Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalənin şübhə doğurur. |
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Əşərilik - İslamda etiqadi məzhəblərindən biri.
Tarixi
Məzhəbin banisi Əbül-Həsən Əşari (873-936) İslam ictimai, hüquqi və fəlsəfi fikir tarixinin görkəmli nümayəndələrindən biri olmuşdur. Bəsrədə yaşayıb-yaratmış, Bağdadda isə vəfat etmişdir. Əşarinin kəlam elmindəki yolu ilk sxolastiklər (kəlamçılar) - mötəzililərin məktəbindən başlamışdır. O, qırx yaşınadək Mötəzilə kəlamçısı tələbəsi olmuş və bu məzhəbin nümayəndəsi kimi tanınmışdır. Sonralar Mötəzilikdən ayrılıb, Əhməd ibn Hənbəlin yolunu tutan "Əhli-hədis" zümrəsinə qatılmışdır. Əşari, Əhli-hədis və Əhli-sünnətə müxalif olanlarla güclü elmi mübahisə aparmışdır. Dini-nəzəri baxışları qısa zamanda İraq, Suriya, Misir, və Məğribdə geniş yayılmışdır.
İnanc sistemi
Əşari ancaq Quran, sünnə və Həzrət Peyğəmbərin səhabələrindən, onların ardıcılları olmuş sonrakı nəsillərdən (tabiyunlardan) dövrünədək gəlib çatmış ənənəvi dünyagörüşü dəstəkləmişdir. O, Həzrət Peyğəmbərdən nəql olunan bütün hədisləri qəbul edərək, onların bir (əhəd), yaxud çox (mütəvatir) adamlar tərəfindən rəvayət edilməsinə fərq qoymurdu.
Əşarilər səhabələr arasında da fərq qoymayaraq, onların hamısını qəbul edir, ilk dörd raşidi xəlifələrinin (Əbu Bəkr,Ömər ibn Xəttab,Osman,Əli) dövrünü müsəlman dövlət idarəçiliyinin ideal nümunəsi sayırdılar.
Əbu əl-Həsən Allahın atributları haqqında baxışlarını həm antropomorfistlərin (Tanrını insan şəklində təsəvvür edənlər) insani həm də, mötəzililərin - onlar yalnız Vücud (mövcudluq), Qıdəm (əzəlilik), Bəqa (əbədilik) və Vahdəniyyəni (yeganəlik) qəbul etmişlər - baxışlarından fərqləndirmişdir. O, eyni zamanda Quranda keçən Allahın üzü, əlləri və s. kimi başqa məfhumları qəbul etsə də, bunu Tanrıya insan əlamətləri verən antropomorfistlərdən fərqli anlamış və onların insan bədən üzvlərinə bənzəmədiyini israr etmişdir. Bununla bağlı Əşari «İbanə» adlı kitabında yazmışdı: "Kimsə soruşa bilər: "Allahın üzünün olduğuna inanırsınızmı?" Cavabında biz qüdrətli Tanrının dediyi kimi: "Ancaq əzəmət və kərəm sahibi olan Rəbbinin zatı baqidir" (ər-Rəhman, 27). Allahın üzünün olduğuna inanırıq». Daha sonra o, «Allahın əlləri olduğuna inanırsınızmı?» sualına, «biz, həqiqətən də, buna inanırıq, amma Allahın əllərini heç bir şəkildə təsəvvür etmirik. Uca və qüdrətli Allah demişdir: «…Allahın (qüdrət) əli onların əllərinin üstündədir...» (əl-Fəth, 10). Əşari sonralar bu cür baxışlarından imtina edərək, Qurandakı Allahın üzü, əlləri və s. buna bənzər anlayışları məcazilik kimi təsəvvür etmişdir. Xüsusən də "Allahın əli" məfhumunu ilahi qüdrətin ifadəsi deyə açıqlamışdır.
Tale və insanın iradə azadlığı problemində Əşari mütləq tale və mütləq iradə azadlığı tərəfdarları (qədərilər və cəbrilər) arasında orta mövqe tutmuşdur. Onun təliminə görə insan öz əməllərinə görə məsüliyyət daşıyacaq. Amma ilahi tale də inkaredilməzdir, çünki əks halda Allahın hər şeyi yaratması, bilməsi və qüdrətli olması kimi keyfiyyətləri sual altına qoyular. Buna görə də, Əşari insanın bütün əməllərinin Allah tərəfindən yaradıldığını iddia etmişdir. İnsan isə bunu yalnız öz istək və səyinə uyğun mənimsəmişdir (kəsb). Kəsb, yəni insanın Allahın iradəsi ilə özünün düşünüb həyata keçirdiyi əməlin birləşməsinin, əşarilərə görə, Allahın yaratdığı kəsbə təsiri yoxdur. Bu səbəbdən də müxaliflər onların bu mövqeyini, cəbrilərə yaxınlaşmaq meylini şiddətli tənqid atəşinə tutmuşlar.
