Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Tarixi
İslamda fəlsəfə tarixini araşdıran tədqiqatçıların gəldiyi qənaətə görə umumi tarixdə olduğu kimi qədim, orta və yeni dövr kimi üç mərhələyə bölgünün islam fəlsəfəsində də istifadə olunması süni bölgü olar. İslamda bəzi fərqliləşmiş düşüncə növləri var ki, başlanğıc dövründən bu günə qədər mövcudluqlarını davam etdirmişlər. Qütbuddin Əşkəvəri mütəfəkkirlər və mənəviyyat əhli barəsindəki tarixi İslamdan öncəki mütəfəkkirlər, Sünni islam mütəfəkkirləri, Şiə islam mütəfəkkirləri olaraq üç böyük dairədə araşdırır. Ümumilikdə isə Abbasilər dövründə tərcümə və yaxından tanıma işi sürətləndi. 832-ci ildə Xəlifə Məmun tərəfindən qurulan Daru'l hikmə (Fəlsəfə Akademiyası) bu sahədə vacib xidmət göstərib.
İslam fəlsəfi fikrinin formalaşması
Fransız filosof, araşdırmaçı islamda fəlsəfi düşüncə barədə özünün "İslam Fəlsəfəsi Tarixi" adlı kitabında bunları bildirmişdir:
"İslamda fəlsəfi düşüncənin mənası və davam etdirilməsi, ancaq qərbdə bir çox əsrdən bəri fəlsəfə deyə adlandırılan şeyin tam bir qarşılığının İslamda axtarılması şərti ilə həqiqətən dərk edilə bilər. Hətda yunan terminlərinin ərəb dilinə uydurulmasından yaranan və İslamın ilk əsrlərinin peripatetikləri və yeni platonçuları üçün istifadə edilən "fəlsəfə" və "feylosof" terminləri də tam mənaları ilə bizim "philosophie" və "philosophe" terminlərimizi qarşılamır. "Philosophie" (fəlsəfə) və "theologie" nin (ilahiyyat) qəti şəkildə ayrılmağı qərbdə orta əsr sxolastik fəlsəfəsinə qədər gedib çıxır. Bu ayrım üçün bəlli bir ölçüdə dünyəviləşmə, din və dünya işlərinin ayrılması meylinin (secularisation) olması lazımdır ki, islamda bu meyil meydana gələ bilməzdi, çünki hər şeydən əvvəl islam "kilsə" faktını bütün o mahiyyət və nəticələri etibarı ilə tanımış deyildi."
İslam fəlsəfi fikrinin formalaşmasında heç şübhəsiz ki, islam dininin banisi, dünya miqyasında böyük və nadir şəxsiyyət sayılan Məhəmməd peyğəmbərin çox ciddi təsiri olmuşdur. Məhəmməd peyğəmbərin kəlamları xeyirxahlıq, ümumbəşərilik, ideyaları ilə yoğrulmuşdur. O, əxlaqi keyfiyyətlər, davranış qaydaları haqqında bir çox müdrik fikirlər söyləmiş və bu fikirlər müqəddəs Quranda, həmçinin hədislərdə öz əksini tapmışdır. Quran öz İlahi dəvətində insanları əqli nəticələr vasitəsilə metafizikaya, Allaha, mələklərə və Axirət gününə inam bəsləməyə səsləyirdi. Lakin fəlsəfə müsəlmanlar arasında xüsusi bir elm şəklində VIII əsrdən etibarən geniş yayılmağa başlandı. Bu bir tərəfdən müsəlmanların sıralarında ilahiyyat məsələləri ilə bağlı ciddi ixtilafların baş qaldırdığı, digər tərəfdən isə Abbasi xəlifələrinin yunan, hind və iran fəlsəfə kitablarını ərəb dilinə tərcümə etdirib, geniş yaydıqları zamana təsadüf edir. Hələ ilkin mərhələlərdən başlayaraq, İslam alimləri bütün əqli elmləri fəlsəfə kimi tanıyırdılar. Onlar tarix, ədəbiyyat, dilçilik, təfsir, hədis, üsul və fiqh kimi nəqli elmləri çıxmaq şərti ilə ilahiyyat, cəbr, həndəsə, astronomiya və musiqi kimi bütün əqli elmləri fəlsəfənin tərkib hissəsi hesab edirdilər. Bu baxımdan, fəlsəfə ümumi bir elm olduğundan onun üçün xüsusi bir tərif və mövzu göstərilməmişdir. Bu mərhələdə İslam mütəfəkkirləri fəlsəfəni əsasən aşağıdakı hissələrə bölmüşlər:
1. Nəzəri fəlsəfə
Bu növ fəlsəfə əşyanı olduğu kimi tədqiq edir, onun malik olduğu kəmiyyət və keyfiyyətləri araşdırır. Nəzəri fəlsəfə də öz növbəsində üç hissədən ibarətdir:
a) İlahiyyat — ali təbəqəli fəlsəfə. Bu fəlsəfənin mövzusu ümumi şəkildə varlıqdır. Başqa sözlə desək, bu fəlsəfə var olan hər bir şeyin kim və ya nə olduğundan asılı olmayaraq, ümumilikdən söhbət açır. Deməli, bizim düşündüyümüzün əksinə olaraq «İlahiyyat» fəlsəfəsi, təkcə «Allahın» varlığından danışmır. Lakin «Allah» məfhumu bu elmin ən ali mövzusu olduğu üçün «İlahiyyat» adı ilə tanınmışdır.
