Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalə . |
Məzhəb (ərəb. مذهب) — Məzəbin lüğəti mənası "getmək, yol almaq" olub, "zəhəb" kökündə törəmiş bir sözdür və gedilən yer, yol mənasına gəlir. Zamanla terminləşən "məzhəb" sözü, fərqli sistemlərdə müxtəlif mənalarda istifadə edilmişdir. Kəlam elmində məzhəb bir alimin dini əqidə ilə bağlı məsələlərini izah edərkən seçdiyi yolu və ya bu şəkildə meydana gəlmiş bir kəlam məktəbini ifadə edir. Fiqhdə isə məzhəb, dinin əməli sahəsinə aid mövzularda fəqihin seçmiş olduğu yol və ya bu yol ilə ortaya çıxmış bir fiqh məktəbidir. Kəlam və məzhəblər tarixinə görə, "İslam məzhəbləri" məfhumu ümumilikdə, islam tarixində ortaya çıxan düşüncə, inanc və siyasi xarakteli zümrələşmələri ifadə edir. Bu elmin mütəxəssisləri məzhəbin tərifini " İslam dinin etiqadi və siyasi sahədəki düşüncə məktəbləri" şəklində vermişlər. Bu mənada məzhəb, "müəyyən bir şəxsin və ya o şəxsə tabe olan topluluğun, öz sosial-mədəni mirasına bağlı qalaraq Qurani-Kərimi və Məhəmməd peyğəmbərin (s) sünnəsini anlama şəkilləri" olaraq qəbul edirlər.
Əsahbul-məqalat
İslam dinin tarixi ərəfəsində birdə "əshabul-məqalat" adlı dini və siyasi qruplaşmalar olmuşdur. Bunun səbəbi isə bəzi alimlərin cəmiyyətdəki məsələlərlə bağlı "məqalə" (fikir, söz) adı yazılar yazmış və ya bəzi fikirlər sözlərlə ifadə etmələri olmuşdur. Getdincə artan və müəyyənləşən bu görüşlər müəyyən dövr içərisində gruplaşma formalarını almış "eshabul-məqalat" demək olar ki, "bir qurucu rəhbərin başçılığı altında ortaq fikirlər ətrafında toplanan gruplar" mənasını verməyə başlamışdır.
Firqə
Bu ikinci mərhələdən sonra qrupla və ya zümrələr, "firəq" termini ilə ifadə olunmuşdur. Lüğətdə məsdər kimi ayrılmaq, ayrılış, bölünmə; isim olara qrup, müəyyən bir insan topluluğu mənasındakı "firqə" (cəmdə firaq), İslam tarixində zümrələşməyi ifadə edən ən məşhur termin xüsusiyyətini qazanmışdır. Məsələn, bunu Növbəxtinin Şiə qruplarına həsr etdiyi əsərini "Firəquş-Şiə" , etiqadi və siyasi qrupları tədqiq edən Bağdadinin isə "əl-Fərq beynəl-firaq" olaraq adlandırmalarında görə bilərik.
Təsniflər
Ümumi təsnif
İslam məzhəbləri təməl ixtilaf səhələri baxımından etiqadi, əməli və siyəsi olmaqla üç qrupa ayrılmışdır. Etiqadı məzhəblər dinin inanc əsasları ilə əlaqədar fərqli fikirlər söyləyən qruplardır. Bu qrupların müzakirə etdikləri məsələlər eyni zamanda kəlam sahəsinə aid olduğu üçün bu məzhəblər kəlam məzhəbləri də deyilir.
Xronoloji təsnif
Klassik mənblərdə məzhəblərin meydana gəlmə tarixi baxımından edilən təsnifdir. Əsasən əsərlərini 73 firqə hədisinə görə tərtib edəm müəlliflər müəyyən qədər xronoloji ardıcıllığa diqqət edərək firqələrin meydana gəlməsi vaxtlarını çox dəqiq olmaması və ilk dövrlərdə qruplaşmaların üç əsr müddətində həyata keçməsini bu təsnuflərdə vermişlərdir.
