Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Xaricilər (ərəb. الخوارج əl-xəvaric; mənası – çıxıb gedənlər) — erkən İslam məzhəblərindən biri.
Dini və siyasi məsələlərdə fərqli görüşləri və fəaliyyətləri ilə tanınan firqədir. Yenə müxalifləri tərəfindən Xaricilər haqqında istifadə olunmuş bir digər isimdə " Dindən çıxmış"mənasında "məriqa"dır. Lakin Özləri isə Xaricilər özlərini "Allah və peyğəmbərinə hicrət edənlər", "Kafirlərlə hər cür münasibəti kəsənlər "mənasında istifadə edirlər. Xaricilərin bəyənib, özləri üçün istifadə etdikləri başqa bir ad isə "Allah, şübhəsiz ki, Allah yolunda vuruşub öldürən və öldürülən möminlərin canlarını və mallarını Tovratda, İncildə, Quranda haqq olaraq vədd edilmiş, Cənnət müqabilində satın almışdır "ayəsi ilə əlaqəli olan şurat ismidir. Xarici sözünün mənası–çıxmaq, itaətdən çıxıb üsyan etmək deməkdir. Toplu olaraq xariciyyə və xəvaric kimi işlədilir. Firqənin adı barəsində müxtəlif fikirlər irəli sürülmüşdür. Kəndlilərinə qarşı üsyan etdikləri üçün firqənin müxalifləri xəvaric ismini “insanlardan, dindən, haqqdan və Əlidən uzaqlaşan və hakimiyyətə qarşı adlandırılaraq camaatdan çıxanlar “olaraq işlədilmişdir. Əlinin Cəməl və Sıffındə digər müsəlman qruplara qarşı savaşması, hakəm munasibəti və xaricilərlə olan mübarizəsi islam tarixçiliyində müzakirə mövzusu olmuşdur. Hakəm hadisəsi və xaricilərin ortaya çıxması belə açıqlanır. Əli ordusu içində ayrılığa yer verməmək üçün hakimə razı olmamışdı.Əmri altındakıların fikirlərini qəbul edərkən, sanki Müaviyənin xiləfətdə haqq sahibi olduğunu qəbul etmiş olurdu. Hakimlərin razılaşa biləcəklərini, dolayısı ilə Əli və Müaviyənin birləşəcəklərini və Osmanın qatilləri olduqları üçün özlərini düşünən və bu ehtimalı müzakirə edən Səbəiyyə böyük bir qorxuya düşərək, dərhal döyüş meydanından uzaqlaşmaqı, müstəqil ordu və təşkilat qurub Əli və Müaviyənin qarşısına çıxmaqı planladılar. Müaviyə onların öldürdükləri Osmanın yaxını, Əli isə Qureyşin Haşim oğulları qolundandı və hər ikisidə Osmanın qatillərini tutaraq cəzalandırmaq istəyirdilər. Ancaq bu kimsələrin. Əlinin ordusundan ayrılmalarının və savaş meydanını tərk etmələrinin görünən bir səbəbi olmalıydı. Əks halda asilər hesab edilərək cəzalandırılacaqdılar. Ona görədə özlərinin qaçmalarını dini bir səbəbə bağladılar. Daha sonraları isə Xaricilər adıyla tanınan bu asilər topluluğu, Əlidən ayrılaraq Hərurədə və Nəhavənddə toplandılar. Əlidən ayrilaraq Hərurədə toplanan bu üsyançı qrup, xəlifəni özlərinin başlanğıcda zorla qəbul etdikləri “təhkim” mövzusunda gunahlandırdılar. Xaricilər hərəkatının meydana gəlməsində əsas səbəb itaətsizlik idi.