b) Riyaziyyat — orta təbəqəli fəlsəfə. Bu fəlsəfə isə əşyaya hakim olan riyazi qanunlardan bəhs edir. Cəbr, Həndəsə və Musiqi elmləri bu hissənin əsas bölümləridir. Cəbr ədədlərə, Həndəsə xətlərə, Musiqi isə səs və notlara hakim olan riyazi qanunları təsdiq edir. Bu elmlərin əsas və ortaq olmaq şərti ilə iki xüsusiyyəti var. Əvvəla, burada qanunların şamil olduğu mövzular yalnız xarici aləmdə müəyyən maddi predmetə bağlanır. Zehni təsəvvürdə isə onları müəyyən maddi predmetə bağlamaq zəruri deyil; məsələn: rəqəmlər (2, 6, 9 və s.) xarici aləmdə yalnız maddi predmetlərin (ağac, ev, daş və s.) əsasında özlərini göstərirlər. Zehni təsəvvürdə isə bu zərurət aradan gedir. İkinci xüsusiyyət isə bu elmlərdə qanunların riyazi və dəyişməz olmasıdır.
c) Təbii və fiziki elmlər — aşağı təbəqəli fəlsəfə. Bu hissəyə aid olan fəlsəfə əşyanın təbii və fiziki fəlsəfələrini araşdırır. Fizika, kimya, fiziologiya, biologiya və s. kimi elmlər buraya daxildir
2. Əməli fəlsəfə, yaxud əxlaq və hüquq fəlsəfəsi
Bu fəlsəfə insanın əməl və hərəkətlərindən bəhs edir, rəftarının yaxşı və ya pis olduğunu müəyyənləşdirir. Bu növə Əxlaq, Ailə hüquqları, Hüquq və Siyasət daxildir. Müsəlman alimləri fəlsəfənin növləri arasında nəzəri fəlsəfənin birinci hissəsinə, yəni «İlahiyyat»a tədricən daha çox üstünlük verməyə başladılar. İslam filosofları bu elmlə daha ətraflı maraqlanır, nəzəriyyələr irəli sürürdülər. Beləliklə, əvvəllər ümumi ad olaraq bütün əqli elmləri şamil edən fəlsəfə müsəlmanlar arasında «İlahiyyat» kimi qəbul olundu. «İlahiyyat» varlıq aləmini qeydsiz-şərtsiz araşdırır. Bu elmin mövzusu konkret şəkildə nə maddə, nə də metafizikadır. Varlığın, yaxud «vücudun» ümumi qanunları, xüsusiyyətləri və s. bu elm vasitəsilə açıqlanır. Yəni, misal üçün hər hansı bir maddəni götürsək, onunla bağlı olan «səbəbiyyət» qanunu bizim üçün aşkarlanar. Burada söhbət maddənin bir nəticə kimi hansı səbəbdən vücuda gəlməsi, yaxud da bir səbəb kimi hansı nəticələr yaratmasından gedir. Bu qanunun (Səbəbiyyət) həmin maddəyə hakim olması onun maddə olduğundan irəli gəlmir. Sadəcə, maddənin «mövcud olması» onun bu qanunla əlaqəli olduğunu açıqlayır. Lakin bu maddənin qeyri-üzvi, elastik və radioaktiv olub-olmaması, bilavasitə onun maddə olması ilə bağlıdır. Beləliklə, birinci qanun (Səbəbiyyət) fəlsəfənin, sonrakılar (qeyri-üzvilik, elastiklik, radioaktivlik) isə fizikanın mövzularıdır.
Şərq və qədim yunan fəlsəfəsini öyrənmək əsasında X-XIV əsrlərdə ərəbdilli fəlsəfə özünün ən yüksək mərhələsinə çatmışdır. Bu dövrdə ilahiyyata bağlı islam fəlsəfəsi, vəhdəti-vücüd təlimi, xüsusən sufizm (təsəvvüf), yunan filosoflarının, ilk növbədə Platon (Əflatun) və Aristotelin (Ərəstunun) fəlsəfəsi zəminində yaranan, sonralar orijinal təlimə çevrilən Şərq peripatetizmi daha geniş yayılmışdır. Hələ xəlifə Məmun ibn Harun ər-Rəşidin dövründə (813-833) yunan, Roma, hind, fars və başqa mədəniyyətlərin bir sıra əsərləri, o cümlədən fəlsəfi əsərlər ərəb dilinə tərcümə edilmişdir. Bu tərcümələr, xüsusi ilə də Platon və Aristotelin əsərləri islam filosoflarına çox böyük təsir göstərmişdir. Peripatetikliyin Aristotelə, işraqiliyin isə Platona söykənməsi də məhz buradandır.
XII əsrin ikinci yarısından, xüsusən də XIII əsrin əvvəllərindən başlayaraq, islamda fikir müxtəlifliyinin, fərqliliyin meydana çıxması çeşidli məzhəblərin, təriqətlərin, cərəyanların yaranmasına səbəb oldu. Məhəmməd peyğəmbərə istinad edilən bir hədisdə buyrulur ki, «yəhudilər 71, xristianlar 72 qola ayrıldıqları kimi, islam ümməti də 73 qola bölünəcəkdir». Say məsələsi əhəmiyyətli olmasa da, müxtəlif bölünmələrin baş verməsi islam fəlsəfəsində də fərqliliyi ortaya çıxartdı. Müsəlmanların bölünərək bir-birindən fərqli firqələrə — qruplara ayrılması islam fəlsəfəsində müxtəlif baxışların yaranmasına səbəb oldu. Həmin firqələrin bir qismində sxolastika, digər qismində isə mistika özünü daha çox büruzə verirdi. Məsələn, cəbərilər və mütəzililər üçün sxolastik mühakimələr, sufilər və zahidlər üçün isə mistik görüşlər daha səciyyəvi idi.
Sxolastika
İslam sxolastikası cəbərilik, qədərilik və mütəzililik kimi məzhəblərin ortaya çıxması ilə yaranmışdır.
