Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bəktaşilik — İslam dinində mövcud təriqətlərdən biri. Şiəliyə yaxındır. Osmanlı Türkiyəsində Yeniçərilərin ideoloji təriqəti hesab olunur.
Tarixi kökləri
Bütün böyük dini sistemlərdə – buddizm, iudaizm, induizm və xristianlıqda özünə yer alan təsəvvüf ideyaları İslamda da ilkin çağlardan özünü göstərib. İslamda bu ideyaları yayanlardan biri bütün türk sufilərinin ulu atası sayılan, əslən Türküstandan olan Əhməd Yəsəvi idi. Türklərin müsəlmanlığı qəbul etməsində onun böyük rolu olub. Yəsəvinin türkcə yazdığı "Divani-hikmət" əsərində müsəlmanlıq təbliğ olunardı. Bu kitabdakı şerləri sufi dərvişlər qopuzların müşayiəti ilə oxuyurdular. Bu dərvişlər ozana bənzədiklərindən türklər onları rəğbətlə qəbul edirdilər. Əhməd Yəsəvinin ən böyük xidmətlərindən biri də türklərin əski inancları ilə müsəlman dəyərlərinin sintezini yaratması idi. Yəsəvi təkyələri tədricən əcəmi təsirindən kənar türk-islam mədəniyyəti mərkəzlərinə çevrilərdi. Deyilənə görə, Əhməd Yəsəvi bir təsəvvüf əhli kimi həyatın mənasını da fəna fillaha çatmaqda görüb və özü altmış üç yaşına keçərkən (Məhəmməd peyğəmbərin yaşadığı müddət) torpaq altında olan hücrəsinə girib və bir daha oradan çıxmayıb. Təsadüfi deyil ki, Əmir Teymur onun qəbri üstündə möhtəşəm bir məqbərə tikdirmişdi. Sonralar yəsəvilikdən iki təriqət yarandı: nəqşbəndilik və bəktaşilik.
Yaranma tarixi
Bəktaşiliyi yarıməfsanəvi türk sufisi xorasanlı Hacı Vəli Bəktaşın adı ilə bağlayırlar. Monqollar Səlcuqilər dövləti və xilafətin qalıqlarını dağıdandan sonra o, Kiçik Asiyaya mühacirət edib. Hacı Bəktaşın öz ruhani silsiləsini Əhməd Yəsəvidən götürdüyü və onun vasitəsilə imam Museyi-Kazıma çıxdığı deyilir. Hacı Bəktaşın əsərləri qalmadığından onun təlimi haqda əsaslı bir fikir yürütmək çox çətindir. Ərəb dilində "Məqalət" adlı əsərin müəllifi olduğu iddia edilir. Amma bu əsərin orijinalı qalmayıb. Bir zamanlar Hacı Vəlinin digər gəzərgi dərvişlər kimi qələndəriyyə təmayüllü olduğu ehtimal olunar. Bu, sonralar bəktaşilik təriqətində bir çox izlər buraxıb. Qələndəriyyələr hinduist və buddist ənənələrindən təsirlənən və adətən, sədəqə toplamaqla dolanan dərvişlər idi. Ən zəruri şəxsi əşyalardan savayı heç bir əmlaka sahib olmazdılar. Sərgərdan həyat tərzi sürən qələndərlərin bÿçèëÿrè nigahsız yaşamaq haqda əhd də edərdilər. Qələndərlərin bir qisminin çox ekzotik görünüşü də olardı: onlar başlarını, üzlərini, bığ, saqqal, hətta qaşlarını da tərtəmiz qırxdırar, qısa xirqə geyərdilər. Başlarına konusşəkilli papaq qoyar, üstlərində isə ağır dəmir bəzəklər – boyunbağı, üzük, bilərzik və s. gəzdirərdilər. Onların həyat tərzi çox sadə idi. Bahalı olan bütün şeylərə nifrət edər, həmişə gülərüzlü olar, daim səfərlərdə dolanardılar. Beləliklə, Hacı Bəktaşın Orta Asiyadan gətirdiyi panteist dünyagörüşü ünsürlərinə qələndərlərə məxsus keyfiyyətlər də əlavə olunmuşdu.