Yaranma səbəbləri
Dini səbəblər
Əlidən ayrılaraq Hərurədə toplanan üsyançı qrup, xəlifəni özlərinin başlanğıcda zorla qəbul etdirdikləri “təhkim” mövzusunda günahlandırdılar, ona “La hükmə illa lillah, inilhükmə illallah-hökm ancaq Allahındır-amma sən insanları hakim seçdin, Allahın hökmü yerinə bəşərin hökmünü qəbul etdin, beləliklə kafir oldun”dedilər. Xəlifə küfrə duşdüyü üçün üzərindəki beyətin qalxdığını söyləyən asilər, siyasi və dini günah işləmədiklərini, üsyan etmədiklərini, üsyançı sayilmadıqlarını və və həqiqətdə inanclarının gərəyincə hərəkət etdiklərini irəli sürdülər.
“La hükmə illa lillah” başlığı altında Hərurədə toplanan və islam məzhəbləri tarixində “Həruriyyə”, ”Mühəkkimətül-ula” və ya “Xaricilər”, “Mariqlər” (المارقون) deyə adlandırılan bu topluluq, müstəqil bir idarə sistemi qurdular. Beləcə, xəlifə Əlinin idarəsi, Suriyadakı Müaviyənin idarəsi və Hərurədəki xarici idarəsi şəklində islam dövlətində üç qrup yarandı. Çox qısa bir şəkildə ifadə etsək, Xaricilər olaraq bilinən bu qrup, əslində müsəlmanlığı qəbul edən, lakin dar bir dini düşüncəyə sahib olub, digər qruplara qarşı qatı münasibət bildirən qruplardır. Bunlar zamanla mövcud sosial struktura uyğun laşmaqda çətinlik çəkmiş, eyni zamanda yaşadıqları sərt səhra iqlimi və şərtləri ilə formalaşan həyat düşüncəsi ilə öz sosial mədəni düşüncələrinə uyğun bir qrup olaraq təşəkkül etmişlər. Qeyd etdiyimiz kimi sayları təxminən 12.000 olan bu qrup məsələnin hakimlərin öhdəsinə buraxılmasına qarşı çıxmış və təhkimə razı olmadıqları üçün Əlini tənqid edib ondan ayrıldılar. Əli Xaricilərlə olan problemi həll etməyə böyük səy göstərmişdir. Bu qrupa baxdıqda görə bilərik ki, bu qrup əslində şiə qrupundan olduğunu lakin hakəm mübahisəsinə görə ondan ayrıldığını görə bilərik. Bu qrupun yaranması islamın zərərinə oldu. Çünki bu islam daxilində qrupların yaranmasına, təfriqələrin yaranmasına gətirib çıxartdı. Xaricilərə görə Qurani Kərim mütləq bir qanun olub, təvil və ya təfsirə ehtiyac hiss etmədən, ləfzi varlığı ilə dəyişməz bir şəkildə həm etiqadi, əməli həyat üçün yeganə bir nizamdır. Onların dini səbəbi xarici olmayanları düşmən bilib, kafir qəbul etmələridir.
İqtisadi səbəblər
Xaricilər hərəkatının meydana gəlməsində, bir siyasi-iqtisadi qrup olaraq ortaya çıxmasında başqa faktorlar davar. Bunların başında qəbilə təəssübkeşliyi dayanırdı. Çünki İslamda ilk yayşlan qrup olan xaricilər,əsasən qəbilələrə önəm verən qəbilələrdə meydana gəlməkdə idi. Bəkr, mudar qəbiləsi öndə gələn qəbilə idi.Beləki Xariciliyin ortaya çıxmasında əsas səbəb Qureyşin hakimiyyətinə son qoymaq idi. Xaricilər Nəhrəvan və Nuheyldən etibarən Əli ibn Əbu Talibin Şəhid edilməsinə qədər iki ildən çox bir müddətdə, bəzi kiçik məhəllə üsyanları ortaya çıxmışdır. Bu üsyanlar Müaviyə dövründədə davam etmişdir.Abbasilər dövründə Bəsrə və Hicazdan başqa oman, Yəmən və şimali afrikaya qədər geniş bir əraziyə yayılan Xaricilər, bir çox kiçikqruplara da ayrılmışlar. Hətta öz fikirlərinə görə də bu qruplar da bir birilərindən fərqlənirdilər.buda iqtisadi səbəblərin zəifləməsinə gətirib çıxarırdı.Bir birilərinin aralarinda yayılan təfriqə iqtisadi baxımdan onlara çox zərər gətirir,digər dinlərdən olan insanları düşmən bilir,onlara yaxın qalmayan xaricilər islama çox zərər verirdilər.Xaricilərin əsas fikri həmdə bu idi ki,onlar heç zaman kafirlərlə munasibət qurmurdular.Onların arasında ümümi olaraq əlaqənin olmaması iqtisadi baxımdanda onlara və dövlətə mənfi təsir edirdi.
