Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Bu məqalənin şübhə doğurur. |
Qərmətilər — İsmaililiyin Fatimi xəlifələri qəbul etməyib, İsmayıl ibn Cəfərin oğlu Məhəmməd ibn İsmayıl əş-Şakiri yeddinci, sonuncu imam olaraq qəbul edən və Yeddiçilər olaraq da tanınan təriqət dövləti.
Onlar hicri III əsrdə üsyan qaldıraraq Abbasilər xilafətini kökündən sarsıtmışlar. Təriqətin başçısı Kufə şəhərinin yaxınlığındakı Dur kəndindən olan və daha çox "Qərmət" ləqəbi ilə tanınmış Həmdan ibn Əşəs idi.
Tarixi
Yaranması
Qərmətilik təriqətinin yaranma tarixi Abbasi xilafətində ismaili təbliğatının fəallaşması dönəmindən başlanır. Tanınmış ismaili təbliğatçısı Hüseyn Əhvazi İraqa gələrək orada ismaililiyi qəbul etmiş Həmdan ibn Əşəslə (Qərmətlə) tanış olmuşdur. Hüseyn Əhvazi öləndən sonra Həmdan Qərmət onun yerini tutmuşdur. O, Kufə şəhəri və onun ətrafında yaşayan tərəfdarları üçün hərəkatın mərkəzini yarada bilmiş və xilafətin müxtəlif vilayətlərinə təbliğatçılarını göndərmişdir. Onların ən tanınmışlarından biri qərmətiliyin ideoloqu Əbdan idi. Təriqətin başqa tanınmış təbliğatçıları isə, hicrətin 289-cu ilində qərmətilər qiyamına başçılıq etmiş Zikrəveyh ibn Mihrəveyh və Əbül-Fəvarizdir. İlk əvvəl qərmətilər ismailiyi təbliğ etsələr də sonra onlarla bütün əlaqələrini kəsmişlər.
Qərmətiliyin tərəfdarları öz ideyaları uğrunda böyük məbləğdə maddi sərvət xərcləyərək, silah alar, yoxsullaşmış xalqı öz tərəflərinə çəkərdilər. Onlara qoşulanlar soyğunçuluqdan əldə edilmiş qənimətlərdən pay alardılar. Xalqın bu ifratçı hərəkata axınının başqa səbəbi isə insanların hədələrlə üzləşməsi və həyatlarının təhlükədə olması idi.
Əqidəsi
Təriqətin dini ideologiyası Fatimi ismaililərinin meydana gəlməsindən əvvəlki Batiniyyənin dini-fəlsəfi dünyagörüşü ilə paralellik təşkil edir. Çünki Qərmətilikdə də "nur" məfhumu əhəmiyyətli yeri tutur. Onlara görə uca və tək olan Allahın zatı "şaşani nur" ilə "qahir nur"un südur etdiyi ülvi nurdan ibarətdir. Qahir nurdan külli ağıl və kainatın nəfsi yaranmışdır ki bu da peyğəmbər, imam və seçilmiş şəxslərin ağıllarının mənbəyi sayılır. Şaşani nur isə ikinci dərəcəli olub fələklərə və yerdəki cisimlərə görüntü verir, yaxud maddəni formalaşdırır. Qərmətilətə görə vəhyi Həzrət Məhəmmədə (s) Cəbrayıl gətirməyib, o, külli ağlın təsirindən yaranmışdır. Yəni Quran külli ağıldan gələn məlumatların Rəsulullahın (s) dili ilə səslənməsindən əmələ gəlmişdir. Məhz buna görə təriqət mənsubları Qurani-Kərimin Allahın kəlamı olmasını məcazi mənada başa düşmüşlər.
Onların doktrinasında dinin tarixi bəşəriyyətin yaranmasından etibarən kəşf, fətrət və sətr adlanan mərhələnin daxil olduğu yeddi pilləli dövr keçmişdir. Doktrinaya görə kəşf dövründə yaxşılıq hakim olduğundan zahiri şəriətə ehtiyac duyulmamış, yalnız batini şəriət mövcud olmuşdur. Fətrət adlanan ikinci dövrdə isə yaxşılıq insanlar üzərində öz gücünü itirdiyindən batini şəriətin davamlılığı kəsilmişdir. Sətr dövründə isə Həzrət Peyğəmbər (s) vəhy vasitəsi ilə şəriəti yenidən ortaya qoymuş və batini anlayışı müəyyən edən vasisini (özündən sonra rəhbər) təyin etmişdir. Qərmətiliyə görə "son dövrdə" imamlar gizli qalmalıdırlar. Onlar lazım olan vaxtda ortaya çıxıb əvvəlki şəriəti ləğv edərək, yeni kəşf dövrünün başlanğıcına təkan verəcəklər. Bu dövrlər ruhların maddədən qurtularaq külli nəfsə dönəcəyi zamanadək təkrarlanacaqdır.