Hürufiliklə yaxınlaşma
Bəktaşilik 1450-ci ildən sonra hürufiliyin güclü təsirinə məruz qalmağa başlayır. Teymurilər tərəfindən təqib olunan Fəzlullah Nəiminin edamından sonra dağılışan hürufilərin böyük hissəsi Anadoluya keçmişdi. İmadəddin Nəsiminin Anadoluda Hacı Bəktaşla görüşmək istəməsi, amma ikincinin ehtiyatlılığı üzündən bu görüşün baş tutmaması barədə yazan müəlliflər də var. Anadoluda da təqib olunan hürufilər buradakı qələndəri təkyələrinə üz tutardılar. Nəticədə onlarla qaynayıb qarışdılar, bəktaşilikdən dəstək götürdülər, onun içində söz sahibi oldular və Fəzlullah Nəimini də bəktaşiliyin digər övliyaları ilə birlikdə təqdis olunan (müqəddəsləşdirilən) övliyalar sırasına hücum etdilər. Hürufiliyin ardından Səfəviyyə də Anadolu ərazisinə nüfuz etməyə çalışar və buna, əsasən, nail olardı. 16-cı əsrin əvvəllərində Bəlim Sultan təriqətin başına keçəndə artıq bəktaşiliyin simasına son cizgilər əlavə olunardı. Elə bu zamanda "Haqq-Məhəmməd-Əli" şəklində ifadə edilən üluhiyyat məfhumu meydana gəldi və on iki imam təriqətin əsasları arasında başa keçirildi. On iki imamı nəzərdə tutan on iki guşəli ulduz şəklində boyunbağı taxardılar. Yeniçərilərin bayrağında şiə simvolları kimi Əlinin zülfüqarı və əl şəkli olardı.
Bəlim Sultan
Bəktaşilik özünə dəstəyi kənd əhli içində tapınmışdı. O, inkişaf edər, zaman keçdikcə çoxlu icma və məbədləri, ciddi ierarxiya qaydaları olan bir təriqətə çevrilərdi. Unifikasiya olunmuş mərasimləri və ayinləri, xüsusi reqlamentlə tənzimlənən qəbul və təqdimetmə mərasimləri, rəmzləri və paltarı olan bu təriqət dayanmadan güclənirdi. Təriqətin ən ciddi təşkilatlanma dövrünü Bəlim Sultanın adı ilə bağlayırlar (1516-cı ildə ölüb). Onu Piri-sani – ikinci pir adlandırardılar. Bəlim Sultan özünü Hacı Vəli Bəktaşinin iddiamçısı, varisi elan etmişdi. Onun apardığı islahatlar təriqətin nüfuzunu daha da artırardı. Bir sıra müəlliflər hətta nikahsızlıq əhdi məsələsinin də Bəlim Sultanın ideyası olduğunu güman edirlər. Bu islahatlarla razılaşanlarla yanaşı, (bu qisim özünü "çələbi" - Hacı Bəktaşın iddiamçısı sayardı), razılaşmayanlar da olardı. İkinci qrupda olub islahatlara qarşı çıxanlar isə "ata" adlanardılar. Bəlim Sultandan sonra ana təkyə olan Pir Evi və qardaşlığa rəhbərlik çələbilərdə qaldı. 16-cı əsrin ikinci yarısında bəktaşiliyin rəhbəri Sərsam Əli ata qardaşlığın ən yüksək postunu – Dədə-baba vəzifəsini yaratdı. Bu vəzifə seçkili idi və ona yiyələnmək üçün mərkəzi məbəddən olan səkkiz atanın səsverməsindən keçmək lazım gəlirdi.