Yetmiş üç hədisinə görə edilən təsnif
Mənbələrdə diqqət çəkən digər bir təsnif isə rəvayətlərdə gələn "iftirak hədisi"-dir. Bunların bir qismində yəhudilərin 71, xristianların 72, müsəlmanların isə 73 firqəyə bölünəcəyini deyilir (Ebu Davud, "Sünən", 1; Tirmizi, "İman", 18). Bir qismində bu firqələrin 72-nin cəhənnəmə 1-nin isə cənnətə girəcəyindən bəhesedilir (Müsner, III, 120. Darimi; "Siyər", 75; İbn Macə, "Sünən", 1). Digərlərində isə həmin rəvayətlər təkrar olunduqdan sonra nicat tapacaq olan firqənin xüsusiyyətlərindən bəhs edilir, "onlar camaatdır" deyilir. Bunlardan əlavə, hədis mənbələrində olmamaqla yanaşı Məhəmməd b. Ahməd əl – Məkdisinin nəql etdiyi bir rəvayətdə 72 firqənin cənnətə, 1 firqənin cəhənnəmə girəcəyi onundə zıddıq olduğu bildirilir (Ahsenüt-tekasim, s.39). Əsasən axırda dediyimiz rəvayətin yalan, digərlərinin isə səhih olduğu deyilir. Buradakı "yetmiş üç" ifədəsi ilə həqiqətən bu sayı ifadə edilib edilməməsi haqındada fərqli görüşlər mövcutdur.
Yaranma səbəbləri
Qurani Kərimin ayələrindən qaynaqlanan səbəb
Quran ayələrinə görə Quran ayələri "Möhkəm və Mütaşabih" olmaqla iki hissəyə ayrılır. Möhkəm ayələr mənası qəti şəkildə bilinən ayələr və bu ayələrlə nəyin qəsd edildiyi açıq şəkildə bilinən ayələrdir. Bunları eşitdiyimiz və ya oxuduğumuz zaman bu ayələrin nə demək istədiklərini başa düşürük və bunların mənasını anlamaq üçün bu ayələri yozmağa ehtiyac olmur. Mütəşabih ayələrin isə mənaları tam şəkildə gizli olduğu üçün asan şəkildə dərk olunmayan və bir çox mənaları olan ayələrdir. Bu səbəbdən mütəşabiy ayələrin açıqlanmasıda Qurani – Kərimin əsas hədəfini nəzərə alaraq möhkəm ayələrin köməkliyi ilə onların hansı məqsədi nəzərdə tutduqlarını yalnız yozum vasitəsilə bilə bilərik. Allahın məxluqatın sifətlərinə bənzəyən ayələri, cənnət, cəhənnəm, kövsər, sirat, hesab, mizan, ölümdən sonra dirilmə, Qurandankı bəzi qissələr, atalar sözləri, bəzi surələrin əvvəlində gələn müqəddəə — hərflər bu növ (mütəşabih) ayələrdəndir. Bunların mənalarını təxmini olaraq ayələri yozmaqla başa düşə bilərik. Burad bir məsələyə diqqət yetirmək lazımdır. Firqələrin meydana gəlmə səbəbini heç şübhəsiz möhkəm və mütəşabih ayələrə əlaqələndirə bilmədiyimiz kimi " Firqələr Quranda olan mütəşabeh ayələrə görə meydana gəlmişdir" deyilməyidə doğru deyil. Ancaq İslam tarixində olan firqələrin demək olar ki, əksəriyyəti siyasi və dünyəvi mənfəətlər əldə etmək üçün mütəşabih ayələrdən istifadə etməyə başlamışlar və bu ayələri istədikləri istiqamətlərdə yozaraq özlərinə Qurandan dəlillər tapdıqlarını irəli sürmüşlərdir.