Qərmətilərin həmçinin özlərinə xas Cənnət və Cəhənnəm məfhumları var imiş; bu, müəyyən mənada tənasüx inancını xatırladırmış.
Təriqət mənsubları gündə iki dəfə — Günəşin doğmasından əvvəl və batmasından sonra ikirükətlik namaz qılarmışlar. Namaz vaxtı hər rükətdə Əhməd ibn Məhəmməd ibn Hənəfiyyəyə nazil olduğuna inandıqları "İstiftah" surəsini oxuyar və qiblə üçün üzlərini Qüdsdəki Beytül-maqdisə tutarmışlar. Orucu yalnız ildə iki dəfə, Novruz və Mihrican bayramlarında saxlayarmışlar. Bəzi rəvayətlərdə Əbu Səid əl-Cənnabinin dövründən etibarən hətta namaz və orucu tamamilə tərk etdikləri bildirilmişdir. Zəkatı isə imamın haqqı kimi qəbul etdiklərindən, ildə bir dəfə müəyyən miqdarda ödəyərmişlər. Yəni gəlirlərin dövlət tərəfindən istifadə olunmayan hissəsinin beşdə birini hər il mehdi üçün ayırıb dövlət xəzinəsinə verərmişlər.
Qərmətilikdə Həcc ibadəti də özünəməxsus idi. Onu zahiri və batini olaraq iki növə bölərmişlər. Zahiri həcc hər kəsin etdiyi, batini anlamda icra olunan həcc isə imamı ziyarət mənasına gələrmiş. Təriqət mənsubları içkini halal sayıb, azı dişli heyvanların yeyilməsini haram sayırmışlar.
İnkişafı
Tarixi dövr ərzində qərmətilər arasında birliyin olmaması onların sonralar bir neçə təriqətə bölünməsiylə nəticələnmişdir. Məsələn, Həmdan Qərmət və İraqın cənubunda fəaliyyət göstərən Zikrəveyh arasında hərəkata kimin başçılıq etməsi üstündə münaqişə baş vermişdi. Zikrəveyh qərmətilərin yeganə rəhbəri olmaq üçün Qərməti öldürmək istəmişdi. Lakin xəlifə Mütədid-Billah ona qarşı hərbi əməliyyatlara başladığından qaçıb canını qurtarmışdı.
Sonra onun tərəfdarları bir-birinin ardınca iki oğlunun rəhbərliyi altında Suriyaya yollanmışdılar. Xəlifə Mütədid-Billah qərmətilərə və ismaililərə qarşı hərbi əməliyyatları genişləndirərək, təkcə İraqın cənubunda deyil, Xilafətin başqa əyalətlərində də onlara ağır zərbələr endirmişdir. Hətta ismaililərin mərkəzi olan Sələmiyyədə də təqiblər gedirdi. Buna görə də hər iki təriqətin nümayəndələri gizli fəaliyyətə üstünlük verirdilər.
Belə təqiblər nəticəsində hər iki oğlunun məğlubiyyətə uğradığını görən Zikrəveyh hərəkata özü başçılıq etmək qərarına gəlmişdi. Sədaqət andını içdikdən sonra onun rəhbərliyi altında olan silahlı dəstələr Süriyaya hücumlar edərək çoxlu cinayətlər törətmişdilər. Nəhayət, hicrətin 310-cu ilində Zikrəveyh xilafət ordusu tərəfindən məğlubiyyətə uğradılaraq həbs edilmiş və edam olunmuşdu. Bu olaylar nəticəsində qərmətilər İraq və Süriyadan geri çəkilmək məcburiyyətində qalmışdılar. Bundan başqa qərmətilər Əbu Səid Cənnabinin rəhbərliyi altında Bəhreyn adasında da möhkəmlənə bilmişdilər. Hicrətin 301-ci ilində onun ölümündən sonra bəhreynli qərmətilərə oğlu Səid başçılıq etmiş, sonra onu qardaşı Əbu Tahir Süleyman devirmişdir. Əbu Tahir Süleyman Xilafətin başqa əyalətlərinə də yürüşlər etməyə başlamışdı.