Qurani-Kərimin "O gün neçə-neçə üzlər sevinib güləcək, öz Rəbbinə baxacaqdır!" (əl-Qiyamə, 22-23) ayəsinə münasibətini bildirən Əşari Allahı görməyin mümkünlüyünu inkar etməmişdir, lakin bunu yalnız Cənnətdəki möminlərə aid edirdi. Eyni zamanda o hesab edirdi ki, Allahı görməyin təfərrüatını və necə baş verəcəyini bu dünyada insan ağlı ilə dərk etmək olmaz. Mötəzililər isə bu ayənin mənasının məcazi olduğunu iddia edirdilər. Əşarilər mötəzililərdən Quranın yaradılıb-yaradılmaması məsələsində də fərqlənirdilər. Onlar hesab edirdilər ki, Qurani-Kərim əbədi mövcud və yaradılmamış ilahi kəlamdır, onun yazıldığı vərəqlər və hərflər isə yaradılmışdır.
Böyük günahlar məsələsində əşarilər günah etmiş insanın Allahın iradəsindən asılı olduğu fikrində idilər. Yəni Allah istəyindən asılı olaraq onu cəzalandıra və ya bağışlaya bilər. Amma nəticə etibarı ilə, günahkar müsəlmanlar hətta Allah tərəfindən cəzalandırılsalar belə, sonda Cənnətə daxil olacaqlar.
Əşari ölümdən sonra insanın qəbir əzabı çəkəcəyini qəbul edirdi. O, insanın bu dünyada etdiklərinin ilkin haq-hesabını - qəbir əzabını qəbul etməyən mötəzililəri kəskin tənqid etmişdir. Müxtəlif müsəlman qrupları arasındakı mübahisə predmetlərindən biri şəfaət problemidir. Hədislərə görə, Qiyamət günü Allah Məhəmməd peyğəmbər (s) başda olmaqla bütün peyğəmbərlərə günahkar müsəlmanlar üçün şəfaətçi olmağa icazə verəcəkdir. Bu şəfaətin nəticəsində günahkar müsəlmanlar Cəhənnəm əzabından qurtulub, Cənnətə girəcəklər. Mötəzililər şəfaəti tamamilə inkar edirdilər. Şiələr isə təkcə peyğəmbərin deyil, müqəddəs və günahsız saydıqları Məhəmməd peyğəmbərin (s) nəslindən olmuş imamların da şəfaətçi olacaqlarını bildirirdilər. Əşari isə, yalnız Məhəmməd peyğəmbəri (s) şəfaətçi hesab etmiş və polemikalarda daim bunu vurğulamışdır.
Əbu əl-Həsən Əşari tərəfindən təklif edilən etiqadi prinsip və metodlar başqa kəlam və fəlsəfi məktəblərlə rəqabət aparmağa qadir olmuş, sünni dünyagörüşünü təmsil etmişdir. Buna görə onun təlimi müsəlmanların böyük hissəsi arasında bəyənilmiş və yayılmış, sonralar isə davamçıları tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. Onların arasında məşhur mütəfəkkir Məhəmməd Bakıllani (vəfatı 1013) də olmuşdur.
Tənqidi
Lakin Əşariliyi güclü tənqid edənlər də olmuşdur. Məsələn, məzhəbin məşhur tənqidçisi hesab etmişdir ki, müxtəlif məsələlərdə Əşari gah cəbrilərin (tale və iradə azadlığı məsələsində), gah da mürcilərin (böyük günahlar məsələsində) mövqelərini təkrarlamışdır. Amma bütün bu tənqidlərə baxmayaraq Əbu əl-Həsən Əşarinin təlimi müsəlmanlar arasında bəyənilmiş və geniş yayılmışdır.
