Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Nəqşibəndilik (fars. نقشبندی) — sufizmin əsas sünni təriqəti. Adı Bəhaəddin Nəqşbənd Buxaridən götürülmüşdür. Nəqşibəndi ustadları sünni İslamın birinci xəlifəsi Əbu Bəkr və sünni İslamın dördüncü xəlifəsi Əli vasitəsilə İslam peyğəmbəri Məhəmmədə qədər öz nəsillərini izləyirlər. Əli və Əbu Bəkr vasitəsilə 6-cı İmam Cəfər əl-Sadiq vasitəsilə bu ikili nəslə görədir ki, orden (təriqət) “iki okeanın yaxınlaşması” və ya “Cəfər Sadiqin sufi ordeni” kimi də tanınır.
Yaranması
Nəqşibəndilik təriqətinin banisi Məhəmməd Bəhaəddin 718-ci ildə Buxaranın sonralar Kəsri-Arifan adlanan kəndlərindən birində anadan olmuşdur. Nəqşibənd ("naxış vuran" deməkdir) uşaq ikən Xacəqan təriqəti şeyxlərindən Məhəmməd Baba Səmmasi (ö. 740/1339) tərəfindən mənəvi övladlığa götürmüş, onun tərbiyəsi ilə məşğul olmağı müridi Əmir Gülala həvalə etmişdir. Öz növbəsində Məhəmməd də, Əmir Gülalın elmindən bəhrələnərək onun təriqətinə bağlanmışdır. Lakin qaynaqlarda Nəqşibəndin gerçək şeyxinin, özündən xeyli əvvəl vəfat etmiş olduğu bildirilmişdir. Təsəvvüfdə bu cür tərbiyə metoduna "Uveysilik yolu" deyilir. Nəqşibənd Şeyx Səmmasinin vəfatından sonra dərvişlərin söhbətlərində iştirak etmiş, Əmir Gülalın icazəsi ilə şeyxlərindən Kusəm Şeyx və Xəlil Atay ilə görüşüb, bir sıra fikir mübadiləsi aparmışdır. Nəqşibəndin Kəsri Arifanda bir məscid tikdirdiyi və iki dəfə Həcc ziyarətinə getdiyi rəvayət edilir. Bəzi mənbələrdə onun tez-tez şeyxi Əmir Gülal ilə görüşmək üçün Nəfəsə getdiyi qeyd edilmişdir. Hənəfi məzhəbinə bağlı olan Bəhaəddin Nəqşibənd Kəsri-Arifanda 1389-cu ildə yetmiş üç yaşında vəfat etmişdir.
Təriqətin əsas prinsip və ibadətləri
Nəqşibəndilikdə əsma-yəni Allahın bəzi adları və səs ilə zikr etmək yoxdur. Bu baxımdan təriqət hafi – yəni səssiz zikr ərbabına da aiddir. Nəqşibəndilər təriqət zəncirinin bir tərəfdən həzrət Əliyə çatdığı görüşündədirlər. Eyni zamanda təriqət zəncirinin Peyğəmbər tərəfindən gizli zikr təlqin edilən həzrət Əbu Bəkrə gedib çıxdığını da iddia edirlər. Xacə Abdülxaliq Qucduvaninin tərtib etdiyi rəvayət edilən on bir təməl prinsipə riayət etmək əsas şərtdir:
- "Vukufi zamanı": Mənəvi yolçuluğa çıxmış müridin keçən zamanı həmişə dəyərləndirməsi, ona sahib çıxmasıdır. Mürid bütün varlığı ilə boş vaxt keçirməməli, hər anını qiymətləndirməlidir. Hər an Haqqı düşünməli, ondan qafil olmamalıdır. Sözünə, işinə nəzarət etməli, həyatına düzən verməlidir.
- "Vukufi ədədi": Mürid verilən dərsin sayından xəbərdar olmalıdır. Bəhaəddin Nəqşibənd qəlbi zikrdə saya riayətin sadəcə hafizədə mövcud olan, bir sıra şeylərin zehindən uzaqlaşması ilə zikrin əldə edəcəyi nəticənin gerçəkləşməsini təmin etmək olduğunu qeyd etmişdir. Zikrdən əsas məqsəd zikr edənin qəlbinin Allah ilə fərəh tapmasıdır.
- "Vukufi qəlbi" (qəlbi oyaq tutmaq): Zikr edərkən tamamilə Allaha bağlanmaqdır. Bunun sayəsində dünya malına qarşı duyulan hədsiz sevgi azalır.
- "Huş dər deləm" (nəfəs alarkən qəflətdə olmamaq): "Huş" ağıl, "deləm" isə nəfəs deməkdir. "Huş dər deləm" isə nəfəs alıb-verərkən oyaq olmaq, qəflətdən qorunmaqdır. Nəfəsi qəflətdən qorumaq qəlbi hüzura qovuşdurur.
- "Nəzər bər qədəm" (ayağa baxmaq): Yeriyərkən önünə baxan adam dünya malına aludə olmaz, ətrafa baxıb dalmaq qəlbi pərdələyər. Bu yolun yolçusu digərlərinə baxmaqdan uzaqlaşar, önünə baxan kimsədə isə təvazökarlıq xüsusiyyətlərinin qüvvətləndiyinə inanar. "Nəzər bər qədəm" həm də beləsinin özündən yüksək olanlara baxıb üsyankar olmamağı, aşağıdakıları görərək şükür etməsi və onlara gücü nisbətində yardım etməsi deməkdir.