Siyasi səbəblər
İslamda bəzi məzhəblərin ortaya çıxmasında bila vasitə əsas amil olması, bir çox məzhəblərin təşəkkülündə isə mühüm faktorlardan biri olması baxımında siyasi səbəblərin xüsusi bir yerə sahib olduğunu qeyd etmək lazımdır. Əş-Şəhristani əsərinin müqəddiməsində İslamda ən böyük ixtilaf məsələsinin xilafət olduğuna işarət etmiş, oryentalistlər də firqələrin meydana gəlməsində siyasi səbəblərin xüsusi bir yeri olduğunu ifadə etmişlər. Hz. Peyğəmbərin vəfatınadan sonra Bəni Saidədəki taplantı məşhur səhabə Əbu Bəkr ibn Əbu Quhafənin xəlifə seçilməsi ilə nəticələnmişdir. Bu toplantının məqsədinin xəlifəlik uğrunda ortaya çıxan çaxnaşmalara son vermək olmasına baxmayaraq, bu mövzuda bir – birinə müxalif olan qruplar meydana çıxmışdır. Bunlardan birincisi bir başqa səhabə Səd ibn Ubadənin xəlifəyə namizədliyini dəstəkləyən Mədinə ənsarı, ikincisi Hz. Peyğəmbərin dəfn mərasimi ilə məşğul olduğu üçün Bəni Saidədəki toplantıda iştirak etməyən İslam tarixinin ən məşhur şəxsiyyətlərindən biri Əli ibn Əbu Talibin xəlifə seçilməsini istəyənlərdir, üçüncüsü Əbu Bəkrin xəlifəliyini həyata keçirən mühacirlərdən və nəhayət, bütün bu namizədlərdən heç birinə səs verməyib, xəlifə seçimini camaatın ixtiyarına buraxmağə istəyənlərdir.
Qədər məsələsi
Dünya və axirət məhsuliyyətili feillərlə birbaşa əlaqəli olan qədər məsələsi hələ Xülafai-Raşidin dövründə meydana çıxmışdır. Əli və Ömər qədərlə bağlı onlara verilən bir sıra suallara açıqlamalar vermişdirlər. Səhabələrin dövründə meydana gələn sosial və siyasi səbəblər nəticəsində qədər mövzusu gündəmə gəldi, Cəməl və Siffeyn müharibələrindən sonra bir qisim insan bu müharibələrin qədərlə əlaqəli olduğu haqqında müzakirələr aparmağa başladılar. Sonrakı dövrlərdlə Əməvilərin ədalətsiz idarəetmələrinə haqq qazandırma məqsədilə qədər məsələsini cəbr düşüncə tərzi olaraq yaymağa başlaması bu məsələyə siyasi bir don geyindirmiş, bununlada bu məsələ mütəlif yönlərdən incələnmişdir. Bu mübahisələr nəticəsində Məbed el – Cuhəni və Gaylah ed – Dəməşki kimi şəxslərlə əlaqəli olan Qədəriyyə məzhəbləri meydana gəlmişdir.
Qəbiləçilik və milliyətçilikdən qaynaqlanan səbəblər
Əsası qədim zamanlara uzanan və cahiliyyə dövründə daha çox yayıyan nəsil və qəbilə təəsübkeşliyinə, İslamın təqvaya əsaslanan üstünlük düşüncəsiylə son verilməyə səy göstərilmişdir. Hz. Peyğəmbərin dövründə qəbiləçiyin izləri görünməsə də, Onun vəfatından sonra ilk dövrlərdən başlayaraq qəbilə təəssübkeşliyi yenidən ortaya çıxmış, bir çox ixtilaf, daxili mübarizə, siyasi fəaliyyət və qruplaşmalrın formalaşmasında mühüm amillərdən biri olmuşdur. Belə ki, əvvəllərdə mövcud olan Haşimi – Əməvi mübarizəsi Osman ibn Əffanın dövründə qohum – əqrəbalarını yüksək vəzifələrə gətirməsi ilə daha da şiddətlənərək üsyançıların əsas şikayət mövzularından birini təşkil etmişdir. Əli İbn Əbu Talibin xilafətə gəldikdən sonra valilikdən uzaqlaşdırdığı Müaviyyə ibn Əbu Sufyan həm qəbilə təəssübkeşliyinin təsiri ilə, həm də xəlifənin şəhid edilməsinə laqeyd qaldığı və əlbir olduğu üsyançıları ordusuna aldığını iddia edərək Əli İbn Əbu Talibə beyət etməmişdir. Nəticədə, iki müsəlman ordusu Siffeydə döyüşmək məcburiyyətində qalmışdır. Beləliklə, xüxusən siyasi məzhəblərin ortaya çıxmasında bu mübarizə ciddi rol oynamışdır. Eyni şəkildə Mudar qəbilələri ilə Rabia qəbilələri arasında qədimdən mövcud olan ciddi mübarizələrin, Mudarın Əli İbn Əbutalibin tərəfində olmasına qarşı Rabiənin də Əli İbn Əbu Talibin ordusundan ayrılıb Xaricilər arasında yer tutmasında böyül təsiri olmuşdur. Digər tərəfdən Əməvi dövlətinin güclü ərəb milliyətçiliyinə əsaslanan siyasəti və fərqli statuslardakı qruplarla birlikdə türk və fars kimi ərəb olmayan ünsürlərə (məvali) sahib qrupları xor görüb ikinci plana atması da, məzhəblərin ortaya çıxmasına təsir edən amil olmuşdur.