İctimai səbəblər
Xaricilərə öz aralarında bəzi qruplara parçalanmazdan əvvəlki dövrdə,Sıffın hadisəsinin ardından, tərəflərin qəbul etdikləri hakimlərə boyun əyməyi rədd etdikləri üçün ictimaiyyətdə “mühəkkimə”, xəlifə Əli ibn əbu talibdən ayrıldıqdan sonra ilk toplandıqları yerə, Hərurəyə nisbətlə “Həruriyyə” və oradakı liderləri Abdullah ibn Vəhb Ər-rasibi adına nisbətLa “Vəhbiyyə” adları ilə tanınmışlar.Xaricilərin meydana gəlişi bütün tarixçilərin həmfikir olduğu Sıffın müharibəsindəki hakim təyinini qəbul etməsinə görə Əli İbn Əbu Talibdən ayrılanların meydana gətirdiyi bir firqədir. bu firqənin yaranmasının əsas bir ictimai səbəbi ilk baxışda doğru olaraq görünə bilər.Ancaq təhkimdən əvvəl osman ibn Affanən xilafətinin son illərdə baş verən sosial qarşılıqlara görə müsəlman zehnini məşğul edən bəzi fikir və davranışlar diqqətə alındığı zaman Xaricilik düşüncəsinin təhkim hadisəsi ilə birdən birə varlıq qazanmış bir firqə olmadığı açıq aydı görünür.Əslində, Xaricilərin “Osmanı hamımız öldürdük” kimi sözlərinə və o dövrdən etibarən üsyançı ünsürlərin davamı olduqları şəklindəki iddialarından çıxış edərək, mənşələrini Osman ibn Affanın h.35 ildə şəhid edilməsindən əvvəlki zamana qədər götürmək daha doğru olardı.Xaricilərin ictimai baxımından meydana gəlməsinin bir səbəbidə o zaman ictimai fikir ayrılıqının olmasıdır.
Siyasi səbəblər
Xarcilər hərəkatının yaranmasının ən önəmli səbəblərindən biri siyasi səbəblərdir.Yazıda qeyd etdiyimiz kimi Xaricilər özləridə bir çox siyasi qruplara ayrılmışdılar.Bu qruplardan bəziləri bunlardır:
1.Mühəkkiməi-ula. Sıffın döyüşünün sonunda təhkim hadisəsi ortaya çıxdığı zaman Hərurədə toplanan, buna görə Haruriyyə kimi bilinən qrup.Başçıları Abdullah ibn Kəvva, Abdullah ibn Vəhb Ər rasibi, Attab ibn Avər kimi liderləri olan bu qrup xilafətin Qureyşə aidiyyətini rədd edərək Əli Ibn əbu Talibi əvvəlcə xətalı,daha sonra isə kafir olaraq qəbul etmişlər,Osman ibn Affan ilə cəməl hadisəsinə və sıffın döyüşünə qoşulanları təhqir etmişdir.