- "Səfər dər vətən" (haqdan haqqa səfər): İnsanın pis əməllərdən, bəşəri sifətlərdən gözəl əməllərə, insani sifətlərdən məsləki sifətlərə səfər etməsi, əxlaqi kamilliyə qovuşmasıdır. Dərvişlərin feyz ala biləcəkləri birisi ilə qarşılaşıncaya qədər səfər etməsinə də bu ad verilmişdir.
- "Xəlvət dər əncüman": Cəmiyyət içərisində olsa belə özünü Allahın hüzurunda təkbətək hiss etməkdir. Bildirilir ki, Bahaəddin Nəqşibənd bu təriqətin "xəlvət dər əncüman" təməli üzərində qurulduğunu söyləmişdir.
- "Yadgerd" (zikr etmək): Səssiz şəkildə qəlb ilə Allahı zikr etməyə çalışmaqdır.
- "Bazgeşt"(dönüş): Dili ilə Allahı zikr edərkən qəlbində "ilahi əntə maksudi və rızaukə mətlubi", yəni "Allahım, dilədiyim sənsən, istədiyim də sənin varlığın" cümləsinin mənasını düşünməkdir.
- "Teqahdaşt" (mühafizə, qorunmaq): Zikr edənin qəlbinə sahib olub bu dünyaya aid şeyləri qəlbindən çıxarmağa çalışmasıdır. Qəlbə vəsvəsə verən hər şeydən xilas olmaq və qorunmaqdır.
- "Yaddaşt" (yad etmək) : Bütün varlığı ilə Allahı düşünməyə çalışmaq, hafizədə dünyaya aid şeyləri unutmaqdır.
Bəzi alimlər Nəqşibəndilik təriqətinin əsas prinsiplərini bu maddələrlə cəmləşdirir: a) Şəriətlə zahiri təmizləmək b) Təriqətlə batini təmizləmək c) Həqiqətlə qurbı ilahiyə, yəni Allaha yaxınlığa nail olmaq ç) Mərifətlə Allahın dərgahına çatmaq Digər təriqətlərdə olduğu kimi, Nəqşibəndilikdə də rabitə vardır. Rabitə – birbaşa Allah ilə mənəvi bağ və əlaqə yarada bilməyən mürid, Məhəmməd Peyğəmbərdən etibarən həyatda olan mürşidinə qədərki silsilədə bütün şeyxlərin bir yerdə oturduqlarını, özünün də mürşidinin yanında olduğunu və onlardan mənəvi bir feyz aldığını düşünməsidir. Rabitə vasitəsi ilə alınan feyz mənəvi yolda irəliləməyə vəsilədir. Rabitədə diqqət ediləcək əsas amil rabitə edilən adamın bu işin əhli, alim, kamil bir mürşid olmasıdır. Əks təqdirdə, istənilən nəticə əldə edilməz. Rabitə vasitəsi ilə mürid, "fəna fi-ş-Şeyx" (şeyxin hüzurunda fani olmaq), ondan sonra "fəna fi-r-Rəsul" (peyğəmbər hüzurunda fani olmaq) və "fəna fillaha"-a (Allah-Təala hüzurunda fani olmaq) çatır. Əgər mürid bir başa "fəna fillah"-a çatıbsa rabitə yaratmağa ehtiyac qalmır.
Bundan başqa, Nəqşibəndilik təriqətində insanların nəfsin istəklərindən qorunması üçün tövbə, istiğfar, zikr, təfəkkür, nafilə namazlar və buna bənzər ibadətlərlə məşğul olmaq tövsiyə edilir. Bu şəkildə nəfsə qalib gəlib, qəlbi nəzarətdə saxlamağa "mürakəbə" deyilir. Nəqşibəndilər ilk əvvəl qəlbən, gizli şəkildə zikr edirdilər. Hal-hazırda Xalidilik qolundan başqa təriqətin digər qolları dil ilə, açıq şəkildə zikr edirlər. Təriqət üzvləri zikr edərkən təmiz paltarla və heç kimin olmadığı təmiz yerdə gecə vaxtı başlarına bir örtük atıb qibləyə doğru otururlar. Onlar bu vəziyyətdə öldükdən sonra yuyulmaq, dəfn edilmək, qəbir evində olan mələklərin gəlişləri, Qiyamət günü, məhşər və axirət barədə düşünür, gözlərini yumub qəlbindən dünya işlərini çıxarır, mürşidin üzünu iki qaş arasında fərz edərək iyirmi dəfə istiğfar (Allahdan günahların bağışlanmasını istəmək), bir dəfə Fatihə, üç dəfə İxlas surəsini oxuyurlar. Sonra da səssiz olmaq şərti ilə, yuxarıda "Bazkeşt" də qeyd edildiyi kimi, Allahın razılığını diləməklə Allahın adını müəyyən sayda yad edirlər.
Nəqşibəndilik təriqətində camaatla edilən zikrə "xətmi xacəqan" deyilir. Xətm böyük və kiçik olaraq iki yerə bölünür, səsli və ya səssiz şəkildə icra edilir. Bunların da aralarında iki fərq vardır. Birinci fərq 79 dəfə oxunmalı olan əl-İnşirâh surəsinin oxunmamasıdır, digər fərq isə 1001 dəfə İxlas surəsi yerinə 500 dəfə "Ya Baqi əntə-l-Baqi" cümləsinin oxunmasıdır.