Hicrətin 311-ci ilində Bəsrə, 313-cü ilində isə Kufə bəhreynli qərmətilər tərəfindən ələ keçirilmişdi. Bu şəhərlərdə də dinc əhaliyə qarşı kütləvi cinayətlər törədilmişdi. Hicrətin 316-cı ilində qərmətilər xəlifə Müqtədinin ordusunu məğlub etdikdən bir il sonra isə Məkkəni ələ keçirə bilmişdilər. Orada onlar çoxlu zəvvarı öldürərək cəsədlərini Zəm-zəm quyusuna atmışdılar. Daha sonra qərmətilər Qara daşı Kəbənin divarından çıxarıb aparmışdılar. Qara daş 22 il ərzində, yəni hicrətin 339-cu ilinə qədər onlarda qalmışdı.
Sonu
Bütün bu "uğurlara" baxmayaraq, qərmətilərin birliyi pozulmuş, onların zəifləmələrinə gətirib çıxaran çəkişmələr başlamışdı. Hicrətin 323-cü ilində Əbu Tahir Süleymanın ölümündən sonra onun qardaşları Əbül-Qasım Səid, Əbül-Abbas Əhməd və Əbu Yaqub Yusif qərmətilərə başçılıq etmişdilər. Hicri IV əsrin ortalarında qərmətilər Misirə hücum etsələr də orada hakimiyyətdə olan İxşidilər tərəfindən məğlub edilmişdilər. Təqribən eyni vaxtda Ümmanda qərmətilərin hakimiyyətinə son qoyulmuşdu.
Bu hadisələrdən sonra qərmətilər daha da zəifləyərək hakimiyyətlərini yalnız Bəhreyndə və qismən Yəmamədə saxlaya bilmişdilər. Qərmətilərin zəifləməsindən istifadə edən Səlcuqlar, Abbasi xəlifələri və Qəznəvi sultanları onlara sarsıdıcı zərbələr endirmişlər. Hadisələrin bu cür inkişafı qərmətilər təriqətinin tarix səhnəsindən silinməsi ilə nəticələnmişdir.
Mənbə
- Müəllif: Aydın Əlizadə- "Cəmiyyət və din" qəzeti
İstinadlar
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- CARMATIANS (ing.)
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Bu meqalenin neytralligi subhe dogurur Meqalede teref tutma ve ya pislemek meqsedi dasiyan ve dogrulugu subut edilmeyen fikirlerin oldugu iddia edilir Xahis olunur bu mesele ile elaqedar istirak edesiniz Islam Islam TarixiImanin sertleriTovhid Melekler Kitablar Peygemberler Mead Axiret Qeza ve TalehIslamin bes sertiKelmeyi sehadet Namaz Oruc Hecc ZekatEseriler Maturidiler Qederiler Motezililer Cebriler Murciler Cehmiyye Musebbihiler SelefilerFiqh mezhebleriSunniler Henefiler Malikiler Safiiler Henbeliler Yox olmus mezhebler Zahiriler Auzailer Leysiler Sevriler Ceririler Sieler Imamiler Ceferiler Exbariler Usuliler Seyxiler Eleviler Ensariler Qizilbaslar Zeydiler Ismaililer Qermetiler Xasxasiler Fethiler Xettabiler Vaqifiyye Rafiziler Batiniler Qeysaniler Xurremiler Bazigiyye Qurabiyye Xariciler Muhakkime Ecrediler Meymuniler Seelebiler Ezraqiler Beyhesiler Ibadiler Necdatiler SufrilerHemcinin baxSufiler Yesevilik Neqsibendilik Suhreverdilik Xelvetilik Sefevilik Bayramilik Bektasilik Celvetilik Cerrahilik Cistiyye Ehqaqiye Gulsenilik Hurufilik Kubravilik Melametilik Movlevilik Nemetullahiyye Noqtevilik Qelenderilik Qadiriyye Rahmaniyye Rifailik Rovseniler Senusiler Saziliyye Zahidiyye Nuseyriler Druzlar Islam felsefesi Qermetiler Ismaililiyin Fatimi xelifeleri qebul etmeyib Ismayil ibn Ceferin oglu Mehemmed ibn Ismayil es Sakiri yeddinci sonuncu imam olaraq qebul eden ve Yeddiciler olaraq da taninan teriqet dovleti Onlar hicri III esrde usyan qaldiraraq Abbasiler xilafetini kokunden sarsitmislar Teriqetin bascisi Kufe seherinin yaxinligindaki Dur kendinden olan ve daha cox Qermet leqebi ile taninmis Hemdan ibn Eses idi TarixiYaranmasi Qermetilik teriqetinin yaranma tarixi Abbasi xilafetinde ismaili tebligatinin feallasmasi doneminden baslanir Taninmis ismaili tebligatcisi Huseyn Ehvazi Iraqa gelerek orada ismaililiyi