2.Əzariqə.Nafi ibn Əzraqa nisbət edilən və Əli ibn əbu Talib,Osman ibn Əffan,Talha İbn Ubeydullah,Zübeyr İbn Əl avvama qoşulanların kafir olduğunu və əbəfi cəhənnəmlik olduğunu irəli sürən,olduqları yerə hicrət etməyən Xariciləri təkfir edən, təqiyyəni rədd edən,dövrünün ən firqəsidir
3.Nəcadət.Nəcdə ibn Amir əl –hənəfi liderliyində Əzariqaya qoşulacaqları halda, Nafi ibn Əzraqın,Xarici olub hicrət etməyənləri kafir sayacağına gğrə bu işdən əl çəkən, ictihadi mövzularda məlumatsızlıqları səbəbilə yanlış iş görənləri üzrlü hesab etdikləri üçün Aziriyyə kimi bilinən bu firqə, Atiyyə ibn Əsvədə tabe olan Ataviyyə, Əbu Fudeykə tabe olan Fudeykiyyə və bir başqa bir çox kiçik qrupa ayrılmışdır
4.Bu zamanda digər qəbilələrdə mövcud olmuşdur.Digər qruplara Sufriyyə, Acaridə,səalibə qruplarını misal göstərmək olar.Xaricilər özlərid digər qruplara ayrıldıdqdan sonra öz aralarında da,fikir ayrılıqları yaranmışdır
Xaricilərin meydana gəlməsində siyasi səbəb olaraq, Xəvaric, hakiminin təyinini qəbul etməsinə görə Əli ibn Əbu Talidən ayrılanların meydana gətirdiyi bir firqədir. Xaricilərin meydana gəlməsinin digər bir səbəbi eyni zamanda siyasi və dövlət idarəsində mövcud olan qarşılıqları və Osman ibn əffanın bu dövrdəki icraatını ədalətsizlik olaraq dəyərləndirmək bütün Xaricilərin ittifaq etdikləri məsələlərdən biridir.
Mədəni səbəblər
Xaricilərin mədəni sahədə meydana gəlməsində müxtəlif səbəblərləri vardır.Xaricilərin yayılması ele bir zamana təsadüf etdi ki, bu vaxt mədəni sahədə qruplar artmaqda idi.Əli ibn Əbu Talib ilk öncə xaricilərlə sülhlə barışmaq istəsədə sadəcə onların bir qismi Əlinin tərəfinə keçib onunla birlikdə Kufəyə gəldilər. Haruroyə(Hərurədə toplandıqları üçün adlandırılan bu üsyançılar) Abdullah b.Vəhb ər Rasibini xəlifə olaraq seçdilər və yeni idarə qurmalarına başladılar. Dövlət idarəsinin Qureyşdə olmadığını yayaraq daha sonra çoxlu sayda tərəfdar toplayan Xaricilər, Qureyşin idarəsinə qarşı baş qaldırdılar.Bundan sonra Xəvaricilər Nəhrivanda toplandılar.
İşlər o yerə gəlib çatdı ki Əli Xaricilər üzərinə hücuma keçdi.Lakin döyüşməzdən əvvəl onlardan Abdullahın ailəsinin qatillərini təslim etmələrini istədi. Qays və Əyyub əl-Ənsari kimi səhabələr vasitəsiylə onlara nəsihət etdi. Əli hər nə qədər etsədə müsbət bir nəticə alınmadı.Xaricilər Əlinin ordusuna hücum etdilər çox şiddətli Nəhrəvan döyüşündə üsyançıların çoxu öldürüldü.Lakin bu savaşlada hər şey öz həllini tapmadı yenədə bu intiqam və üsyankarlıq eyni qaydada davam etdi.