Bütün bunlarla yanaşı, qeyd etmək lazımdır ki, Əhli Sünnə məzhəbinə bağlı olan Nəqşibəndilik təriqətində müxtəlif elmlərlə məşğul olmağa, moizə və söhbətlər vasitəsi ilə bu elmləri təbliğ etməyə böyük əhəmiyyət verilir. Nəqşibənd özü də hər fürsətdə söhbət edər, söhbətlərində elm və əxlaqa böyük yer verər, "Təriqətimiz söhbətdir" deyərmiş.
Elmlə məşğul olmağın, dəqiq elmlərdən, xüsusi ilə fizika, kimya, biologiya və s. kimi Haqqın qüdrət və əzəmətini dərk etməyə vəsilə olan elmlərdən faydalanmağın bir növ zikr olduğu qəbul edilir. Nəqşibəndilik təriqətinin mənsubları şəriət əsaslarına riayət etməyə və ona bağlı olmağa da son dərəcə böyük əhəmiyyət verirlər.
Təriqətin inkişaf tarixi və qolları
Nəqşibəndilik təriqəti Bəhaəddin Nəqşibəndinin xələflərindən Ələddin Əttar, Zahid Bədahşi və Məhəmməd Parsa tərəfindan çox geniş əraziyə yayıldı. Yəsəviyyə təriqətinin hakim olduğu bölgələrdə ətrafına xeyli tərəfdar topladı. İmam Rəbbaninin dövründə (ö. h. 1034) Hindistan və ona yaxın ərazilərdə yayıldı. İmam Rəbbaninin oğlu Məhəmməd Məsum da ciddi tədris islahatı keçirərək atasının mötədil təsəvvüf yolunu davam etdirdi.
Nəqşibəndi təriqəti Fateh Sultan II Mehmedin hakimiyyəti illərində Molla İlahi tərəfindən İstanbulda yayılmağa başladı. XVIII əsrdə Mövlana Ziyəddin Bağdadinin sayəsində təriqət Osmanlı dövləti ərazisində genişlənərək böyük nüfuza malik oldu.
Nəqşibəndilik təriqətinin Əhrariyyə, Naciyyə, Kəsaniyyə, Muradiyyə, Məzxəriyyə, Cəlaliyyə, Xalidiyyə və Mücaddidiyyə adlı qolları vardır. Bu qollar içində ən çox yayılanları Xalidiyyə və Mücaddidiyyədir.
Mücəddidiyyə qolu İmam Rəbbani adını götürüb həzrət Peyğəmbərin bir hədisinə istinad edərək, özünü hicrətin II minilliyində İslam dinini təzələyən bir adam mənasında işlədilən "Mücəddidi əlfi-sani" olaraq təqdim edən Əhməd Fəruqi Səhrin tərəfindən qurulmuşdur. Həzrət Ömərin soyundan olduğunu iddia edən Əhməd Faruki 1563-cü (hicri 971) ildə anadan olmuş, Xacə Baki Məhəmməd adında birisinə bağlanmışdır. Farukinin təriqət zənciri altı şəxsdən ibarət olan Bəhaəddin Nəqşibəndə gedib çıxır. İstinad edilən dini ədəbiyyatları "Kitabul-Ənharil-ərbaa" və əsasən məktubların toplanılmasından meydana gələn "Məktubat" əsərlərindən ibarət məşhur sufi kitablarıdır. Əhməd Faruki bu məktublarında İbn Ərəbinin vəhdəti-vucud haqqındakı görüşlərinin qəti əleyhinə çıxmış və onun yanıldığını söyləmişdir. O, Mövlanə Cəlaləddin Rumi ilə İbn Ərəbi tamamilə ayrı-ayrı görüşdə olmasına baxmayaraq, bunu ayırd edə bilməmiş, Mövlanə kimi bir mütəfəkkiri "təriqət uşağı" adlandırmaqdan çəkinməmişdir.
Nəqşibəndiliyin ən çox yayılan ikinci qolu Xalidiyyədir. Mücəddidiyyə qolundan ayrılan bu qolun qurucusu 1776-cı ildə İraqın Süleymaniyyə şəhərinin Qaradağ qəsəbəsində anadan olmuş Mövlanə Xəlildir. O, Bağdadda təhsil alıb, sonra Hindistana gedərək Abdulla Dəhləviyə bağlanmış, daha sonra isə Şam şəhərinə köçərək orada məskunlaşmışdır. İslam dünyasında Mövlanə Calaləddin Rumidən sonra Mövlanə ləqəbi ilə məşhur ikinci şəxs olması onun təsir və nüfuzundan xəbər verir. Şafii məzhəbinə bağlı olduğunu, Həzrət Osmanın və həzrət Əlinin soyundan gəldiyini söyləyən Mövlanə Xəlil 1826-cı ildə vəfat etmişdir. Onun müridləri fəaliyyətlərini davam etdirərək qısa müddət ərzində Livan, İran, İraq və Misirdə geniş bir əraziyə yayılmışlar.