qebul etmis Hemdan ibn Esesle Qermetle tanis olmusdur Huseyn Ehvazi olenden sonra Hemdan Qermet onun yerini tutmusdur O Kufe seheri ve onun etrafinda yasayan terefdarlari ucun herekatin merkezini yarada bilmis ve xilafetin muxtelif vilayetlerine tebligatcilarini gondermisdir Onlarin en taninmislarindan biri qermetiliyin ideoloqu Ebdan idi Teriqetin basqa taninmis tebligatcilari ise hicretin 289 cu ilinde qermetiler qiyamina basciliq etmis Zikreveyh ibn Mihreveyh ve Ebul Fevarizdir Ilk evvel qermetiler ismailiyi teblig etseler de sonra onlarla butun elaqelerini kesmisler Qermetiliyin terefdarlari oz ideyalari ugrunda boyuk meblegde maddi servet xercleyerek silah alar yoxsullasmis xalqi oz tereflerine cekerdiler Onlara qosulanlar soygunculuqdan elde edilmis qenimetlerden pay alardilar Xalqin bu ifratci herekata axininin basqa sebebi ise insanlarin hedelerle uzlesmesi ve heyatlarinin tehlukede olmasi idi Eqidesi Teriqetin dini ideologiyasi Fatimi ismaililerinin meydana gelmesinden evvelki Batiniyyenin dini felsefi dunyagorusu ile paralellik teskil edir Cunki Qermetilikde de nur mefhumu ehemiyyetli yeri tutur Onlara gore uca ve tek olan Allahin zati sasani nur ile qahir nur un sudur etdiyi ulvi nurdan ibaretdir Qahir nurdan kulli agil ve kainatin nefsi yaranmisdir ki bu da peygember imam ve secilmis sexslerin agillarinin menbeyi sayilir Sasani nur ise ikinci dereceli olub feleklere ve yerdeki cisimlere goruntu verir yaxud maddeni formalasdirir Qermetilete gore vehyi Hezret Mehemmede s Cebrayil getirmeyib o kulli aglin tesirinden yaranmisdir Yeni Quran kulli agildan gelen melumatlarin Resulullahin s dili ile seslenmesinden emele gelmisdir Mehz buna gore teriqet mensublari Qurani Kerimin Allahin kelami olmasini mecazi menada basa dusmusler Onlarin doktrinasinda dinin tarixi beseriyyetin yaranmasindan etibaren kesf fetret ve setr adlanan merhelenin daxil oldugu yeddi pilleli dovr kecmisdir Doktrinaya gore kesf dovrunde yaxsiliq hakim oldugundan zahiri seriete ehtiyac duyulmamis yalniz batini seriet movcud olmusdur Fetret adlanan ikinci dovrde ise yaxsiliq insanlar uzerinde oz gucunu itirdiyinden batini serietin davamliligi kesilmisdir Setr dovrunde ise Hezret Peygember s vehy vasitesi ile serieti yeniden ortaya qoymus ve batini anlayisi mueyyen eden vasisini ozunden sonra rehber teyin etmisdir Qermetiliye gore son dovrde imamlar gizli qalmalidirlar Onlar lazim olan vaxtda ortaya cixib evvelki serieti legv ederek yeni kesf dovrunun baslangicina tekan verecekler Bu dovrler ruhlarin maddeden qurtularaq kulli nefse doneceyi zamanadek tekrarlanacaqdir Qermetilerin hemcinin ozlerine xas Cennet ve Cehennem mefhumlari var imis bu mueyyen menada tenasux inancini xatirladirmis Teriqet mensublari gunde iki defe Gunesin dogmasindan evvel ve batmasindan sonra ikiruketlik namaz qilarmislar Namaz vaxti her ruketde Ehmed ibn Mehemmed ibn Henefiyyeye nazil olduguna inandiqlari Istiftah suresini oxuyar ve qible ucun uzlerini Qudsdeki Beytul maqdise tutarmislar Orucu yalniz ilde iki defe Novruz ve Mihrican bayramlarinda saxlayarmislar Bezi revayetlerde Ebu Seid el Cennabinin dovrunden etibaren hetta namaz ve orucu tamamile terk etdikleri bildirilmisdir Zekati ise imamin haqqi kimi qebul etdiklerinden ilde bir defe mueyyen miqdarda odeyermisler Yeni gelirlerin dovlet terefinden istifade olunmayan hissesinin besde birini her il mehdi ucun ayirib dovlet xezinesine verermisler Qermetilikde