Mənbə
- Abbas Qurbanov "İslam tarixi"Bakı 2009 Dərs kitabları 51-54 səhifə. cild2
- Ethem Ruhi Fığlalı "İslam Ansiklopedisi"İstanbul 1997 Dia nəşriyyatı səhifə 169-174.cild 2
- İbrahim Hasan "İslam tarihi "İstanbul 1991 Kayıhan nəşriyyatı cild 2 səhifə 53-78
- Mustafa Öz, İlyas Özüm "İslam məzhəbləri tarixi "2008 nurlar nəşriyyatı səhifə 49 52,19 -20
- Sabri Hizmetli "islam tarihi Ankara 2006 Ankara okulu nəşriyyatı səhifə 450-455
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Islam Islam TarixiImanin sertleriTovhid Melekler Kitablar Peygemberler Mead Axiret Qeza ve TalehIslamin bes sertiKelmeyi sehadet Namaz Oruc Hecc ZekatEseriler Maturidiler Qederiler Motezililer Cebriler Murciler Cehmiyye Musebbihiler SelefilerFiqh mezhebleriSunniler Henefiler Malikiler Safiiler Henbeliler Yox olmus mezhebler Zahiriler Auzailer Leysiler Sevriler Ceririler Sieler Imamiler Ceferiler Exbariler Usuliler Seyxiler Eleviler Ensariler Qizilbaslar Zeydiler Ismaililer Qermetiler Xasxasiler Fethiler Xettabiler Vaqifiyye Rafiziler Batiniler Qeysaniler Xurremiler Bazigiyye Qurabiyye Xariciler Muhakkime Ecrediler Meymuniler Seelebiler Ezraqiler Beyhesiler Ibadiler Necdatiler SufrilerHemcinin baxSufiler Yesevilik Neqsibendilik Suhreverdilik Xelvetilik Sefevilik Bayramilik Bektasilik Celvetilik Cerrahilik Cistiyye Ehqaqiye Gulsenilik Hurufilik Kubravilik Melametilik Movlevilik Nemetullahiyye Noqtevilik Qelenderilik Qadiriyye Rahmaniyye Rifailik Rovseniler Senusiler Saziliyye Zahidiyye Nuseyriler Druzlar Islam felsefesi Xariciler ereb الخوارج el xevaric menasi cixib gedenler erken Islam mezheblerinden biri Dini ve siyasi meselelerde ferqli gorusleri ve fealiyyetleri ile taninan firqedir Yene muxalifleri terefinden Xariciler haqqinda istifade olunmus bir diger isimde Dinden cixmis menasinda meriqa dir Lakin Ozleri ise Xariciler ozlerini Allah ve peygemberine hicret edenler Kafirlerle her cur munasibeti kesenler menasinda istifade edirler Xaricilerin beyenib ozleri ucun istifade etdikleri basqa bir ad ise Allah subhesiz ki Allah yolunda vurusub olduren ve oldurulen mominlerin canlarini ve mallarini Tovratda Incilde Quranda haqq olaraq vedd edilmis Cennet muqabilinde satin almisdir ayesi ile elaqeli olan surat ismidir Xarici sozunun menasi cixmaq itaetden cixib usyan etmek demekdir Toplu olaraq xariciyye ve xevaric kimi isledilir Firqenin adi baresinde muxtelif fikirler ireli surulmusdur Kendlilerine qarsi usyan etdikleri ucun firqenin muxalifleri xevaric ismini insanlardan dinden haqqdan ve Eliden uzaqlasan ve hakimiyyete qarsi adlandirilaraq camaatdan cixanlar olaraq isledilmisdir Elinin Cemel ve Siffinde diger muselman qruplara qarsi savasmasi hakem munasibeti ve xaricilerle olan mubarizesi islam tarixciliyinde muzakire movzusu olmusdur Hakem hadisesi ve xaricilerin ortaya cixmasi bele aciqlanir Eli ordusu icinde ayriliga yer vermemek ucun hakime razi olmamisdi Emri altindakilarin fikirlerini qebul ederken sanki Muaviyenin xilefetde haqq sahibi oldugunu qebul etmis olurdu Hakimlerin razilasa bileceklerini dolayisi ile Eli ve Muaviyenin