Şeyx Xalidin xələfləri fəaliyyətdə olduqları hər yerdə Osmanlı dövlətinin mənafeyi və nüfuzu üçün çalışmışlar. Tanınmış Hənəfi fəqihi İbn Abidin, "Ruhu-l-məani" adlı təfsirin müəllifi Alusi və Sultan II Mahmudun şeyxulislamı Məkkizadə Mustafa Asim Əfəndi kimi məşhur alimlər bu qolun nümayəndələrindən olmuşlar.
Xalidilər Osmanlı Dövləti və Türkiyə cümhuriyyətinin siyasi və mədəni həyatında aktiv iştirak etmişlər. Əsas şüarları xalqın sosial rifahını yüksəltmək olmuşdur. Bu qolun nümayəndələri hazırda Türkiyə Böyük Millət Məclisində və hökumətin özündə nüfuz sahibidirlər.
Nəqşibəndilik Azərbaycanda
Təriqətinin nümayəndələri Azərbaycanda ilk dəfə XV əsrdə görünməyə başlamışlar. Naxçıvanda Nematullah Naxçıvani (ö.1497), İrəvan və Urmiya ətrafında Əziz Mahmud Urməvi (ö.1674) və Təbrizdə isə Nəcməddin Bərqbafdər (1506) və Əbu Səid ibn Sünillah (ö.1572) bu təriqəti təbliğ etmiş, xeyli tərəfdar toplamışlar. Lakin XVI əsrdən sonra Azərbaycanda təsəvvüf cərəyanları dini-siyasi təzyiqlər nəticəsində, həmçinin meydana güclü təmsilçilərinin çıxmadığı üçün zəifləmişdir. Məşhur nümayəndələri məmurların və mollaların təhdidlərinə məruz qalaraq Hindistan, Anadolu, Misir və Türkistana köçməyə məcbur olmuşlar.
XIX əsrdə , , Mir Həmzə Nigari kimi məşhur şəxslərin vasitəsilə yenidən dirçəlmiş nəqşibəndilərin taleyi daha ağır olmuşdur. Ötən əsrin 30-cu illərindəki repressiyalardan sonra bir çox tanınmış simasını itirmiş nəqşibəndilik təriqət kimi fəaliyyətini dayandırmışdır. Onların Vətənimizdəki fəaliyyətlərinin üçüncü mərhələsi müstəqilliyimizi qazandıqdan sonrakı dövrə təsadüf edir. Demək olar ki, öz təlimlərinin təbliğatının başlanğıc mərhələsindədirlər. Türkiyə Cümhuriyyətindəki mərkəzlərindən asılıdırlar.
Onların təbliğat metodu və strategiyası gəlincə, əsasən iri şəhərlərdə, tarixən mənəvi yaxınlıqları olan bölgələrdə fəaliyyətə üstünlük verirlər. Vahid mərkəzdən idarə olunduqları, maliyyə qaynaqlarının sabitliyi diqqəti cəlb edir. Siyasi proseslərdə iştirak etməsələr də, tanınmış ictimai-siyasi xadimlərlə münasibət qurmaqda maraqlıdırlar. Yardım fondları, tədris ocaqları, nəşriyyat evləri, həmçinin, sənaye müəssisələri açır, xeyriyyə tədbirləri təşkil edirlər. Yerli inanclara və adət-ənənələrə hörmətlə yanaşırlar. Bu da onlara nüfuz qazanmaqda kömək edir. Lakin fəaliyyətdə olduqları illər ərzində təriqətin sıralarını genişləndiyini demək də, doğru deyil. Ümumiyyətlə, sərt nizam-intizam qaydaları olan bu təriqətin üzvi olmaq uzun illər və təmkinlə yanaşı, formalaşmış dini mühit tələb edən prosesdir. Məhz bu səbəbdən indiki mərhələ də təriqər dəvətçilərinin əsas məqsədləri mövqelərinin müdafiə edənlərin sayını artırmaq və kütlə arasında nüfuz sahibi olmaqdır. Hazırda sünni məzhəbinin, xüsusən də Hənəfi fiqh məktəbinin təlimlərinin təbliğatı ilə məşğuldur. Əsasən, Bakı, Şəki, Zaqatala, Qəbələ, Ağdaş və Göyçay rayonlarında yayılmışdır.
İstinadlar
- Milani, M.; Possamai, A.; Wajdi, F. Branding of Spiritual Authenticity and Nationalism in Transnational Sufism // Michel, P.; Possamai, A.; Turner, B. (redaktorlar ). Religions, Nations, and Transnationalism in Multiple Modernities. Palgrave Macmillan. 2017. səh. 197-220. doi:10.1057/978-1-137-58011-5_10. ISBN .
- Reimer, D. Die Welt des Islams Zeitschrift der Deutschen Gesellschaft für Islamkunde. Deutsche Gesellschaft für Islamkunde. 1913. səh. 191. 23 January 2023 tarixində . İstifadə tarixi: 4 August 2022.
- Zelkina, Anna. Quest for God and Freedom: Sufi Responses to the Russian Advance in the North Caucasus. C. Hurst & Co. Publishers. 2000. səh. 77. ISBN . 23 January 2023 tarixində . İstifadə tarixi: 4 August 2022.