Mənbə
- Müəllif: Aydın Əlizadə - "Cəmiyyət və din" qəzeti
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqalenin neytralligi subhe dogurur Meqalede teref tutma ve ya pislemek meqsedi dasiyan ve dogrulugu subut edilmeyen fikirlerin oldugu iddia edilir Xahis olunur bu mesele ile elaqedar istirak edesiniz Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Islam Islam TarixiImanin sertleriTovhid Melekler Kitablar Peygemberler Mead Axiret Qeza ve TalehIslamin bes sertiKelmeyi sehadet Namaz Oruc Hecc ZekatEseriler Maturidiler Qederiler Motezililer Cebriler Murciler Cehmiyye Musebbihiler SelefilerFiqh mezhebleriSunniler Henefiler Malikiler Safiiler Henbeliler Yox olmus mezhebler Zahiriler Auzailer Leysiler Sevriler Ceririler Sieler Imamiler Ceferiler Exbariler Usuliler Seyxiler Eleviler Ensariler Qizilbaslar Zeydiler Ismaililer Qermetiler Xasxasiler Fethiler Xettabiler Vaqifiyye Rafiziler Batiniler Qeysaniler Xurremiler Bazigiyye Qurabiyye Xariciler Muhakkime Ecrediler Meymuniler Seelebiler Ezraqiler Beyhesiler Ibadiler Necdatiler SufrilerHemcinin baxSufiler Yesevilik Neqsibendilik Suhreverdilik Xelvetilik Sefevilik Bayramilik Bektasilik Celvetilik Cerrahilik Cistiyye Ehqaqiye Gulsenilik Hurufilik Kubravilik Melametilik Movlevilik Nemetullahiyye Noqtevilik Qelenderilik Qadiriyye Rahmaniyye Rifailik Rovseniler Senusiler Saziliyye Zahidiyye Nuseyriler Druzlar Islam felsefesi Eserilik Islamda etiqadi mezheblerinden biri Tarixi Mezhebin banisi Ebul Hesen Esari 873 936 Islam ictimai huquqi ve felsefi fikir tarixinin gorkemli numayendelerinden biri olmusdur Besrede yasayib yaratmis Bagdadda ise vefat etmisdir Esarinin kelam elmindeki yolu ilk sxolastikler kelamcilar motezililerin mektebinden baslamisdir O qirx yasinadek Motezile kelamcisi telebesi olmus ve bu mezhebin numayendesi kimi taninmisdir Sonralar Motezilikden ayrilib Ehmed ibn Henbelin yolunu tutan Ehli hedis zumresine qatilmisdir Esari Ehli hedis ve Ehli sunnete muxalif olanlarla guclu elmi mubahise aparmisdir Dini nezeri baxislari qisa zamanda Iraq Suriya Misir ve Megribde genis yayilmisdir Inanc sistemi Esari ancaq Quran sunne ve Hezret Peygemberin sehabelerinden onlarin ardicillari olmus sonraki nesillerden tabiyunlardan dovrunedek gelib catmis enenevi dunyagorusu desteklemisdir O Hezret Peygemberden neql olunan butun hedisleri qebul ederek onlarin bir ehed yaxud cox mutevatir adamlar terefinden revayet edilmesine ferq qoymurdu Esariler sehabeler arasinda da ferq qoymayaraq onlarin hamisini qebul edir ilk dord rasidi xelifelerinin Ebu Bekr Omer ibn Xettab Osman Eli dovrunu muselman dovlet idareciliyinin ideal numunesi sayirdilar Ebu el Hesen Allahin atributlari haqqinda baxislarini hem antropomorfistlerin Tanrini insan seklinde tesevvur edenler insani hem de motezililerin onlar yalniz Vucud movcudluq Qidem ezelilik Beqa ebedilik ve Vahdeniyyeni yeganelik qebul etmisler baxislarindan ferqlendirmisdir O eyni zamanda Quranda kecen Allahin uzu elleri ve s kimi basqa mefhumlari qebul etse de bunu Tanriya insan elametleri veren antropomorfistlerden ferqli anlamis ve onlarin insan beden uzvlerine benzemediyini israr etmisdir Bununla bagli Esari Ibane adli kitabinda yazmisdi Kimse sorusa biler Allahin uzunun olduguna inanirsinizmi Cavabinda biz qudretli Tanrinin dediyi kimi Ancaq ezemet ve kerem sahibi olan Rebbinin zati baqidir er Rehman 27 Allahin uzunun olduguna inaniriq Daha sonra o Allahin elleri olduguna inanirsinizmi sualina biz heqiqeten de buna inaniriq amma Allahin ellerini hec bir sekilde tesevvur etmirik Uca ve qudretli Allah demisdir Allahin qudret eli onlarin