İnanclar xəlitəsi
Bəktaşiliyin islam öncəsi türk inanclarından olan şamanizm, buddizm və İran dinlərindən bir sıra ayin və ərkan elementləri götürdüyü haqda məlumatlar var. Yəsəviyyə vasitəsilə əski türklərdən ər-arvadlardan ibarət cütlərin iştirak elədiyi kımız içmə mərasimi bəktaşilikdə qorunurdu. Manixeyçilikdən isə təriqətə yeni daxil olan kişi və qadınları təriqətin üzvlərinə təqdimetmə mərasimi aparılmışdı. Tənasüx (ruhun bir bədəndən çıxıb başqa bir bədənə girməsi) və bir sıra başqa dinlərdən gəlmə inancların olduğunu görürük. Bəktaşilərin çox güclü təbliğat maşınları olub. Onlar getdikləri yerlərdə yerli inancları teziliklə islamlaşdırar, onlara hörmətlə yanaşaraq təriqətlərini yayardılar. Rumunuya, Bolqarıstan, Yunanıstan və Albaniyada belə olmuşdu. Yerli xristianları bu cür asanlıqla islama gətirmişdilər. Yuxarıda qeyd edilən və bir sıra başqa inanclardan ayrı-ayrı detalları hər zaman öz dinlərinə qəbul edərək bəktaşilik bir inanclar xəlitəsinə çevrilmişdi. Bəktaşilikdə məhərrəmlik mərasimi də xüsusi qeyd olunardı. Sazın müşayiəti ilə nəfəs deyilən ilahilər oxunurdu. Həzrət Əlini yüksək tutar, şiə bayram və ayinlərini icra edirdilər. Bəktaşilərin Şah İsmayıl Xətayinin şerlərini təbliğ etməsi haqda məlumatlar da var. Anadoluda xalq arasında Cəlaləddin Rumu və Hacı Bəktaşın nüfuzu o qədər böyük olub ki, onların mehmanxanasanın daha yüksək olması ətrafında mübahisələr gedirmiş. Müsəlman edilmiş xristianların da çox vaxt üzlərini bəktaşiliyə tutduğu deyilir. Bəziləri Hacı Bəktaşın xristian uşaqlarından təşkil olunan yeniçəriləri xeyir-dua ət idinini də yazar. Yeniçərilər dərviş libasına bənzəyən libas geyinir, bayraqlarında isə şiə nişanı: Həzrət Əlinin zülfüqarı və əl təsvir olunmuş nişan gəzdirirdilər. Hacı Bəktaşın özü böyük mütəsəvvif idi. Başına dördkünc tac qoyurdu. Bəktaşilikdə bu dörd əsas: təsəvvüfün dörd qapısı – şəriət, təriqət, mərifət və həqiqət kimi qəbul olunmuşdu. Təriqətin maliyyə işləri vəqflər vasitəsi ilə həyata keçirilirdi. Başqa sufi təriqətlərindən fərqli olaraq, bəktaşilərin yalan şəbəkələrinin olduğu da yazılar. Nəqşbəndilikdən fərqli olaraq, bəktaşilik əsasən Kiçik Üsyankara ərazisində yayılmışdı. Sultan I Mahmud tərəfindən təşkil edilən yeniçəri korpusları ilə əlaqələr yaranandan sonra isə güclü inkişafa başlamışdı. Bir çox Qərb müəllifləri bütün sufi təriqətlərini orden hesab etsələr də, əslində az-çox bu anlama uyğun gələn bəktaşilik və səfəvilik idi. Çünki başqa sufi təriqətlərinin əksəriyyətində katolik ordenlərinə xas olan ierarxiya nərdivanı olmayıb.