Excerpt from note 11: "There are some Naqshbandi branches which trace their through Ali ibn Abi Taleb." See Algar, 1972, pp. 191-3; al-Khani, 1308. pg 6
- Kugle, Scott Alan. Sufis & saints' bodies: Mysticism, Corporeality and Sacred Power in Islam. . 2007. 143. ISBN . 3 December 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 12 August 2015.
- . Classical Islam and the Naqshbandi Sufi Tradition. Islamic Supreme Council of America. 2004. 557. ISBN . 23 January 2023 tarixində . İstifadə tarixi: 4 August 2022.
- Ziad, Waleed. From Yarkand to Sindh via Kabul: The Rise of Naqshbandi-Mujaddidi Sufi Networks in the Eighteenth and Nineteenth Centuries // The Persianate World: Rethinking a Shared Sphere. Brill. 2018. səh. 165. doi:10.1163/9789004387287_007. ISBN .
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Islam Islam TarixiImanin sertleriTovhid Melekler Kitablar Peygemberler Mead Axiret Qeza ve TalehIslamin bes sertiKelmeyi sehadet Namaz Oruc Hecc ZekatEseriler Maturidiler Qederiler Motezililer Cebriler Murciler Cehmiyye Musebbihiler SelefilerFiqh mezhebleriSunniler Henefiler Malikiler Safiiler Henbeliler Yox olmus mezhebler Zahiriler Auzailer Leysiler Sevriler Ceririler Sieler Imamiler Ceferiler Exbariler Usuliler Seyxiler Eleviler Ensariler Qizilbaslar Zeydiler Ismaililer Qermetiler Xasxasiler Fethiler Xettabiler Vaqifiyye Rafiziler Batiniler Qeysaniler Xurremiler Bazigiyye Qurabiyye Xariciler Muhakkime Ecrediler Meymuniler Seelebiler Ezraqiler Beyhesiler Ibadiler Necdatiler SufrilerHemcinin baxSufiler Yesevilik Neqsibendilik Suhreverdilik Xelvetilik Sefevilik Bayramilik Bektasilik Celvetilik Cerrahilik Cistiyye Ehqaqiye Gulsenilik Hurufilik Kubravilik Melametilik Movlevilik Nemetullahiyye Noqtevilik Qelenderilik Qadiriyye Rahmaniyye Rifailik Rovseniler Senusiler Saziliyye Zahidiyye Nuseyriler Druzlar Islam felsefesi Neqsibendilik fars نقشبندی sufizmin esas sunni teriqeti Adi Behaeddin Neqsbend Buxariden goturulmusdur Neqsibendi ustadlari sunni Islamin birinci xelifesi Ebu Bekr ve sunni Islamin dorduncu xelifesi Eli vasitesile Islam peygemberi Mehemmede qeder oz nesillerini izleyirler Eli ve Ebu Bekr vasitesile 6 ci Imam Cefer el Sadiq vasitesile bu ikili nesle goredir ki orden teriqet iki okeanin yaxinlasmasi ve ya Cefer Sadiqin sufi ordeni kimi de taninir YaranmasiNeqsibendilik teriqetinin banisi Mehemmed Behaeddin 718 ci ilde Buxaranin sonralar Kesri Arifan adlanan kendlerinden birinde anadan olmusdur Neqsibend naxis vuran demekdir usaq iken Xaceqan teriqeti seyxlerinden Mehemmed Baba Semmasi o 740 1339 terefinden menevi ovladliga goturmus onun terbiyesi ile mesgul olmagi muridi Emir Gulala hevale etmisdir Oz novbesinde Mehemmed de Emir Gulalin elminden behrelenerek onun teriqetine baglanmisdir Lakin qaynaqlarda Neqsibendin gercek seyxinin ozunden xeyli evvel vefat etmis oldugu bildirilmisdir Tesevvufde bu cur terbiye metoduna Uveysilik yolu deyilir Neqsibend Seyx Semmasinin vefatindan sonra dervislerin sohbetlerinde istirak etmis Emir Gulalin icazesi ile seyxlerinden Kusem Seyx ve Xelil Atay ile gorusub bir sira fikir mubadilesi aparmisdir Neqsibendin Kesri Arifanda bir mescid tikdirdiyi ve iki defe Hecc ziyaretine getdiyi revayet edilir Bezi menbelerde onun tez tez seyxi Emir Gulal ile gorusmek ucun Nefese getdiyi qeyd edilmisdir Henefi mezhebine bagli olan Behaeddin Neqsibend Kesri Arifanda 1389 cu ilde yetmis uc yasinda vefat etmisdir Teriqetin esas prinsip ve ibadetleriNeqsibendilikde esma yeni Allahin bezi adlari ve ses ile zikr etmek yoxdur Bu baximdan teriqet hafi yeni sessiz zikr erbabina da aiddir Neqsibendiler teriqet zencirinin bir terefden hezret Eliye catdigi gorusundedirler Eyni zamanda teriqet zencirinin Peygember terefinden gizli zikr telqin edilen hezret Ebu Bekre gedib cixdigini da iddia edirler Xace Abdulxaliq Qucduvaninin tertib etdiyi revayet edilen on bir temel prinsipe riayet etmek esas sertdir Vukufi zamani Menevi yolculuga cixmis muridin kecen zamani hemise deyerlendirmesi ona sahib cixmasidir Murid butun varligi ile bos vaxt