birleseceklerini ve Osmanin qatilleri olduqlari ucun ozlerini dusunen ve bu ehtimali muzakire eden Sebeiyye boyuk bir qorxuya duserek derhal doyus meydanindan uzaqlasmaqi musteqil ordu ve teskilat qurub Eli ve Muaviyenin qarsisina cixmaqi planladilar Muaviye onlarin oldurdukleri Osmanin yaxini Eli ise Qureysin Hasim ogullari qolundandi ve her ikiside Osmanin qatillerini tutaraq cezalandirmaq isteyirdiler Ancaq bu kimselerin Elinin ordusundan ayrilmalarinin ve savas meydanini terk etmelerinin gorunen bir sebebi olmaliydi Eks halda asiler hesab edilerek cezalandirilacaqdilar Ona gorede ozlerinin qacmalarini dini bir sebebe bagladilar Daha sonralari ise Xariciler adiyla taninan bu asiler toplulugu Eliden ayrilaraq Herurede ve Nehavendde toplandilar Eliden ayrilaraq Herurede toplanan bu usyanci qrup xelifeni ozlerinin baslangicda zorla qebul etdikleri tehkim movzusunda gunahlandirdilar Xariciler herekatinin meydana gelmesinde esas sebeb itaetsizlik idi Yaranma sebebleriDini sebebler Eliden ayrilaraq Herurede toplanan usyanci qrup xelifeni ozlerinin baslangicda zorla qebul etdirdikleri tehkim movzusunda gunahlandirdilar ona La hukme illa lillah inilhukme illallah hokm ancaq Allahindir amma sen insanlari hakim secdin Allahin hokmu yerine beserin hokmunu qebul etdin belelikle kafir oldun dediler Xelife kufre dusduyu ucun uzerindeki beyetin qalxdigini soyleyen asiler siyasi ve dini gunah islemediklerini usyan etmediklerini usyanci sayilmadiqlarini ve ve heqiqetde inanclarinin gereyince hereket etdiklerini ireli surduler La hukme illa lillah basligi altinda Herurede toplanan ve islam mezhebleri tarixinde Heruriyye Muhekkimetul ula ve ya Xariciler Mariqler المارقون deye adlandirilan bu topluluq musteqil bir idare sistemi qurdular Belece xelife Elinin idaresi Suriyadaki Muaviyenin idaresi ve Heruredeki xarici idaresi seklinde islam dovletinde uc qrup yarandi Cox qisa bir sekilde ifade etsek Xariciler olaraq bilinen bu qrup eslinde muselmanligi qebul eden lakin dar bir dini dusunceye sahib olub diger qruplara qarsi qati munasibet bildiren qruplardir Bunlar zamanla movcud sosial struktura uygun lasmaqda cetinlik cekmis eyni zamanda yasadiqlari sert sehra iqlimi ve sertleri ile formalasan heyat dusuncesi ile oz sosial medeni dusuncelerine uygun bir qrup olaraq tesekkul etmisler Qeyd etdiyimiz kimi saylari texminen 12 000 olan bu qrup meselenin hakimlerin ohdesine buraxilmasina qarsi cixmis ve tehkime razi olmadiqlari ucun Elini tenqid edib ondan ayrildilar Eli Xaricilerle olan problemi hell etmeye boyuk sey gostermisdir Bu qrupa baxdiqda gore bilerik ki bu qrup eslinde sie qrupundan oldugunu lakin hakem mubahisesine gore ondan ayrildigini gore bilerik Bu qrupun yaranmasi islamin zererine oldu Cunki bu islam daxilinde qruplarin yaranmasina tefriqelerin yaranmasina getirib cixartdi Xaricilere gore Qurani Kerim mutleq bir qanun olub tevil ve ya tefsire ehtiyac hiss etmeden lefzi varligi ile deyismez bir sekilde hem etiqadi emeli heyat ucun yegane bir nizamdir Onlarin dini sebebi xarici olmayanlari dusmen bilib kafir qebul etmeleridir