Cəbərilik
Cəbərilik cərəyanını 745-ci ildə Xorasanda öldürülən Cəhl bin Sarvanın ortaya atdığı qəbul edilir. Bu məzhəbə görə, insanın qüdrəti, iradəsi, azadlığı yoxdur və onun işi, hərəkəti, fəaliyyəti özünə məxsus deyil. Çünki insan hər işdə Allahın mütləq iradəsinə tabedir və hər işi yalnız Allah gördürür, insan isə sadəcə, Allahın istəyini yerinə yetirən bir vasitəçi rolu oynayır. İnsanı hər hansı bir işi yerinə yetirməyə Allah məcbur edir və bu səbəbdən, gördüyü işə görə insana cəza və yaxud tərbiyə vermənin elə bir mənası yoxdur.
Alın yazısı fikrini müdafiə edən və iradə azadlığını rədd edən cəbərilərin əksinə olaraq, qədərilər irəli sürürdü ki, insan öz hərəkətlərində sərbəstdir. İnsanın başına gələn xeyir də, şər də öz əməllərinin nəticəsidir və onun gördüyü işlər Allahın məcburiyyəti ilə yox, insanın özü ilə bağlıdır. Bir tərəfdən Allahın hər şeyə qadir olduğu təsdiq edilir, o biri tərəfdən elan edilir ki, insan ilahi göstərişlərə əməl edib etməməkdə tamamilə sərbəstdir və hər kəs əməllərinə görə şəxsən məsuliyyət daşıyır.
Ortodoksal islama müxalif olan digər məzhəb isə mütəzililik idi. VIII əsrdə Vasil bin Ata və Əmr bin Übeyd tərəfindən irəli sürülən mütəzililiyə görə, insan özünün xeyir və şər əməllərinin yaradıcısıdır. Allah ədalətlidir, zülmkar deyil. Allahın ədalət prinsipi ilə qoyduğu qanunlar xeyirə xeyirlə, şərə şərlə cavab verir [2, s.72-74]. Mötəzililər İslam tarixində birinci olaraq ilahiyyatda rasionalist (ağıla əsaslanan) cərəyanın yaradıcıları hesab edilir. Onlar göstərirdilər ki, din məntiqi mühakimələrin cəminə əsaslanır. İlahiyyatçılar isə, əksinə, təsdiq edirdilər ki, belə fikir din üçün deyil, fəlsəfə üçün məqbuldur. Din vicdan işidir, o elmi nəzəriyyəyə oxşamır, buna heç ehtiyac da yoxdur. İlahiyyatçılar hesab edirlər ki, mötəzililərin fəlsəfəsi təfəkkürü yüksəldir, ruhu isə zəiflədir.
Mistika
Hakim dairələrdə varlanmaya, dəbdəbəli həyat sürməyə güclü meyl göstərilməsi və Xilafətdə gedən təbəqələşmə müsəlmanların aşağı təbəqələrində ciddi narazılığa səbəb olurdu. Bu narazılıq öz ifadəsini ən passiv formada zühddə (asketizmdə) tapdı. Zahidlər (asketlər) zəngin həyat tərzinə nifrət bəsləyərək mənəvi kamilliyi maddi sərvətə qarşı qoyurdular. O dövrün bir sıra görkəmli şairlərinin zühd haqqında şeirlər silsiləsi, divanlar yazması da məhz bununla əlaqədardır. İslam zəminində yaranmış sufilik cərəyanında zərdüştilik və xristianlığın da təsiri özünü göstərir. Sufiliyin zühd əsasında formalaşması isə bu firqədə hind və çin təsirinin olmasını təsdiq edir. İslam dünyasında mövcud olan ictimai-siyasi, dini-fəlsəfi və fəlsəfi təlimləri ümumiləşdirildikdə bunlar dörd qrupda birləşir: 1. məşşailər; 2. işraqilər; 3. kəlamçılar.
Məşşai fəlsəfəsi
«Məşşai» sözü yeriyən deməkdir. Bu söz Aristotelin davamçılarını özündə cəm etmiş «Peripatetik» (yunanca: perepateo – gəzişirəm, yeriyirəm) məktəbindən götürülmüşdür. Bunu Aristotelin Likey xiyabanlarında gəzişərək fəlsəfi mühazirələr söyləməsi ilə izah edirlər. Məşşai fəlsəfi cərəyanının önündə şərqin görkəmli filosofu İbn Sina (980-1037) durur. İbn Sina Əl-Farabidən (870-950) sonra Aristotel nəzəriyyələrinə varis çıxan ən böyük filosof sayılır. Onun sistemləşdirdiyi Məşşai fəlsəfəsinin əsas xüsusiyyəti həqiqətin kəşf olunmasında yalnız əqli yollara istinad etməsindən ibarətdir. Məşşai filosofları hesab edirlər ki, həqiqətin kəşf olunması üçün əqli sübutlar kifayət edir. Bunun üçün həqiqət axtaranın əməli mərhələlər keçməsi, ruhunu paklaşdırması zəruri deyildir. Məşşai fəlsəfəsi İslam dünyası üçün mütləq bir fəlsəfə sistemləşdirə bilməsə də, müsəlmanlar arasında uzun əsrlər boyu hakim fəlsəfi nəzəriyyə olmuş və geniş yayılmışdır. Bu fəlsəfənin Bəhmənyar ibn Mərzban (993-1066), Nəsirəddin Tusi (1201-1274), İbn Bacə (1095-1138) kimi görkəmli nümayəndələri olmuşdur.
İşraq fəlsəfəsi
İbn Sinadan başlayaraq Məşşai fəlsəfəsinin sistemləşərək genişləndiyi bir dövrdə yeni bir fəlsəfi cərəyan zühur etdi. Bu fəlsəfi cərəyana görkəmli Azərbaycan filosofu Şihabəddin Sührəvərdi (1154-1191) başçılıq edirdi. Sührəvərdi həm Platonun, həm də Aristotelin fəlsəfi fikirləri ilə tanış idi. O, yaratdığı fəlsəfəyə «İşraq fəlsəfəsi» (intuitiv fəlsəfə) adını vermişdi. Sührəvərdiyə görə həqiqətin kəşf olunması üçün iki yolun mövcudluğu zəruridir:
- 1. Aşkar əqli dəlillər, isbat və istidlallar (deduksiyalar).