Müsəlmanların fərqli sosial-mədəni strukturlarla təmasından qaynaqlanan səbəblər
Həm Peyğəmbər dövründə, həm də onun vəfatından sonra sürətlə yayılan İslam dini, yalnız müşriklər arasında deyi, eyni zamanda yəhudilik, xristianlıq və məcusilik kimi qədim din və inanc mənsubları arasında da tərəfdar tapmışdır. İhtida hərəkətləri, fəth fəaliyyətləri və siyasi hakimiyyətə bağlı olaraq İslam, Xülafai – Raşidin və Əməvilər dövründə geniş bir coğrafi əraziyə yayılmışdır. Zaman keçdikcə fərqli dinlərin bir çox mənsubları İslam dinin qəbul etmiş, müsəlmanlar müxtəlif əqidə və fikir sahibləri ilə üz-üzə gəlmişlər. Əvvəlki dini inanclarını tərk edib İslamı qəbul edən insanların bir hissəsi bu dini təməl əsasları ilə bu dini qəbul etmiş, bəziləri isə bunu daha uzunbir zamana yaymış, bəziləri isə həqiqi mənada inanmadığı halda, özünü inanırmış kimi göstərmiş, bəziləri də İslamda intiqam almaq üçün müxtəlif fəaliyyətlər göstərmişdir. Bunlardan ilk iki qrupa mənsub olanlar da İslamı mahiyyəti baxımından qəbul edə bilməmiş, əvvəlki dini inanc və adət – ənənələrinin təsiri altında qalaraq inanc və düşüncələrini formalaşdırmağa çalışmışlar. Bütün bunlar bəzi yerlərdə İslamın ana düşüncəsinə paralel olan qrupların meydana gəlməsinə, bəzi yerlərdə isə bu düşüncənin simvolik bir şəkildə qaldığı batini və qali (ifrat) qrupların meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqale qaralama halindadir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Eger mumkundurse daha deqiq bir sablondan istifade edin Mezheb ereb مذهب Mezebin lugeti menasi getmek yol almaq olub zeheb kokunde toremis bir sozdur ve gedilen yer yol menasina gelir Zamanla terminlesen mezheb sozu ferqli sistemlerde muxtelif menalarda istifade edilmisdir Kelam elminde mezheb bir alimin dini eqide ile bagli meselelerini izah ederken secdiyi yolu ve ya bu sekilde meydana gelmis bir kelam mektebini ifade edir Fiqhde ise mezheb dinin emeli sahesine aid movzularda feqihin secmis oldugu yol ve ya bu yol ile ortaya cixmis bir fiqh mektebidir Kelam ve mezhebler tarixine gore Islam mezhebleri mefhumu umumilikde islam tarixinde ortaya cixan dusunce inanc ve siyasi xarakteli zumrelesmeleri ifade edir Bu elmin mutexessisleri mezhebin terifini Islam dinin etiqadi ve siyasi sahedeki dusunce mektebleri seklinde vermisler Bu menada mezheb mueyyen bir sexsin ve ya o sexse tabe olan toplulugun oz sosial medeni mirasina bagli qalaraq Qurani Kerimi ve Mehemmed peygemberin s sunnesini anlama sekilleri olaraq qebul edirler Esahbul meqalatIslam dinin tarixi erefesinde birde eshabul meqalat adli dini ve siyasi qruplasmalar olmusdur Bunun sebebi ise bezi alimlerin cemiyyetdeki meselelerle bagli meqale fikir soz adi yazilar yazmis ve ya bezi fikirler sozlerle ifade etmeleri olmusdur Getdince artan ve mueyyenlesen bu gorusler mueyyen dovr icerisinde gruplasma formalarini almis eshabul meqalat demek olar ki bir qurucu rehberin basciligi altinda ortaq fikirler