Iqtisadi sebebler Xariciler herekatinin meydana gelmesinde bir siyasi iqtisadi qrup olaraq ortaya cixmasinda basqa faktorlar davar Bunlarin basinda qebile teessubkesliyi dayanirdi Cunki Islamda ilk yayslan qrup olan xariciler esasen qebilelere onem veren qebilelerde meydana gelmekde idi Bekr mudar qebilesi onde gelen qebile idi Beleki Xariciliyin ortaya cixmasinda esas sebeb Qureysin hakimiyyetine son qoymaq idi Xariciler Nehrevan ve Nuheylden etibaren Eli ibn Ebu Talibin Sehid edilmesine qeder iki ilden cox bir muddetde bezi kicik mehelle usyanlari ortaya cixmisdir Bu usyanlar Muaviye dovrundede davam etmisdir Abbasiler dovrunde Besre ve Hicazdan basqa oman Yemen ve simali afrikaya qeder genis bir eraziye yayilan Xariciler bir cox kicikqruplara da ayrilmislar Hetta oz fikirlerine gore de bu qruplar da bir birilerinden ferqlenirdiler buda iqtisadi sebeblerin zeiflemesine getirib cixarirdi Bir birilerinin aralarinda yayilan tefriqe iqtisadi baximdan onlara cox zerer getirir diger dinlerden olan insanlari dusmen bilir onlara yaxin qalmayan xariciler islama cox zerer verirdiler Xaricilerin esas fikri hemde bu idi ki onlar hec zaman kafirlerle munasibet qurmurdular Onlarin arasinda umumi olaraq elaqenin olmamasi iqtisadi baximdanda onlara ve dovlete menfi tesir edirdi Ictimai sebebler Xaricilere oz aralarinda bezi qruplara parcalanmazdan evvelki dovrde Siffin hadisesinin ardindan tereflerin qebul etdikleri hakimlere boyun eymeyi redd etdikleri ucun ictimaiyyetde muhekkime xelife Eli ibn ebu talibden ayrildiqdan sonra ilk toplandiqlari yere Herureye nisbetle Heruriyye ve oradaki liderleri Abdullah ibn Vehb Er rasibi adina nisbetLa Vehbiyye adlari ile taninmislar Xaricilerin meydana gelisi butun tarixcilerin hemfikir oldugu Siffin muharibesindeki hakim teyinini qebul etmesine gore Eli Ibn Ebu Talibden ayrilanlarin meydana getirdiyi bir firqedir bu firqenin yaranmasinin esas bir ictimai sebebi ilk baxisda dogru olaraq gorune biler Ancaq tehkimden evvel osman ibn Affanen xilafetinin son illerde bas veren sosial qarsiliqlara gore muselman zehnini mesgul eden bezi fikir ve davranislar diqqete alindigi zaman Xaricilik dusuncesinin tehkim hadisesi ile birden bire varliq qazanmis bir firqe olmadigi aciq aydi gorunur Eslinde Xaricilerin Osmani hamimiz oldurduk kimi sozlerine ve o dovrden etibaren usyanci unsurlerin davami olduqlari seklindeki iddialarindan cixis ederek menselerini Osman ibn Affanin h 35 ilde sehid edilmesinden evvelki zamana qeder goturmek daha dogru olardi Xaricilerin ictimai baximindan meydana gelmesinin bir sebebide o zaman ictimai fikir ayriliqinin olmasidir Siyasi sebebler Xarciler herekatinin yaranmasinin en onemli sebeblerinden biri siyasi sebeblerdir Yazida qeyd etdiyimiz kimi Xariciler ozleride bir cox siyasi qruplara ayrilmisdilar Bu qruplardan bezileri bunlardir 1 Muhekkimei ula Siffin doyusunun sonunda tehkim hadisesi ortaya cixdigi zaman Herurede toplanan buna gore Haruriyye kimi bilinen qrup Bascilari Abdullah ibn Kevva Abdullah ibn Vehb Er rasibi Attab ibn Aver kimi liderleri olan bu qrup xilafetin