- 2. Əməli mərhələlər keçərək ruhun paklanması ilə İlahi nurdan kömək almaq.
İşraq sözünün mənası «aydınlaşdırma», «işıqlandırma» deməkdir və latın termini «emanasiya» sözünə uyğun gəlir [3, s.117]. Cərəyanın «İşraq» adlandırılması həqiqətin kəşf olunmasında Sührəvərdinin zəruri bildiyi İlahi nurla əlaqədardır. O, bütün mövcudatı nur və zülmətdən ibarət bilirdi. Sührəvərdiyə görə nur ilə zülməti seyr etmək və nəhayət, nurlar-nuru Allahı tapmaq lazımdır. İşraqilər özlərini Platonun varisləri hesab edirlər. Məşşai və İşraq fəlsəfi cərəyanları arasında ən əsaslı ixtilaf işraqilərin həqiqəti kəşf etməkdə zəruri bildikləri ikinci şərtdir (ruhun paklanması). Lakin Aristotel ilə Platon arasında, məhz bu məsələdə, fikir ayrılığı olduğunu heç kəs sübut edə bilməmişdir. Beləliklə, Sührəvərdi fəlsəfəsinin əsas məqsədi insan ruhunun öz əzəli başlanğıcına doğru gedən yolu göstərməkdir.
Kəlam məktəbi
Müsəlmanlar arasında geniş yayılmış təfəkkür məktəblərindən olan Kəlam məktəbi VIII əsrdən etibarən İslam əsaslarına istinad edərək formalaşan fikri sistemdir. Kəlam elminin fəlsəfə ilə ortaq xüsusiyyəti əqli dəlillərə, isbat və istidlallara bağlı olmasındadır. Bu elmin «Kəlam» adlandırılmasının tarixi kökləri vardır. Belə ki, VIII əsrdə İslam mütəfəkkirləri arasında belə bir mübahisəli məsələ ortaya çıxdı: –Görəsən, Allah kəlamı olan Quran məxluqdurmu? Yəni bu müqəddəs kitab Allah kimi əzəlidir, yoxsa sonradan xəlq olunmuşdur? Kəlam məktəbləri arasında mübahisə obyektinə çevrilən ilk məsələ Allah kəlamı (Quran) olduğu üçün bu məktəblərə «Kəlam» adı verildi.
Haqqında danışılan məşşai və işraq fəlsəfələri, eləcə də irfan və sufilik cərəyanları, kəlam məktəbi İslamın təfəkkür tarixində uzun illər ixtilaf və münaqişə mənbələri kimi çıxış etdilər. Bu cərəyanlardan heç biri müsəlman dünyası üçün mütləq bir təfəkkür məktəbi yarada bilmədi. XVII yüzilliyin birinci yarsında İslamın təfəkkür tarixində mühüm bir yenilik baş verdi. Bu yeniliyi İslam dünyasına misilsiz filosof Sədrəddin Şirazi (1572-1641) bəxş etdi. Molla Sədra adı ilə şöhrət tapan bu mütəfəkkir yeni kəşfləri ilə təfəkkür aləmində neçə-neçə əsrlik tarixi olan bir boşluğu doldurdu. O, əqli dəlil və isbat yollarını, ruhun paklanmasını, Quran və sünnəyə istinad edərək dini üsulların müdafiəsini və həqiqətin kəşfi ilə yanaşı ona qovuşmağı mühüm amillər kimi öz fəlsəfəsində birləşdirdi. Molla Sədra bu fikir cərəyanlarını (işraq və məşşai fəlsəfələri, kəlam, irfan və sufilik) birləşdirib, köhnə fikirlərdən ibarət ümumi bir məktəb yaratmadı, əksinə o, sözün əsl mənasında tamamilə yeni bir fəlsəfə yaradaraq həmin məktəbləri özündə həzm etdirdi. Molla Sədra bu əvəzsiz, misilsiz məktəbə «Mütəaliyə (ucalıq) fəlsəfəsi» adını qoydu. Cəmi iki yüz məsələdən ibarət dar çərçivədən kənara çıxmayan fəlsəfə Molla Sədra tərəfindən genişləndirilərək məsələlərinin sayı yeddi yüzədək artırıldı. Onun fikrincə fəlsəfə və şəriət elmləri bir-birinə zidd deyildir. Molla Sədranın nəzəriyyələrində çatışmazlıqların ola biləcəyi istisna diyildir. Lakin «Mütəaliyə fəlsəfəsi»ni müsəlmanların ən kamil təfəkkür məktəbi hesab etmək olar.
Ədəbiyyat
- Mətləb Baqir, «İslam fəlsəfəsi ilə tanışlıq», Dəməşq, 2005
- Abdulbaki Gölpınarlı, «100 soruda Türkiyede Mezhebler ve Tarikatlar», Kum, «Ensari Yayınevi», 1991
- Yusif Rüstəmov, «Fəlsəfənin əsasları», Bakı, «Nurlar», 2007
- Zakir Məmmədov, «Bəhmənyarın fəlsəfəsi», Bakı, «Elm», 1983
- Murtaza Mutahhari, «İslam ilimleriyle tanışma», Tehran, «Alhuda matbaası», 1997
- Adil Əsədov. Fəlsəfə tarixindən etüdlər: İdeal və reallıq arasında ziddiyyət və onun Qərb, rus və Şərq təfəkküründə həll imkankarı. Bakı: Təknur, 2007. – 116s.
- Uill Dürant. Fəlsəfi hekayətlər: dünya fəlsəfəsinin ən görkəmli nümayəndələrinin həyat və baxışları. Azərbaycan dilinə tərcümə edən - fəlsəfə elmləri doktioru Adil Əsədov. Bakı: Zəkioğlu, 2006.