etrafinda toplanan gruplar menasini vermeye baslamisdir FirqeBu ikinci merheleden sonra qrupla ve ya zumreler fireq termini ile ifade olunmusdur Lugetde mesder kimi ayrilmaq ayrilis bolunme isim olara qrup mueyyen bir insan toplulugu menasindaki firqe cemde firaq Islam tarixinde zumrelesmeyi ifade eden en meshur termin xususiyyetini qazanmisdir Meselen bunu Novbextinin Sie qruplarina hesr etdiyi eserini Firequs Sie etiqadi ve siyasi qruplari tedqiq eden Bagdadinin ise el Ferq beynel firaq olaraq adlandirmalarinda gore bilerik TesniflerUmumi tesnif Islam mezhebleri temel ixtilaf seheleri baximindan etiqadi emeli ve siyesi olmaqla uc qrupa ayrilmisdir Etiqadi mezhebler dinin inanc esaslari ile elaqedar ferqli fikirler soyleyen qruplardir Bu qruplarin muzakire etdikleri meseleler eyni zamanda kelam sahesine aid oldugu ucun bu mezhebler kelam mezhebleri de deyilir Xronoloji tesnif Klassik menblerde mezheblerin meydana gelme tarixi baximindan edilen tesnifdir Esasen eserlerini 73 firqe hedisine gore tertib edem muellifler mueyyen qeder xronoloji ardicilliga diqqet ederek firqelerin meydana gelmesi vaxtlarini cox deqiq olmamasi ve ilk dovrlerde qruplasmalarin uc esr muddetinde heyata kecmesini bu tesnuflerde vermislerdir Yetmis uc hedisine gore edilen tesnif Menbelerde diqqet ceken diger bir tesnif ise revayetlerde gelen iftirak hedisi dir Bunlarin bir qisminde yehudilerin 71 xristianlarin 72 muselmanlarin ise 73 firqeye boluneceyini deyilir Ebu Davud Sunen 1 Tirmizi Iman 18 Bir qisminde bu firqelerin 72 nin cehenneme 1 nin ise cennete gireceyinden behesedilir Musner III 120 Darimi Siyer 75 Ibn Mace Sunen 1 Digerlerinde ise hemin revayetler tekrar olunduqdan sonra nicat tapacaq olan firqenin xususiyyetlerinden behs edilir onlar camaatdir deyilir Bunlardan elave hedis menbelerinde olmamaqla yanasi Mehemmed b Ahmed el Mekdisinin neql etdiyi bir revayetde 72 firqenin cennete 1 firqenin cehenneme gireceyi onunde ziddiq oldugu bildirilir Ahsenut tekasim s 39 Esasen axirda dediyimiz revayetin yalan digerlerinin ise sehih oldugu deyilir Buradaki yetmis uc ifedesi ile heqiqeten bu sayi ifade edilib edilmemesi haqindada ferqli gorusler movcutdur Yaranma sebebleriQurani Kerimin ayelerinden qaynaqlanan sebeb Quran ayelerine gore Quran ayeleri Mohkem ve Mutasabih olmaqla iki hisseye ayrilir Mohkem ayeler menasi qeti sekilde bilinen ayeler ve bu ayelerle neyin qesd edildiyi aciq sekilde bilinen ayelerdir Bunlari esitdiyimiz ve ya oxudugumuz zaman bu ayelerin ne demek istediklerini basa dusuruk ve bunlarin menasini anlamaq ucun bu ayeleri yozmaga ehtiyac olmur Mutesabih ayelerin ise menalari tam sekilde gizli oldugu ucun asan sekilde derk olunmayan ve bir cox menalari olan ayelerdir Bu sebebden mutesabiy ayelerin aciqlanmasida Qurani Kerimin esas hedefini nezere alaraq mohkem ayelerin komekliyi ile onlarin hansi meqsedi nezerde tutduqlarini yalniz yozum vasitesile bile bilerik Allahin mexluqatin