki Imam Turkish Studies International Periodical for the Languages Litterature and History of Turkish or Turkic Volume 5 1 Winter ss 1361 1389 http turkishstudies net Makaleler 1853461331 62usluerfatih pdf F Usluer Hurufism Among Albanian Bektashis The Journal of International Social Research Volume III 15 ss 268 280 F Usluer Feyzname i Misali Nesirleri Haci Bektas Veli Dergisi Volume 56 ss 299 323 F Usluer Hurufilikte Ruya Tabirleri Milli Folklor Vol 90 ss 134 146 F Usluer Les Themes Bibliques chez les Houroufis Ishraq Vol II ss 426 443 Hemcinin baxAzerbaycanda tesevvuf Fezlullah Neimi Imadeddin Nesimi