- Gunnar Skirbekk, Nils Gilye. Fəlsəfə tarixi. Azərbaycan dilinə tərcümə edən - fəlsəfə elmləri doktioru Adil Əsədov. Bakı: Zəkioğlu, 2007.
- Könül Bünyadzadə, "İslam fəlsəfəsi: tarix və müasirlik", Bakı, "Çaşıoğlu", 2010.
- Ələddin Məlikov, "İslam fəlsəfəsi", Bakı, Son Ümid Journal (№ 8), 2008
- Ələddin Məlikov, İslam fəlsəfəsinin enişli- yoxuşlu tarixinə qısa baxış // “Müsəlman Alimlərinin Elm və Texnologiyanın İnkişafında Töhfələri” Mövzusunda Konfransın Materialları (çıxışlar və məqalələr), Bakı, 2020, səh.37-51 ()
Mənbə
- Tərxan Paşazadə, "İslam fəlsəfəsi", "Dövlət və Din" İctimai fikir toplusu, (№ 4 (12)), Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi, Bakı – iyul-avqust 2009, səhifə: 179-184.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Islam Islam TarixiImanin sertleriTovhid Melekler Kitablar Peygemberler Mead Axiret Qeza ve TalehIslamin bes sertiKelmeyi sehadet Namaz Oruc Hecc ZekatEseriler Maturidiler Qederiler Motezililer Cebriler Murciler Cehmiyye Musebbihiler SelefilerFiqh mezhebleriSunniler Henefiler Malikiler Safiiler Henbeliler Yox olmus mezhebler Zahiriler Auzailer Leysiler Sevriler Ceririler Sieler Imamiler Ceferiler Exbariler Usuliler Seyxiler Eleviler Ensariler Qizilbaslar Zeydiler Ismaililer Qermetiler Xasxasiler Fethiler Xettabiler Vaqifiyye Rafiziler Batiniler Qeysaniler Xurremiler Bazigiyye Qurabiyye Xariciler Muhakkime Ecrediler Meymuniler Seelebiler Ezraqiler Beyhesiler Ibadiler Necdatiler SufrilerHemcinin baxSufiler Yesevilik Neqsibendilik Suhreverdilik Xelvetilik Sefevilik Bayramilik Bektasilik Celvetilik Cerrahilik Cistiyye Ehqaqiye Gulsenilik Hurufilik Kubravilik Melametilik Movlevilik Nemetullahiyye Noqtevilik Qelenderilik Qadiriyye Rahmaniyye Rifailik Rovseniler Senusiler Saziliyye Zahidiyye Nuseyriler Druzlar Islam felsefesiTarixiIslamda felsefe tarixini arasdiran tedqiqatcilarin geldiyi qenaete gore umumi tarixde oldugu kimi qedim orta ve yeni dovr kimi uc merheleye bolgunun islam felsefesinde de istifade olunmasi suni bolgu olar Islamda bezi ferqlilesmis dusunce novleri var ki baslangic dovrunden bu gune qeder movcudluqlarini davam etdirmisler Qutbuddin Eskeveri mutefekkirler ve meneviyyat ehli baresindeki tarixi Islamdan onceki mutefekkirler Sunni islam mutefekkirleri Sie islam mutefekkirleri olaraq uc boyuk dairede arasdirir Umumilikde ise Abbasiler dovrunde tercume ve yaxindan tanima isi suretlendi 832 ci ilde Xelife Memun terefinden qurulan Daru l hikme Felsefe Akademiyasi bu sahede vacib xidmet gosterib Islam felsefi fikrinin formalasmasiFransiz filosof arasdirmaci islamda felsefi dusunce barede ozunun Islam Felsefesi Tarixi adli kitabinda bunlari bildirmisdir Islamda felsefi dusuncenin menasi ve davam etdirilmesi ancaq qerbde bir cox esrden beri felsefe deye adlandirilan seyin tam bir qarsiliginin Islamda axtarilmasi serti ile heqiqeten derk edile biler Hetda yunan terminlerinin ereb diline uydurulmasindan yaranan ve Islamin ilk esrlerinin peripatetikleri ve yeni platonculari ucun istifade edilen felsefe ve feylosof terminleri de tam menalari ile bizim philosophie ve philosophe terminlerimizi qarsilamir Philosophie felsefe ve theologie nin ilahiyyat qeti sekilde ayrilmagi qerbde orta esr sxolastik felsefesine qeder gedib cixir Bu ayrim ucun belli bir olcude dunyevilesme din ve dunya islerinin ayrilmasi meylinin secularisation olmasi lazimdir ki islamda bu meyil meydana gele bilmezdi cunki her seyden evvel islam kilse faktini butun o mahiyyet ve neticeleri etibari ile tanimis deyildi Islam felsefi fikrinin formalasmasinda hec subhesiz ki islam dininin banisi dunya miqyasinda boyuk ve nadir sexsiyyet sayilan Mehemmed peygemberin cox ciddi tesiri olmusdur Mehemmed peygemberin kelamlari xeyirxahliq umumbeserilik ideyalari ile yogrulmusdur O exlaqi keyfiyyetler davranis qaydalari haqqinda bir cox mudrik fikirler soylemis ve bu fikirler muqeddes Quranda hemcinin hedislerde oz eksini tapmisdir Quran oz Ilahi devetinde insanlari eqli neticeler vasitesile metafizikaya Allaha meleklere ve Axiret gunune inam beslemeye sesleyirdi Lakin felsefe muselmanlar arasinda xususi bir elm seklinde VIII esrden etibaren genis yayilmaga baslandi Bu bir terefden muselmanlarin siralarinda ilahiyyat meseleleri ile bagli ciddi ixtilaflarin bas qaldirdigi diger terefden ise Abbasi xelifelerinin yunan hind ve iran felsefe kitablarini ereb diline tercume etdirib genis yaydiqlari zamana tesaduf edir Hele ilkin merhelelerden baslayaraq Islam alimleri butun eqli elmleri felsefe kimi