sifetlerine benzeyen ayeleri cennet cehennem kovser sirat hesab mizan olumden sonra dirilme Qurandanki bezi qisseler atalar sozleri bezi surelerin evvelinde gelen muqeddee herfler bu nov mutesabih ayelerdendir Bunlarin menalarini texmini olaraq ayeleri yozmaqla basa duse bilerik Burad bir meseleye diqqet yetirmek lazimdir Firqelerin meydana gelme sebebini hec subhesiz mohkem ve mutesabih ayelere elaqelendire bilmediyimiz kimi Firqeler Quranda olan mutesabeh ayelere gore meydana gelmisdir deyilmeyide dogru deyil Ancaq Islam tarixinde olan firqelerin demek olar ki ekseriyyeti siyasi ve dunyevi menfeetler elde etmek ucun mutesabih ayelerden istifade etmeye baslamislar ve bu ayeleri istedikleri istiqametlerde yozaraq ozlerine Qurandan deliller tapdiqlarini ireli surmuslerdir Siyasi sebebler Islamda bezi mezheblerin ortaya cixmasinda bila vasite esas amil olmasi bir cox mezheblerin tesekkulunde ise muhum faktorlardan biri olmasi baximinda siyasi sebeblerin xususi bir yere sahib oldugunu qeyd etmek lazimdir Es Sehristani eserinin muqeddimesinde Islamda en boyuk ixtilaf meselesinin xilafet olduguna isaret etmis oryentalistler de firqelerin meydana gelmesinde siyasi sebeblerin xususi bir yeri oldugunu ifade etmisler Hz Peygemberin vefatinadan sonra Beni Saidedeki taplanti meshur sehabe Ebu Bekr ibn Ebu Quhafenin xelife secilmesi ile neticelenmisdir Bu toplantinin meqsedinin xelifelik ugrunda ortaya cixan caxnasmalara son vermek olmasina baxmayaraq bu movzuda bir birine muxalif olan qruplar meydana cixmisdir Bunlardan birincisi bir basqa sehabe Sed ibn Ubadenin xelifeye namizedliyini destekleyen Medine ensari ikincisi Hz Peygemberin defn merasimi ile mesgul oldugu ucun Beni Saidedeki toplantida istirak etmeyen Islam tarixinin en meshur sexsiyyetlerinden biri Eli ibn Ebu Talibin xelife secilmesini isteyenlerdir ucuncusu Ebu Bekrin xelifeliyini heyata keciren muhacirlerden ve nehayet butun bu namizedlerden hec birine ses vermeyib xelife secimini camaatin ixtiyarina buraxmage isteyenlerdir Qeder meselesi Dunya ve axiret mehsuliyyetili feillerle birbasa elaqeli olan qeder meselesi hele Xulafai Rasidin dovrunde meydana cixmisdir Eli ve Omer qederle bagli onlara verilen bir sira suallara aciqlamalar vermisdirler Sehabelerin dovrunde meydana gelen sosial ve siyasi sebebler neticesinde qeder movzusu gundeme geldi Cemel ve Siffeyn muharibelerinden sonra bir qisim insan bu muharibelerin qederle elaqeli oldugu haqqinda muzakireler aparmaga basladilar Sonraki dovrlerdle Emevilerin edaletsiz idareetmelerine haqq qazandirma meqsedile qeder meselesini cebr dusunce terzi olaraq yaymaga baslamasi bu meseleye siyasi bir don geyindirmis bununlada bu mesele mutelif yonlerden incelenmisdir Bu mubahiseler neticesinde Mebed el Cuheni ve Gaylah ed Demeski kimi sexslerle elaqeli olan Qederiyye mezhebleri meydana gelmisdir Qebilecilik ve milliyetcilikden qaynaqlanan sebebler Esasi qedim zamanlara uzanan ve