kecirmemeli her anini qiymetlendirmelidir Her an Haqqi dusunmeli ondan qafil olmamalidir Sozune isine nezaret etmeli heyatina duzen vermelidir Vukufi ededi Murid verilen dersin sayindan xeberdar olmalidir Behaeddin Neqsibend qelbi zikrde saya riayetin sadece hafizede movcud olan bir sira seylerin zehinden uzaqlasmasi ile zikrin elde edeceyi neticenin gerceklesmesini temin etmek oldugunu qeyd etmisdir Zikrden esas meqsed zikr edenin qelbinin Allah ile fereh tapmasidir Vukufi qelbi qelbi oyaq tutmaq Zikr ederken tamamile Allaha baglanmaqdir Bunun sayesinde dunya malina qarsi duyulan hedsiz sevgi azalir Hus der delem nefes alarken qefletde olmamaq Hus agil delem ise nefes demekdir Hus der delem ise nefes alib vererken oyaq olmaq qefletden qorunmaqdir Nefesi qefletden qorumaq qelbi huzura qovusdurur Nezer ber qedem ayaga baxmaq Yeriyerken onune baxan adam dunya malina alude olmaz etrafa baxib dalmaq qelbi perdeleyer Bu yolun yolcusu digerlerine baxmaqdan uzaqlasar onune baxan kimsede ise tevazokarliq xususiyyetlerinin quvvetlendiyine inanar Nezer ber qedem hem de belesinin ozunden yuksek olanlara baxib usyankar olmamagi asagidakilari gorerek sukur etmesi ve onlara gucu nisbetinde yardim etmesi demekdir Sefer der veten haqdan haqqa sefer Insanin pis emellerden beseri sifetlerden gozel emellere insani sifetlerden mesleki sifetlere sefer etmesi exlaqi kamilliye qovusmasidir Dervislerin feyz ala bilecekleri birisi ile qarsilasincaya qeder sefer etmesine de bu ad verilmisdir Xelvet der encuman Cemiyyet icerisinde olsa bele ozunu Allahin huzurunda tekbetek hiss etmekdir Bildirilir ki Bahaeddin Neqsibend bu teriqetin xelvet der encuman temeli uzerinde quruldugunu soylemisdir Yadgerd zikr etmek Sessiz sekilde qelb ile Allahi zikr etmeye calismaqdir Bazgest donus Dili ile Allahi zikr ederken qelbinde ilahi ente maksudi ve rizauke metlubi yeni Allahim dilediyim sensen istediyim de senin varligin cumlesinin menasini dusunmekdir Teqahdast muhafize qorunmaq Zikr edenin qelbine sahib olub bu dunyaya aid seyleri qelbinden cixarmaga calismasidir Qelbe vesvese veren her seyden xilas olmaq ve qorunmaqdir Yaddast yad etmek Butun varligi ile Allahi dusunmeye calismaq hafizede dunyaya aid seyleri unutmaqdir Bezi alimler Neqsibendilik teriqetinin esas prinsiplerini bu maddelerle cemlesdirir a Serietle zahiri temizlemek b Teriqetle batini temizlemek c Heqiqetle qurbi ilahiye yeni Allaha yaxinliga nail olmaq c Merifetle Allahin dergahina catmaq Diger teriqetlerde oldugu kimi Neqsibendilikde de rabite vardir Rabite birbasa Allah ile menevi bag ve elaqe yarada bilmeyen murid Mehemmed Peygemberden etibaren heyatda olan mursidine qederki silsilede butun seyxlerin bir yerde oturduqlarini ozunun de mursidinin yaninda oldugunu ve onlardan menevi bir feyz aldigini dusunmesidir Rabite vasitesi ile alinan feyz menevi yolda irelilemeye vesiledir Rabitede diqqet edilecek esas amil rabite edilen adamin bu isin ehli alim kamil bir mursid olmasidir Eks teqdirde istenilen netice elde edilmez Rabite vasitesi ile murid fena fi s Seyx seyxin huzurunda fani olmaq ondan sonra fena fi r Resul peygember huzurunda fani olmaq ve fena fillaha a Allah Teala huzurunda fani olmaq catir Eger murid bir basa fena fillah a catibsa rabite yaratmaga ehtiyac qalmir Bundan basqa Neqsibendilik teriqetinde insanlarin nefsin isteklerinden qorunmasi ucun tovbe istigfar zikr tefekkur nafile namazlar ve buna benzer ibadetlerle mesgul olmaq tovsiye edilir Bu sekilde nefse qalib gelib qelbi nezaretde saxlamaga murakebe deyilir Neqsibendiler ilk evvel qelben gizli sekilde zikr edirdiler Hal hazirda Xalidilik qolundan basqa teriqetin diger qollari dil ile aciq sekilde zikr edirler Teriqet uzvleri zikr ederken temiz paltarla ve hec kimin olmadigi temiz yerde gece vaxti baslarina bir ortuk atib qibleye dogru otururlar Onlar bu veziyyetde oldukden sonra yuyulmaq defn edilmek qebir evinde olan meleklerin gelisleri Qiyamet gunu mehser ve axiret barede dusunur gozlerini yumub qelbinden dunya islerini cixarir mursidin uzunu iki qas arasinda ferz ederek