ellerinin ustundedir el Feth 10 Esari sonralar bu cur baxislarindan imtina ederek Qurandaki Allahin uzu elleri ve s buna benzer anlayislari mecazilik kimi tesevvur etmisdir Xususen de Allahin eli mefhumunu ilahi qudretin ifadesi deye aciqlamisdir Tale ve insanin irade azadligi probleminde Esari mutleq tale ve mutleq irade azadligi terefdarlari qederiler ve cebriler arasinda orta movqe tutmusdur Onun telimine gore insan oz emellerine gore mesuliyyet dasiyacaq Amma ilahi tale de inkaredilmezdir cunki eks halda Allahin her seyi yaratmasi bilmesi ve qudretli olmasi kimi keyfiyyetleri sual altina qoyular Buna gore de Esari insanin butun emellerinin Allah terefinden yaradildigini iddia etmisdir Insan ise bunu yalniz oz istek ve seyine uygun menimsemisdir kesb Kesb yeni insanin Allahin iradesi ile ozunun dusunub heyata kecirdiyi emelin birlesmesinin esarilere gore Allahin yaratdigi kesbe tesiri yoxdur Bu sebebden de muxalifler onlarin bu movqeyini cebrilere yaxinlasmaq meylini siddetli tenqid atesine tutmuslar Qurani Kerimin O gun nece nece uzler sevinib gulecek oz Rebbine baxacaqdir el Qiyame 22 23 ayesine munasibetini bildiren Esari Allahi gormeyin mumkunluyunu inkar etmemisdir lakin bunu yalniz Cennetdeki mominlere aid edirdi Eyni zamanda o hesab edirdi ki Allahi gormeyin teferruatini ve nece bas vereceyini bu dunyada insan agli ile derk etmek olmaz Motezililer ise bu ayenin menasinin mecazi oldugunu iddia edirdiler Esariler motezililerden Quranin yaradilib yaradilmamasi meselesinde de ferqlenirdiler Onlar hesab edirdiler ki Qurani Kerim ebedi movcud ve yaradilmamis ilahi kelamdir onun yazildigi vereqler ve herfler ise yaradilmisdir Boyuk gunahlar meselesinde esariler gunah etmis insanin Allahin iradesinden asili oldugu fikrinde idiler Yeni Allah isteyinden asili olaraq onu cezalandira ve ya bagislaya biler Amma netice etibari ile gunahkar muselmanlar hetta Allah terefinden cezalandirilsalar bele sonda Cennete daxil olacaqlar Esari olumden sonra insanin qebir ezabi cekeceyini qebul edirdi O insanin bu dunyada etdiklerinin ilkin haq hesabini qebir ezabini qebul etmeyen motezilileri keskin tenqid etmisdir Muxtelif muselman qruplari arasindaki mubahise predmetlerinden biri sefaet problemidir Hedislere gore Qiyamet gunu Allah Mehemmed peygember s basda olmaqla butun peygemberlere gunahkar muselmanlar ucun sefaetci olmaga icaze verecekdir Bu sefaetin neticesinde gunahkar muselmanlar Cehennem ezabindan qurtulub Cennete girecekler Motezililer sefaeti tamamile inkar edirdiler Sieler ise tekce peygemberin deyil muqeddes ve gunahsiz saydiqlari Mehemmed peygemberin s neslinden olmus imamlarin da sefaetci olacaqlarini bildirirdiler Esari ise yalniz Mehemmed peygemberi s sefaetci hesab etmis ve polemikalarda daim bunu vurgulamisdir Ebu el Hesen Esari terefinden teklif edilen etiqadi prinsip ve metodlar basqa kelam ve felsefi mekteblerle reqabet aparmaga qadir olmus sunni dunyagorusunu temsil etmisdir Buna gore onun telimi muselmanlarin boyuk hissesi arasinda beyenilmis ve yayilmis sonralar ise davamcilari terefinden inkisaf etdirilmisdir Onlarin arasinda meshur mutefekkir Mehemmed Bakillani vefati 1013 de olmusdur Tenqidi Lakin Esariliyi guclu tenqid edenler de olmusdur Meselen mezhebin meshur tenqidcisi hesab etmisdir ki muxtelif meselelerde Esari gah cebrilerin tale ve irade azadligi meselesinde gah da murcilerin boyuk gunahlar meselesinde movqelerini tekrarlamisdir Amma butun bu tenqidlere baxmayaraq Ebu el Hesen Esarinin telimi muselmanlar arasinda beyenilmis ve genis yayilmisdir MenbeMuellif Aydin Elizade Cemiyyet ve din qezeti