Hecc ibadeti de ozunemexsus idi Onu zahiri ve batini olaraq iki nove bolermisler Zahiri hecc her kesin etdiyi batini anlamda icra olunan hecc ise imami ziyaret menasina gelermis Teriqet mensublari ickini halal sayib azi disli heyvanlarin yeyilmesini haram sayirmislar Inkisafi Tarixi dovr erzinde qermetiler arasinda birliyin olmamasi onlarin sonralar bir nece teriqete bolunmesiyle neticelenmisdir Meselen Hemdan Qermet ve Iraqin cenubunda fealiyyet gosteren Zikreveyh arasinda herekata kimin basciliq etmesi ustunde munaqise bas vermisdi Zikreveyh qermetilerin yegane rehberi olmaq ucun Qermeti oldurmek istemisdi Lakin xelife Mutedid Billah ona qarsi herbi emeliyyatlara basladigindan qacib canini qurtarmisdi Sonra onun terefdarlari bir birinin ardinca iki oglunun rehberliyi altinda Suriyaya yollanmisdilar Xelife Mutedid Billah qermetilere ve ismaililere qarsi herbi emeliyyatlari genislendirerek tekce Iraqin cenubunda deyil Xilafetin basqa eyaletlerinde de onlara agir zerbeler endirmisdir Hetta ismaililerin merkezi olan Selemiyyede de teqibler gedirdi Buna gore de her iki teriqetin numayendeleri gizli fealiyyete ustunluk verirdiler Bele teqibler neticesinde her iki oglunun meglubiyyete ugradigini goren Zikreveyh herekata ozu basciliq etmek qerarina gelmisdi Sedaqet andini icdikden sonra onun rehberliyi altinda olan silahli desteler Suriyaya hucumlar ederek coxlu cinayetler toretmisdiler Nehayet hicretin 310 cu ilinde Zikreveyh xilafet ordusu terefinden meglubiyyete ugradilaraq hebs edilmis ve edam olunmusdu Bu olaylar neticesinde qermetiler Iraq ve Suriyadan geri cekilmek mecburiyyetinde qalmisdilar Bundan basqa qermetiler Ebu Seid Cennabinin rehberliyi altinda Behreyn adasinda da mohkemlene bilmisdiler Hicretin 301 ci ilinde onun olumunden sonra behreynli qermetilere oglu Seid basciliq etmis sonra onu qardasi Ebu Tahir Suleyman devirmisdir Ebu Tahir Suleyman Xilafetin basqa eyaletlerine de yurusler etmeye baslamisdi Hicretin 311 ci ilinde Besre 313 cu ilinde ise Kufe behreynli qermetiler terefinden ele kecirilmisdi Bu seherlerde de dinc ehaliye qarsi kutlevi cinayetler toredilmisdi Hicretin 316 ci ilinde qermetiler xelife Muqtedinin ordusunu meglub etdikden bir il sonra ise Mekkeni ele kecire bilmisdiler Orada onlar coxlu zevvari oldurerek cesedlerini Zem zem quyusuna atmisdilar Daha sonra qermetiler Qara dasi Kebenin divarindan cixarib aparmisdilar Qara das 22 il erzinde yeni hicretin 339 cu iline qeder onlarda qalmisdi Sonu Butun bu ugurlara baxmayaraq qermetilerin birliyi pozulmus onlarin zeiflemelerine getirib cixaran cekismeler baslamisdi Hicretin 323 cu ilinde Ebu Tahir Suleymanin olumunden sonra onun qardaslari Ebul Qasim Seid Ebul Abbas Ehmed ve Ebu Yaqub Yusif qermetilere basciliq etmisdiler Hicri IV esrin ortalarinda qermetiler Misire hucum etseler de orada hakimiyyetde olan Ixsidiler terefinden meglub edilmisdiler Teqriben eyni vaxtda Ummanda qermetilerin hakimiyyetine son qoyulmusdu Bu hadiselerden sonra qermetiler daha da zeifleyerek hakimiyyetlerini yalniz Behreynde ve qismen Yemamede saxlaya bilmisdiler Qermetilerin zeiflemesinden istifade eden Selcuqlar Abbasi xelifeleri ve Qeznevi sultanlari onlara sarsidici zerbeler endirmisler Hadiselerin bu cur inkisafi qermetiler teriqetinin tarix sehnesinden silinmesi ile neticelenmisdir MenbeMuellif Aydin Elizade Cemiyyet ve din qezetiIstinadlarHemcinin baxSielik IsmaililikXarici kecidlerCARMATIANS ing