Həmçinin bax
Mənbə
Xarici keçidlər
- Bəktaşi 2007-04-10 at the Wayback Machine
 | İslam ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Islam Islam TarixiImanin sertleriTovhid Melekler Kitablar Peygemberler Mead Axiret Qeza ve TalehIslamin bes sertiKelmeyi sehadet Namaz Oruc Hecc ZekatEseriler Maturidiler Qederiler Motezililer Cebriler Murciler Cehmiyye Musebbihiler SelefilerFiqh mezhebleriSunniler Henefiler Malikiler Safiiler Henbeliler Yox olmus mezhebler Zahiriler Auzailer Leysiler Sevriler Ceririler Sieler Imamiler Ceferiler Exbariler Usuliler Seyxiler Eleviler Ensariler Qizilbaslar Zeydiler Ismaililer Qermetiler Xasxasiler Fethiler Xettabiler Vaqifiyye Rafiziler Batiniler Qeysaniler Xurremiler Bazigiyye Qurabiyye Xariciler Muhakkime Ecrediler Meymuniler Seelebiler Ezraqiler Beyhesiler Ibadiler Necdatiler SufrilerHemcinin baxSufiler Yesevilik Neqsibendilik Suhreverdilik Xelvetilik Sefevilik Bayramilik Bektasilik Celvetilik Cerrahilik Cistiyye Ehqaqiye Gulsenilik Hurufilik Kubravilik Melametilik Movlevilik Nemetullahiyye Noqtevilik Qelenderilik Qadiriyye Rahmaniyye Rifailik Rovseniler Senusiler Saziliyye Zahidiyye Nuseyriler Druzlar Islam felsefesi Bektasilik Islam dininde movcud teriqetlerden biri Sieliye yaxindir Osmanli Turkiyesinde Yenicerilerin ideoloji teriqeti hesab olunur Tarixi kokleriButun boyuk dini sistemlerde buddizm iudaizm induizm ve xristianliqda ozune yer alan tesevvuf ideyalari Islamda da ilkin caglardan ozunu gosterib Islamda bu ideyalari yayanlardan biri butun turk sufilerinin ulu atasi sayilan eslen Turkustandan olan Ehmed Yesevi idi Turklerin muselmanligi qebul etmesinde onun boyuk rolu olub Yesevinin turkce yazdigi Divani hikmet eserinde muselmanliq teblig olunardi Bu kitabdaki serleri sufi dervisler qopuzlarin musayieti ile oxuyurdular Bu dervisler ozana benzediklerinden turkler onlari regbetle qebul edirdiler Ehmed Yesevinin en boyuk xidmetlerinden biri de turklerin eski inanclari ile muselman deyerlerinin sintezini yaratmasi idi Yesevi tekyeleri tedricen ecemi tesirinden kenar turk islam medeniyyeti merkezlerine cevrilerdi Deyilene gore Ehmed Yesevi bir tesevvuf ehli kimi heyatin menasini da fena fillaha catmaqda gorub ve ozu altmis uc yasina kecerken Mehemmed peygemberin yasadigi muddet torpaq altinda olan hucresine girib ve bir daha oradan cixmayib Tesadufi deyil ki Emir Teymur onun qebri ustunde mohtesem bir meqbere tikdirmisdi Sonralar yesevilikden iki teriqet yarandi neqsbendilik ve bektasilik Yaranma tarixiBektasiliyi yarimefsanevi turk sufisi xorasanli Haci Veli Bektasin adi ile baglayirlar Monqollar Selcuqiler dovleti ve xilafetin qaliqlarini dagidandan sonra o Kicik Asiyaya muhaciret edib Haci Bektasin oz ruhani silsilesini Ehmed Yeseviden goturduyu ve onun vasitesile imam Museyi Kazima cixdigi deyilir Haci Bektasin eserleri qalmadigindan onun telimi haqda esasli bir fikir yurutmek cox cetindir Ereb dilinde Meqalet adli eserin muellifi oldugu iddia edilir Amma bu eserin orijinali qalmayib Bir zamanlar Haci