cahiliyye dovrunde daha cox yayiyan nesil ve qebile teesubkesliyine Islamin teqvaya esaslanan ustunluk dusuncesiyle son verilmeye sey gosterilmisdir Hz Peygemberin dovrunde qebileciyin izleri gorunmese de Onun vefatindan sonra ilk dovrlerden baslayaraq qebile teessubkesliyi yeniden ortaya cixmis bir cox ixtilaf daxili mubarize siyasi fealiyyet ve qruplasmalrin formalasmasinda muhum amillerden biri olmusdur Bele ki evvellerde movcud olan Hasimi Emevi mubarizesi Osman ibn Effanin dovrunde qohum eqrebalarini yuksek vezifelere getirmesi ile daha da siddetlenerek usyancilarin esas sikayet movzularindan birini teskil etmisdir Eli Ibn Ebu Talibin xilafete geldikden sonra valilikden uzaqlasdirdigi Muaviyye ibn Ebu Sufyan hem qebile teessubkesliyinin tesiri ile hem de xelifenin sehid edilmesine laqeyd qaldigi ve elbir oldugu usyancilari ordusuna aldigini iddia ederek Eli Ibn Ebu Talibe beyet etmemisdir Neticede iki muselman ordusu Siffeyde doyusmek mecburiyyetinde qalmisdir Belelikle xuxusen siyasi mezheblerin ortaya cixmasinda bu mubarize ciddi rol oynamisdir Eyni sekilde Mudar qebileleri ile Rabia qebileleri arasinda qedimden movcud olan ciddi mubarizelerin Mudarin Eli Ibn Ebutalibin terefinde olmasina qarsi Rabienin de Eli Ibn Ebu Talibin ordusundan ayrilib Xariciler arasinda yer tutmasinda boyul tesiri olmusdur Diger terefden Emevi dovletinin guclu ereb milliyetciliyine esaslanan siyaseti ve ferqli statuslardaki qruplarla birlikde turk ve fars kimi ereb olmayan unsurlere mevali sahib qruplari xor gorub ikinci plana atmasi da mezheblerin ortaya cixmasina tesir eden amil olmusdur Muselmanlarin ferqli sosial medeni strukturlarla temasindan qaynaqlanan sebebler Hem Peygember dovrunde hem de onun vefatindan sonra suretle yayilan Islam dini yalniz musrikler arasinda deyi eyni zamanda yehudilik xristianliq ve mecusilik kimi qedim din ve inanc mensublari arasinda da terefdar tapmisdir Ihtida hereketleri feth fealiyyetleri ve siyasi hakimiyyete bagli olaraq Islam Xulafai Rasidin ve Emeviler dovrunde genis bir cografi eraziye yayilmisdir Zaman kecdikce ferqli dinlerin bir cox mensublari Islam dinin qebul etmis muselmanlar muxtelif eqide ve fikir sahibleri ile uz uze gelmisler Evvelki dini inanclarini terk edib Islami qebul eden insanlarin bir hissesi bu dini temel esaslari ile bu dini qebul etmis bezileri ise bunu daha uzunbir zamana yaymis bezileri ise heqiqi menada inanmadigi halda ozunu inanirmis kimi gostermis bezileri de Islamda intiqam almaq ucun muxtelif fealiyyetler gostermisdir Bunlardan ilk iki qrupa mensub olanlar da Islami mahiyyeti baximindan qebul ede bilmemis evvelki dini inanc ve adet enenelerinin tesiri altinda qalaraq inanc ve dusuncelerini formalasdirmaga calismislar Butun bunlar bezi yerlerde Islamin ana dusuncesine paralel olan qruplarin meydana gelmesine bezi yerlerde ise bu dusuncenin simvolik bir sekilde qaldigi batini ve qali ifrat qruplarin meydana gelmesine sebeb olmusdur