taniyirdilar Onlar tarix edebiyyat dilcilik tefsir hedis usul ve fiqh kimi neqli elmleri cixmaq serti ile ilahiyyat cebr hendese astronomiya ve musiqi kimi butun eqli elmleri felsefenin terkib hissesi hesab edirdiler Bu baximdan felsefe umumi bir elm oldugundan onun ucun xususi bir terif ve movzu gosterilmemisdir Bu merhelede Islam mutefekkirleri felsefeni esasen asagidaki hisselere bolmusler 1 Nezeri felsefe Bu nov felsefe esyani oldugu kimi tedqiq edir onun malik oldugu kemiyyet ve keyfiyyetleri arasdirir Nezeri felsefe de oz novbesinde uc hisseden ibaretdir a Ilahiyyat ali tebeqeli felsefe Bu felsefenin movzusu umumi sekilde varliqdir Basqa sozle desek bu felsefe var olan her bir seyin kim ve ya ne oldugundan asili olmayaraq umumilikden sohbet acir Demeli bizim dusunduyumuzun eksine olaraq Ilahiyyat felsefesi tekce Allahin varligindan danismir Lakin Allah mefhumu bu elmin en ali movzusu oldugu ucun Ilahiyyat adi ile taninmisdir b Riyaziyyat orta tebeqeli felsefe Bu felsefe ise esyaya hakim olan riyazi qanunlardan behs edir Cebr Hendese ve Musiqi elmleri bu hissenin esas bolumleridir Cebr ededlere Hendese xetlere Musiqi ise ses ve notlara hakim olan riyazi qanunlari tesdiq edir Bu elmlerin esas ve ortaq olmaq serti ile iki xususiyyeti var Evvela burada qanunlarin samil oldugu movzular yalniz xarici alemde mueyyen maddi predmete baglanir Zehni tesevvurde ise onlari mueyyen maddi predmete baglamaq zeruri deyil meselen reqemler 2 6 9 ve s xarici alemde yalniz maddi predmetlerin agac ev das ve s esasinda ozlerini gosterirler Zehni tesevvurde ise bu zeruret aradan gedir Ikinci xususiyyet ise bu elmlerde qanunlarin riyazi ve deyismez olmasidir c Tebii ve fiziki elmler asagi tebeqeli felsefe Bu hisseye aid olan felsefe esyanin tebii ve fiziki felsefelerini arasdirir Fizika kimya fiziologiya biologiya ve s kimi elmler buraya daxildir 2 Emeli felsefe yaxud exlaq ve huquq felsefesi Bu felsefe insanin emel ve hereketlerinden behs edir reftarinin yaxsi ve ya pis oldugunu mueyyenlesdirir Bu nove Exlaq Aile huquqlari Huquq ve Siyaset daxildir Muselman alimleri felsefenin novleri arasinda nezeri felsefenin birinci hissesine yeni Ilahiyyat a tedricen daha cox ustunluk vermeye basladilar Islam filosoflari bu elmle daha etrafli maraqlanir nezeriyyeler ireli sururduler Belelikle evveller umumi ad olaraq butun eqli elmleri samil eden felsefe muselmanlar arasinda Ilahiyyat kimi qebul olundu Ilahiyyat varliq alemini qeydsiz sertsiz arasdirir Bu elmin movzusu konkret sekilde ne madde ne de metafizikadir Varligin yaxud vucudun umumi qanunlari xususiyyetleri ve s bu elm vasitesile aciqlanir Yeni misal ucun her hansi bir maddeni gotursek onunla bagli olan sebebiyyet qanunu bizim ucun askarlanar Burada sohbet maddenin bir netice kimi hansi sebebden vucuda gelmesi yaxud da bir sebeb kimi hansi neticeler yaratmasindan gedir Bu qanunun Sebebiyyet hemin maddeye hakim olmasi onun madde oldugundan ireli gelmir Sadece maddenin movcud olmasi onun bu qanunla elaqeli oldugunu aciqlayir Lakin bu maddenin qeyri uzvi elastik ve radioaktiv olub olmamasi bilavasite onun madde olmasi ile baglidir Belelikle birinci qanun Sebebiyyet felsefenin sonrakilar qeyri uzvilik elastiklik radioaktivlik ise fizikanin movzularidir Serq ve qedim yunan felsefesini oyrenmek esasinda X XIV esrlerde erebdilli felsefe ozunun en yuksek merhelesine catmisdir Bu dovrde ilahiyyata bagli islam felsefesi vehdeti vucud telimi xususen sufizm tesevvuf yunan filosoflarinin ilk novbede Platon Eflatun ve Aristotelin Erestunun felsefesi zemininde yaranan sonralar orijinal telime cevrilen Serq peripatetizmi daha genis yayilmisdir Hele xelife Memun ibn Harun er Residin dovrunde 813 833 yunan Roma hind fars ve basqa medeniyyetlerin bir sira eserleri o cumleden felsefi eserler ereb diline tercume edilmisdir Bu tercumeler xususi ile de Platon ve Aristotelin eserleri islam filosoflarina cox boyuk tesir gostermisdir Peripatetikliyin Aristotele israqiliyin ise Platona soykenmesi de mehz buradandir XII esrin ikinci yarisindan xususen de XIII esrin evvellerinden baslayaraq islamda fikir muxtelifliyinin ferqliliyin meydana cixmasi cesidli mezheblerin teriqetlerin cereyanlarin yaranmasina sebeb oldu Mehemmed peygembere istinad edilen bir hedisde buyrulur ki yehudiler 71 xristianlar 72 qola ayrildiqlari kimi islam ummeti de 73 qola bolunecekdir Say meselesi ehemiyyetli olmasa da muxtelif bolunmelerin bas vermesi islam felsefesinde de ferqliliyi ortaya cixartdi Muselmanlarin bolunerek bir birinden