Velinin diger gezergi dervisler kimi qelenderiyye temayullu oldugu ehtimal olunar Bu sonralar bektasilik teriqetinde bir cox izler buraxib Qelenderiyyeler hinduist ve buddist enenelerinden tesirlenen ve adeten sedeqe toplamaqla dolanan dervisler idi En zeruri sexsi esyalardan savayi hec bir emlaka sahib olmazdilar Sergerdan heyat terzi suren qelenderlerin byceeyre nigahsiz yasamaq haqda ehd de ederdiler Qelenderlerin bir qisminin cox ekzotik gorunusu de olardi onlar baslarini uzlerini big saqqal hetta qaslarini da tertemiz qirxdirar qisa xirqe geyerdiler Baslarina konussekilli papaq qoyar ustlerinde ise agir demir bezekler boyunbagi uzuk bilerzik ve s gezdirerdiler Onlarin heyat terzi cox sade idi Bahali olan butun seylere nifret eder hemise guleruzlu olar daim seferlerde dolanardilar Belelikle Haci Bektasin Orta Asiyadan getirdiyi panteist dunyagorusu unsurlerine qelenderlere mexsus keyfiyyetler de elave olunmusdu Hurufilikle yaxinlasma Bektasilik 1450 ci ilden sonra hurufiliyin guclu tesirine meruz qalmaga baslayir Teymuriler terefinden teqib olunan Fezlullah Neiminin edamindan sonra dagilisan hurufilerin boyuk hissesi Anadoluya kecmisdi Imadeddin Nesiminin Anadoluda Haci Bektasla gorusmek istemesi amma ikincinin ehtiyatliligi uzunden bu gorusun bas tutmamasi barede yazan muellifler de var Anadoluda da teqib olunan hurufiler buradaki qelenderi tekyelerine uz tutardilar Neticede onlarla qaynayib qarisdilar bektasilikden destek goturduler onun icinde soz sahibi oldular ve Fezlullah Neimini de bektasiliyin diger ovliyalari ile birlikde teqdis olunan muqeddeslesdirilen ovliyalar sirasina hucum etdiler Hurufiliyin ardindan Sefeviyye de Anadolu erazisine nufuz etmeye calisar ve buna esasen nail olardi 16 ci esrin evvellerinde Belim Sultan teriqetin basina kecende artiq bektasiliyin simasina son cizgiler elave olunardi Ele bu zamanda Haqq Mehemmed Eli seklinde ifade edilen uluhiyyat mefhumu meydana geldi ve on iki imam teriqetin esaslari arasinda basa kecirildi On iki imami nezerde tutan on iki guseli ulduz seklinde boyunbagi taxardilar Yenicerilerin bayraginda sie simvollari kimi Elinin zulfuqari ve el sekli olardi Belim Sultan Bektasilik ozune desteyi kend ehli icinde tapinmisdi O inkisaf eder zaman kecdikce coxlu icma ve mebedleri ciddi ierarxiya qaydalari olan bir teriqete cevrilerdi Unifikasiya olunmus merasimleri ve ayinleri xususi reqlamentle tenzimlenen qebul ve teqdimetme merasimleri remzleri ve paltari olan bu teriqet dayanmadan guclenirdi Teriqetin en ciddi teskilatlanma dovrunu Belim Sultanin adi ile baglayirlar 1516 ci ilde olub Onu Piri sani ikinci pir adlandirardilar Belim Sultan ozunu Haci Veli Bektasinin iddiamcisi varisi elan etmisdi Onun apardigi islahatlar teriqetin nufuzunu daha da artirardi Bir sira muellifler hetta nikahsizliq ehdi meselesinin de Belim Sultanin ideyasi oldugunu guman edirler Bu islahatlarla razilasanlarla yanasi bu qisim ozunu celebi Haci Bektasin iddiamcisi sayardi razilasmayanlar da olardi Ikinci qrupda olub