iyirmi defe istigfar Allahdan gunahlarin bagislanmasini istemek bir defe Fatihe uc defe Ixlas suresini oxuyurlar Sonra da sessiz olmaq serti ile yuxarida Bazkest de qeyd edildiyi kimi Allahin raziligini dilemekle Allahin adini mueyyen sayda yad edirler Neqsibendilik teriqetinde camaatla edilen zikre xetmi xaceqan deyilir Xetm boyuk ve kicik olaraq iki yere bolunur sesli ve ya sessiz sekilde icra edilir Bunlarin da aralarinda iki ferq vardir Birinci ferq 79 defe oxunmali olan el Insirah suresinin oxunmamasidir diger ferq ise 1001 defe Ixlas suresi yerine 500 defe Ya Baqi ente l Baqi cumlesinin oxunmasidir Butun bunlarla yanasi qeyd etmek lazimdir ki Ehli Sunne mezhebine bagli olan Neqsibendilik teriqetinde muxtelif elmlerle mesgul olmaga moize ve sohbetler vasitesi ile bu elmleri teblig etmeye boyuk ehemiyyet verilir Neqsibend ozu de her fursetde sohbet eder sohbetlerinde elm ve exlaqa boyuk yer verer Teriqetimiz sohbetdir deyermis Elmle mesgul olmagin deqiq elmlerden xususi ile fizika kimya biologiya ve s kimi Haqqin qudret ve ezemetini derk etmeye vesile olan elmlerden faydalanmagin bir nov zikr oldugu qebul edilir Neqsibendilik teriqetinin mensublari seriet esaslarina riayet etmeye ve ona bagli olmaga da son derece boyuk ehemiyyet verirler Teriqetin inkisaf tarixi ve qollariNeqsibendilik teriqeti Behaeddin Neqsibendinin xeleflerinden Eleddin Ettar Zahid Bedahsi ve Mehemmed Parsa terefindan cox genis eraziye yayildi Yeseviyye teriqetinin hakim oldugu bolgelerde etrafina xeyli terefdar topladi Imam Rebbaninin dovrunde o h 1034 Hindistan ve ona yaxin erazilerde yayildi Imam Rebbaninin oglu Mehemmed Mesum da ciddi tedris islahati kecirerek atasinin motedil tesevvuf yolunu davam etdirdi Neqsibendi teriqeti Fateh Sultan II Mehmedin hakimiyyeti illerinde Molla Ilahi terefinden Istanbulda yayilmaga basladi XVIII esrde Movlana Ziyeddin Bagdadinin sayesinde teriqet Osmanli dovleti erazisinde genislenerek boyuk nufuza malik oldu Neqsibendilik teriqetinin Ehrariyye Naciyye Kesaniyye Muradiyye Mezxeriyye Celaliyye Xalidiyye ve Mucaddidiyye adli qollari vardir Bu qollar icinde en cox yayilanlari Xalidiyye ve Mucaddidiyyedir Muceddidiyye qolu Imam Rebbani adini goturub hezret Peygemberin bir hedisine istinad ederek ozunu hicretin II minilliyinde Islam dinini tezeleyen bir adam menasinda isledilen Muceddidi elfi sani olaraq teqdim eden Ehmed Feruqi Sehrin terefinden qurulmusdur Hezret Omerin soyundan oldugunu iddia eden Ehmed Faruki 1563 cu hicri 971 ilde anadan olmus Xace Baki Mehemmed adinda birisine baglanmisdir Farukinin teriqet zenciri alti sexsden ibaret olan Behaeddin Neqsibende gedib cixir Istinad edilen dini edebiyyatlari Kitabul Enharil erbaa ve esasen mektublarin toplanilmasindan meydana gelen Mektubat eserlerinden ibaret meshur sufi kitablaridir Ehmed Faruki bu mektublarinda Ibn Erebinin vehdeti vucud haqqindaki goruslerinin qeti eleyhine cixmis ve onun yanildigini soylemisdir O Movlane Celaleddin Rumi ile Ibn Erebi tamamile ayri ayri gorusde olmasina baxmayaraq bunu ayird ede bilmemis Movlane kimi bir mutefekkiri teriqet usagi adlandirmaqdan cekinmemisdir Neqsibendiliyin en cox yayilan ikinci qolu Xalidiyyedir Muceddidiyye qolundan ayrilan bu qolun qurucusu 1776 ci ilde Iraqin Suleymaniyye seherinin Qaradag qesebesinde anadan olmus Movlane Xelildir O Bagdadda tehsil alib sonra Hindistana gederek Abdulla Dehleviye baglanmis daha sonra ise Sam seherine kocerek orada meskunlasmisdir Islam dunyasinda Movlane Calaleddin Rumiden sonra Movlane leqebi ile meshur ikinci sexs olmasi onun tesir ve nufuzundan xeber verir Safii mezhebine bagli oldugunu Hezret Osmanin ve hezret Elinin soyundan geldiyini soyleyen Movlane Xelil 1826 ci ilde vefat etmisdir Onun muridleri fealiyyetlerini davam etdirerek qisa muddet erzinde Livan Iran Iraq ve Misirde genis bir eraziye yayilmislar Seyx Xalidin xelefleri fealiyyetde olduqlari her yerde Osmanli dovletinin menafeyi ve nufuzu ucun calismislar Taninmis Henefi feqihi Ibn Abidin Ruhu l meani adli tefsirin muellifi Alusi ve Sultan II Mahmudun