ferqli firqelere qruplara ayrilmasi islam felsefesinde muxtelif baxislarin yaranmasina sebeb oldu Hemin firqelerin bir qisminde sxolastika diger qisminde ise mistika ozunu daha cox buruze verirdi Meselen ceberiler ve mutezililer ucun sxolastik muhakimeler sufiler ve zahidler ucun ise mistik gorusler daha seciyyevi idi SxolastikaIslam sxolastikasi ceberilik qederilik ve mutezililik kimi mezheblerin ortaya cixmasi ile yaranmisdir CeberilikCeberilik cereyanini 745 ci ilde Xorasanda oldurulen Cehl bin Sarvanin ortaya atdigi qebul edilir Bu mezhebe gore insanin qudreti iradesi azadligi yoxdur ve onun isi hereketi fealiyyeti ozune mexsus deyil Cunki insan her isde Allahin mutleq iradesine tabedir ve her isi yalniz Allah gordurur insan ise sadece Allahin isteyini yerine yetiren bir vasiteci rolu oynayir Insani her hansi bir isi yerine yetirmeye Allah mecbur edir ve bu sebebden gorduyu ise gore insana ceza ve yaxud terbiye vermenin ele bir menasi yoxdur Alin yazisi fikrini mudafie eden ve irade azadligini redd eden ceberilerin eksine olaraq qederiler ireli sururdu ki insan oz hereketlerinde serbestdir Insanin basina gelen xeyir de ser de oz emellerinin neticesidir ve onun gorduyu isler Allahin mecburiyyeti ile yox insanin ozu ile baglidir Bir terefden Allahin her seye qadir oldugu tesdiq edilir o biri terefden elan edilir ki insan ilahi gosterislere emel edib etmemekde tamamile serbestdir ve her kes emellerine gore sexsen mesuliyyet dasiyir Ortodoksal islama muxalif olan diger mezheb ise mutezililik idi VIII esrde Vasil bin Ata ve Emr bin Ubeyd terefinden ireli surulen mutezililiye gore insan ozunun xeyir ve ser emellerinin yaradicisidir Allah edaletlidir zulmkar deyil Allahin edalet prinsipi ile qoydugu qanunlar xeyire xeyirle sere serle cavab verir 2 s 72 74 Motezililer Islam tarixinde birinci olaraq ilahiyyatda rasionalist agila esaslanan cereyanin yaradicilari hesab edilir Onlar gosterirdiler ki din mentiqi muhakimelerin cemine esaslanir Ilahiyyatcilar ise eksine tesdiq edirdiler ki bele fikir din ucun deyil felsefe ucun meqbuldur Din vicdan isidir o elmi nezeriyyeye oxsamir buna hec ehtiyac da yoxdur Ilahiyyatcilar hesab edirler ki motezililerin felsefesi tefekkuru yukseldir ruhu ise zeifledir MistikaHakim dairelerde varlanmaya debdebeli heyat surmeye guclu meyl gosterilmesi ve Xilafetde geden tebeqelesme muselmanlarin asagi tebeqelerinde ciddi naraziliga sebeb olurdu Bu naraziliq oz ifadesini en passiv formada zuhdde asketizmde tapdi Zahidler asketler zengin heyat terzine nifret besleyerek menevi kamilliyi maddi servete qarsi qoyurdular O dovrun bir sira gorkemli sairlerinin zuhd haqqinda seirler silsilesi divanlar yazmasi da mehz bununla elaqedardir Islam zemininde yaranmis sufilik cereyaninda zerdustilik ve xristianligin da tesiri ozunu gosterir Sufiliyin zuhd esasinda formalasmasi ise bu firqede hind ve cin tesirinin olmasini tesdiq edir Islam dunyasinda movcud olan ictimai siyasi dini felsefi ve felsefi telimleri umumilesdirildikde bunlar dord qrupda birlesir 1 messailer 2 israqiler 3 kelamcilar Messai felsefesi Messai sozu yeriyen demekdir Bu soz Aristotelin davamcilarini ozunde cem etmis Peripatetik yunanca perepateo gezisirem yeriyirem mektebinden goturulmusdur Bunu Aristotelin Likey xiyabanlarinda geziserek felsefi muhazireler soylemesi ile izah edirler Messai felsefi cereyaninin onunde serqin gorkemli filosofu Ibn Sina 980 1037 durur Ibn Sina El Farabiden 870 950 sonra Aristotel nezeriyyelerine varis cixan en boyuk filosof sayilir Onun sistemlesdirdiyi Messai felsefesinin esas xususiyyeti heqiqetin kesf olunmasinda yalniz eqli yollara istinad etmesinden ibaretdir Messai filosoflari hesab edirler ki heqiqetin kesf olunmasi ucun eqli subutlar kifayet edir Bunun ucun heqiqet axtaranin emeli merheleler kecmesi ruhunu paklasdirmasi zeruri deyildir Messai felsefesi Islam dunyasi ucun mutleq bir felsefe sistemlesdire bilmese de muselmanlar arasinda uzun esrler boyu hakim felsefi nezeriyye olmus ve genis yayilmisdir Bu felsefenin Behmenyar ibn Merzban 993 1066 Nesireddin Tusi 1201 1274 Ibn Bace 1095 1138 kimi gorkemli numayendeleri olmusdur Israq felsefesiIbn Sinadan baslayaraq Messai felsefesinin sistemleserek genislendiyi bir dovrde yeni bir felsefi cereyan zuhur etdi Bu felsefi cereyana gorkemli Azerbaycan filosofu Sihabeddin Suhreverdi 1154 1191 basciliq edirdi Suhreverdi hem Platonun hem de Aristotelin felsefi fikirleri ile tanis idi O yaratdigi felsefeye Israq felsefesi intuitiv felsefe adini