Qureyse aidiyyetini redd ederek Eli Ibn ebu Talibi evvelce xetali daha sonra ise kafir olaraq qebul etmisler Osman ibn Affan ile cemel hadisesine ve siffin doyusune qosulanlari tehqir etmisdir 2 Ezariqe Nafi ibn Ezraqa nisbet edilen ve Eli ibn ebu Talib Osman ibn Effan Talha Ibn Ubeydullah Zubeyr Ibn El avvama qosulanlarin kafir oldugunu ve ebefi cehennemlik oldugunu ireli suren olduqlari yere hicret etmeyen Xaricileri tekfir eden teqiyyeni redd eden dovrunun en firqesidir 3 Necadet Necde ibn Amir el henefi liderliyinde Ezariqaya qosulacaqlari halda Nafi ibn Ezraqin Xarici olub hicret etmeyenleri kafir sayacagina ggre bu isden el ceken ictihadi movzularda melumatsizliqlari sebebile yanlis is gorenleri uzrlu hesab etdikleri ucun Aziriyye kimi bilinen bu firqe Atiyye ibn Esvede tabe olan Ataviyye Ebu Fudeyke tabe olan Fudeykiyye ve bir basqa bir cox kicik qrupa ayrilmisdir 4 Bu zamanda diger qebilelerde movcud olmusdur Diger qruplara Sufriyye Acaride sealibe qruplarini misal gostermek olar Xariciler ozlerid diger qruplara ayrildidqdan sonra oz aralarinda da fikir ayriliqlari yaranmisdir Xaricilerin meydana gelmesinde siyasi sebeb olaraq Xevaric hakiminin teyinini qebul etmesine gore Eli ibn Ebu Taliden ayrilanlarin meydana getirdiyi bir firqedir Xaricilerin meydana gelmesinin diger bir sebebi eyni zamanda siyasi ve dovlet idaresinde movcud olan qarsiliqlari ve Osman ibn effanin bu dovrdeki icraatini edaletsizlik olaraq deyerlendirmek butun Xaricilerin ittifaq etdikleri meselelerden biridir Medeni sebebler Xaricilerin medeni sahede meydana gelmesinde muxtelif sebeblerleri vardir Xaricilerin yayilmasi ele bir zamana tesaduf etdi ki bu vaxt medeni sahede qruplar artmaqda idi Eli ibn Ebu Talib ilk once xaricilerle sulhle barismaq istesede sadece onlarin bir qismi Elinin terefine kecib onunla birlikde Kufeye geldiler Haruroye Herurede toplandiqlari ucun adlandirilan bu usyancilar Abdullah b Vehb er Rasibini xelife olaraq secdiler ve yeni idare qurmalarina basladilar Dovlet idaresinin Qureysde olmadigini yayaraq daha sonra coxlu sayda terefdar toplayan Xariciler Qureysin idaresine qarsi bas qaldirdilar Bundan sonra Xevariciler Nehrivanda toplandilar Isler o yere gelib catdi ki Eli Xariciler uzerine hucuma kecdi Lakin doyusmezden evvel onlardan Abdullahin ailesinin qatillerini teslim etmelerini istedi Qays ve Eyyub el Ensari kimi sehabeler vasitesiyle onlara nesihet etdi Eli her ne qeder etsede musbet bir netice alinmadi Xariciler Elinin ordusuna hucum etdiler cox siddetli Nehrevan doyusunde usyancilarin coxu olduruldu Lakin bu savaslada her sey oz hellini tapmadi yenede bu intiqam ve usyankarliq eyni qaydada davam etdi MenbeAbbas Qurbanov Islam tarixi Baki 2009 Ders kitablari 51 54 sehife cild2 Ethem Ruhi Figlali Islam Ansiklopedisi Istanbul 1997 Dia nesriyyati sehife 169 174 cild 2 Ibrahim Hasan Islam tarihi Istanbul 1991 Kayihan nesriyyati cild 2 sehife 53 78 Mustafa Oz Ilyas Ozum Islam mezhebleri tarixi 2008 nurlar nesriyyati sehife 49 52 19 20 Sabri Hizmetli islam tarihi Ankara 2006 Ankara okulu nesriyyati sehife 450 455