seyxulislami Mekkizade Mustafa Asim Efendi kimi meshur alimler bu qolun numayendelerinden olmuslar Xalidiler Osmanli Dovleti ve Turkiye cumhuriyyetinin siyasi ve medeni heyatinda aktiv istirak etmisler Esas suarlari xalqin sosial rifahini yukseltmek olmusdur Bu qolun numayendeleri hazirda Turkiye Boyuk Millet Meclisinde ve hokumetin ozunde nufuz sahibidirler Neqsibendilik AzerbaycandaTeriqetinin numayendeleri Azerbaycanda ilk defe XV esrde gorunmeye baslamislar Naxcivanda Nematullah Naxcivani o 1497 Irevan ve Urmiya etrafinda Eziz Mahmud Urmevi o 1674 ve Tebrizde ise Necmeddin Berqbafder 1506 ve Ebu Seid ibn Sunillah o 1572 bu teriqeti teblig etmis xeyli terefdar toplamislar Lakin XVI esrden sonra Azerbaycanda tesevvuf cereyanlari dini siyasi tezyiqler neticesinde hemcinin meydana guclu temsilcilerinin cixmadigi ucun zeiflemisdir Meshur numayendeleri memurlarin ve mollalarin tehdidlerine meruz qalaraq Hindistan Anadolu Misir ve Turkistana kocmeye mecbur olmuslar XIX esrde Mir Hemze Nigari kimi meshur sexslerin vasitesile yeniden dircelmis neqsibendilerin taleyi daha agir olmusdur Oten esrin 30 cu illerindeki repressiyalardan sonra bir cox taninmis simasini itirmis neqsibendilik teriqet kimi fealiyyetini dayandirmisdir Onlarin Vetenimizdeki fealiyyetlerinin ucuncu merhelesi musteqilliyimizi qazandiqdan sonraki dovre tesaduf edir Demek olar ki oz telimlerinin tebligatinin baslangic merhelesindedirler Turkiye Cumhuriyyetindeki merkezlerinden asilidirlar Onlarin tebligat metodu ve strategiyasi gelince esasen iri seherlerde tarixen menevi yaxinliqlari olan bolgelerde fealiyyete ustunluk verirler Vahid merkezden idare olunduqlari maliyye qaynaqlarinin sabitliyi diqqeti celb edir Siyasi proseslerde istirak etmeseler de taninmis ictimai siyasi xadimlerle munasibet qurmaqda maraqlidirlar Yardim fondlari tedris ocaqlari nesriyyat evleri hemcinin senaye muessiseleri acir xeyriyye tedbirleri teskil edirler Yerli inanclara ve adet enenelere hormetle yanasirlar Bu da onlara nufuz qazanmaqda komek edir Lakin fealiyyetde olduqlari iller erzinde teriqetin siralarini genislendiyini demek de dogru deyil Umumiyyetle sert nizam intizam qaydalari olan bu teriqetin uzvi olmaq uzun iller ve temkinle yanasi formalasmis dini muhit teleb eden prosesdir Mehz bu sebebden indiki merhele de teriqer devetcilerinin esas meqsedleri movqelerinin mudafie edenlerin sayini artirmaq ve kutle arasinda nufuz sahibi olmaqdir Hazirda sunni mezhebinin xususen de Henefi fiqh mektebinin telimlerinin tebligati ile mesguldur Esasen Baki Seki Zaqatala Qebele Agdas ve Goycay rayonlarinda yayilmisdir IstinadlarMilani M Possamai A Wajdi F Branding of Spiritual Authenticity and Nationalism in Transnational Sufism Michel P Possamai A Turner B redaktorlar Religions Nations and Transnationalism in Multiple Modernities Palgrave Macmillan 2017 seh 197 220 doi 10 1057 978 1 137 58011 5 10 ISBN 978 1 137 59238 5 Reimer D Die Welt des Islams Zeitschrift der Deutschen Gesellschaft fur Islamkunde Deutsche Gesellschaft fur Islamkunde 1913 seh 191 23 January 2023 tarixinde Istifade tarixi 4 August 2022 Zelkina Anna Quest for God and Freedom Sufi Responses to the Russian Advance in the North Caucasus C Hurst amp Co Publishers 2000 seh 77 ISBN 9781850653844 23 January 2023 tarixinde Istifade tarixi 4 August 2022 Excerpt from note 11 There are some Naqshbandi branches which trace their through Ali ibn Abi Taleb See Algar 1972 pp 191 3 al Khani 1308 pg 6 Kugle Scott Alan Sufis amp saints bodies Mysticism Corporeality and Sacred Power in Islam 2007 143 ISBN 978 0 8078 5789 2 3 December 2016 tarixinde Istifade tarixi 12 August 2015 Classical Islam and the Naqshbandi Sufi Tradition Islamic Supreme Council of America 2004 557 ISBN 1 930409 23 0 23 January 2023 tarixinde Istifade tarixi 4 August 2022 Ziad Waleed From Yarkand to Sindh via Kabul The Rise of Naqshbandi Mujaddidi Sufi Networks in the Eighteenth and Nineteenth Centuries The Persianate World Rethinking a Shared Sphere Brill 2018 seh 165 doi 10 1163 9789004387287 007 ISBN 9789004387287