vermisdi Suhreverdiye gore heqiqetin kesf olunmasi ucun iki yolun movcudlugu zeruridir 1 Askar eqli deliller isbat ve istidlallar deduksiyalar 2 Emeli merheleler kecerek ruhun paklanmasi ile Ilahi nurdan komek almaq Israq sozunun menasi aydinlasdirma isiqlandirma demekdir ve latin termini emanasiya sozune uygun gelir 3 s 117 Cereyanin Israq adlandirilmasi heqiqetin kesf olunmasinda Suhreverdinin zeruri bildiyi Ilahi nurla elaqedardir O butun movcudati nur ve zulmetden ibaret bilirdi Suhreverdiye gore nur ile zulmeti seyr etmek ve nehayet nurlar nuru Allahi tapmaq lazimdir Israqiler ozlerini Platonun varisleri hesab edirler Messai ve Israq felsefi cereyanlari arasinda en esasli ixtilaf israqilerin heqiqeti kesf etmekde zeruri bildikleri ikinci sertdir ruhun paklanmasi Lakin Aristotel ile Platon arasinda mehz bu meselede fikir ayriligi oldugunu hec kes subut ede bilmemisdir Belelikle Suhreverdi felsefesinin esas meqsedi insan ruhunun oz ezeli baslangicina dogru geden yolu gostermekdir Kelam mektebiMuselmanlar arasinda genis yayilmis tefekkur mekteblerinden olan Kelam mektebi VIII esrden etibaren Islam esaslarina istinad ederek formalasan fikri sistemdir Kelam elminin felsefe ile ortaq xususiyyeti eqli delillere isbat ve istidlallara bagli olmasindadir Bu elmin Kelam adlandirilmasinin tarixi kokleri vardir Bele ki VIII esrde Islam mutefekkirleri arasinda bele bir mubahiseli mesele ortaya cixdi Goresen Allah kelami olan Quran mexluqdurmu Yeni bu muqeddes kitab Allah kimi ezelidir yoxsa sonradan xelq olunmusdur Kelam mektebleri arasinda mubahise obyektine cevrilen ilk mesele Allah kelami Quran oldugu ucun bu mekteblere Kelam adi verildi Haqqinda danisilan messai ve israq felsefeleri elece de irfan ve sufilik cereyanlari kelam mektebi Islamin tefekkur tarixinde uzun iller ixtilaf ve munaqise menbeleri kimi cixis etdiler Bu cereyanlardan hec biri muselman dunyasi ucun mutleq bir tefekkur mektebi yarada bilmedi XVII yuzilliyin birinci yarsinda Islamin tefekkur tarixinde muhum bir yenilik bas verdi Bu yeniliyi Islam dunyasina misilsiz filosof Sedreddin Sirazi 1572 1641 bexs etdi Molla Sedra adi ile sohret tapan bu mutefekkir yeni kesfleri ile tefekkur aleminde nece nece esrlik tarixi olan bir boslugu doldurdu O eqli delil ve isbat yollarini ruhun paklanmasini Quran ve sunneye istinad ederek dini usullarin mudafiesini ve heqiqetin kesfi ile yanasi ona qovusmagi muhum amiller kimi oz felsefesinde birlesdirdi Molla Sedra bu fikir cereyanlarini israq ve messai felsefeleri kelam irfan ve sufilik birlesdirib kohne fikirlerden ibaret umumi bir mekteb yaratmadi eksine o sozun esl menasinda tamamile yeni bir felsefe yaradaraq hemin mektebleri ozunde hezm etdirdi Molla Sedra bu evezsiz misilsiz mektebe Mutealiye ucaliq felsefesi adini qoydu Cemi iki yuz meseleden ibaret dar cerciveden kenara cixmayan felsefe Molla Sedra terefinden genislendirilerek meselelerinin sayi yeddi yuzedek artirildi Onun fikrince felsefe ve seriet elmleri bir birine zidd deyildir Molla Sedranin nezeriyyelerinde catismazliqlarin ola bileceyi istisna diyildir Lakin Mutealiye felsefesi ni muselmanlarin en kamil tefekkur mektebi hesab etmek olar EdebiyyatMetleb Baqir Islam felsefesi ile tanisliq Demesq 2005 Abdulbaki Golpinarli 100 soruda Turkiyede Mezhebler ve Tarikatlar Kum Ensari Yayinevi 1991 Yusif Rustemov Felsefenin esaslari Baki Nurlar 2007 Zakir Memmedov Behmenyarin felsefesi Baki Elm 1983 Murtaza Mutahhari Islam ilimleriyle tanisma Tehran Alhuda matbaasi 1997 Adil Esedov Felsefe tarixinden etudler Ideal ve realliq arasinda ziddiyyet ve onun Qerb rus ve Serq tefekkurunde hell imkankari Baki Teknur 2007 116s Uill Durant Felsefi hekayetler dunya felsefesinin en gorkemli numayendelerinin heyat ve baxislari Azerbaycan diline tercume eden felsefe elmleri doktioru Adil Esedov Baki Zekioglu 2006 Gunnar Skirbekk Nils Gilye Felsefe tarixi Azerbaycan diline tercume eden felsefe elmleri doktioru Adil Esedov Baki Zekioglu 2007 Konul Bunyadzade Islam felsefesi tarix ve muasirlik Baki Casioglu 2010 Eleddin Melikov Islam felsefesi Baki Son Umid Journal 8 2008 Eleddin Melikov Islam felsefesinin enisli yoxuslu tarixine qisa baxis Muselman Alimlerinin Elm ve Texnologiyanin Inkisafinda Tohfeleri Movzusunda Konfransin Materiallari cixislar ve meqaleler Baki 2020 seh 37 51 ISBN 978 9952 8409 7 1 MenbeTerxan Pasazade Islam felsefesi Dovlet ve Din Ictimai fikir toplusu 4 12 Azerbaycan Respublikasi Dini Qurumlarla Is uzre Dovlet Komitesi Baki iyul avqust 2009 sehife 179 184