islahatlara qarsi cixanlar ise ata adlanardilar Belim Sultandan sonra ana tekye olan Pir Evi ve qardasliga rehberlik celebilerde qaldi 16 ci esrin ikinci yarisinda bektasiliyin rehberi Sersam Eli ata qardasligin en yuksek postunu Dede baba vezifesini yaratdi Bu vezife seckili idi ve ona yiyelenmek ucun merkezi mebedden olan sekkiz atanin sesvermesinden kecmek lazim gelirdi Inanclar xelitesi Bektasiliyin islam oncesi turk inanclarindan olan samanizm buddizm ve Iran dinlerinden bir sira ayin ve erkan elementleri goturduyu haqda melumatlar var Yeseviyye vasitesile eski turklerden er arvadlardan ibaret cutlerin istirak elediyi kimiz icme merasimi bektasilikde qorunurdu Manixeycilikden ise teriqete yeni daxil olan kisi ve qadinlari teriqetin uzvlerine teqdimetme merasimi aparilmisdi Tenasux ruhun bir bedenden cixib basqa bir bedene girmesi ve bir sira basqa dinlerden gelme inanclarin oldugunu goruruk Bektasilerin cox guclu tebligat masinlari olub Onlar getdikleri yerlerde yerli inanclari tezilikle islamlasdirar onlara hormetle yanasaraq teriqetlerini yayardilar Rumunuya Bolqaristan Yunanistan ve Albaniyada bele olmusdu Yerli xristianlari bu cur asanliqla islama getirmisdiler Yuxarida qeyd edilen ve bir sira basqa inanclardan ayri ayri detallari her zaman oz dinlerine qebul ederek bektasilik bir inanclar xelitesine cevrilmisdi Bektasilikde meherremlik merasimi de xususi qeyd olunardi Sazin musayieti ile nefes deyilen ilahiler oxunurdu Hezret Elini yuksek tutar sie bayram ve ayinlerini icra edirdiler Bektasilerin Sah Ismayil Xetayinin serlerini teblig etmesi haqda melumatlar da var Anadoluda xalq arasinda Celaleddin Rumu ve Haci Bektasin nufuzu o qeder boyuk olub ki onlarin mehmanxanasanin daha yuksek olmasi etrafinda mubahiseler gedirmis Muselman edilmis xristianlarin da cox vaxt uzlerini bektasiliye tutdugu deyilir Bezileri Haci Bektasin xristian usaqlarindan teskil olunan yenicerileri xeyir dua et idinini de yazar Yeniceriler dervis libasina benzeyen libas geyinir bayraqlarinda ise sie nisani Hezret Elinin zulfuqari ve el tesvir olunmus nisan gezdirirdiler Haci Bektasin ozu boyuk mutesevvif idi Basina dordkunc tac qoyurdu Bektasilikde bu dord esas tesevvufun dord qapisi seriet teriqet merifet ve heqiqet kimi qebul olunmusdu Teriqetin maliyye isleri veqfler vasitesi ile heyata kecirilirdi Basqa sufi teriqetlerinden ferqli olaraq bektasilerin yalan sebekelerinin oldugu da yazilar Neqsbendilikden ferqli olaraq bektasilik esasen Kicik Usyankara erazisinde yayilmisdi Sultan I Mahmud terefinden teskil edilen yeniceri korpuslari ile elaqeler yaranandan sonra ise guclu inkisafa baslamisdi Bir cox Qerb muellifleri butun sufi teriqetlerini orden hesab etseler de eslinde az cox bu anlama uygun gelen bektasilik ve sefevilik idi Cunki basqa sufi teriqetlerinin ekseriyyetinde katolik ordenlerine xas olan ierarxiya nerdivani olmayib Hemcinin baxElevilikMenbeXarici kecidlerBektasi 2007 04 10 at the Wayback Machine Islam ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin