Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
İsmaililər – İslam məzhəblərindən biri.
Yaranması
İsmaililər başqa şiələr kimi Cəfər əs-Sadiq daxil ilk altı imamı qəbul edir, lakin onun vəfatından sonra (765-ci il) imamətin, "isnə əşəriyyə"dən (on iki imamçılar) fərqli olaraq, kiçik oğlu Musa Kazıma deyil, böyük oğlu İsmailə keçdiyinə inanırlar. Yeddi imamı qəbul etdiklərinə görə, onlara "səbiyyə" (yeddi imamçılar) adı da verilmişdi. Bu məzhəbin ardıcılları belə hesab edirlər ki, Cəfər əs-Sadiq imaməti bilavasitə məhz oğlu İsmailə göstərişlə vermişdir. Amma İsmail atasından öncə – 762-ci ildə vəfat etdiyinə görə, tərəfdarları oğlu Məhəmməd Məqtumun ətrafında toplaşmış və imamətin qeybdə olan (gizli) imamdan ona ötürüldüyünə inanmışlar. İsmaililərə görə, imamlar gizli olsalar da onlara tabelik göstərmək vacibdir.
İsmailin yaxın dostu Əbu əl-Xəttab, sonralar "İsmailiyyə" adı altında təşəkkül tapan firqənin batini məzhəb kimi əqidəsini və təşkilat strukturunun əsasını formalaşdırmışdır. İlk vaxtlar imamların yeddi olduğuna etiqad etsələr də sonralar onların sayı artmışdır. Məhəmməd Məqtumdan sonra imamətin oğlu Cəfər əl-Müsaddiqə, sonra onun oğlu Məhəmməd Həbibə, daha sonra isə Məhəmmədin oğlu olan Mərakeş hakimi Übeydullah Mehdiyə keçməsi buna bariz misaldır. Bundan başqa ismaililərin Misirdə yaratdıqları Fatimilər xilafətinin bütün xəlifələri imam sayılmışlar.
Başqa şiə məzhəbləri kimi ismailik də İraqda yaranmış, sonra isə İranda və Xorasanda yayılmışdır. Amma bu regionlarda ismailik və zərdüştiliyin dini təsəvvürlərini mənimsəmiş, tədricən onlarla qarışaraq sinkretik (uzlaşdırıcı) bir təlimə çevrilmişdir. Hətta bəziləri İslamın başlıca prinsiplərindən o qədər uzaqlaşmışlar ki, onları müsəlman hesab etməmişlər.
Əqidə üsulu
Məzhəbin əqidəsinə görə İslam şəriətinin həm "açıq" (zahiri), həm də "gizli" (batini) mənaları vardır. Lakin "gizli"yə daha çox önəm verdiklərinə görə onları "batinilər" (gizli təlimin daşıyıcıları, ezoteriklər) adlandırmışlar. İsmailiyə görə, şəriətin batinini yalnız məzhəbin imamları bilir. Buna görə də Qurani-Kərim ayələrini məcazi mənada yozaraq iddia edirdilər ki, bütün bu "yozmalar" müqəddəs Kitabın batini mənalarını bilən imamlardan gəlir. Bu cür yanaşmalar bəzi sufi təriqətlərinin təlimlərində də vardır. Zaman keçdikcə ismaililər dinin zahirinə, açıq-aşkar göstərilən halal-haram problemlərinə əhəmiyyət verməmiş, onların batini mənalarının dərk olunmasını vacib saymışlar.
İsmaililərə görə, Allah imamları başqa insanlara nisbətən daha üstün tutaraq, onlara varlığın bütün aspektləri haqqında gizli biliklər vermişdir. İmamlar başqalarının xəbəri olmadığı biliklərə sahibdirlər. Hətta özlərini ardıcıllarına və tərəfdarlarına açıq-aşkar göstərməyib, "gizli" də qala bilərlər. Çünki təlimə əsasən onların xalq qarşısına çıxması vacib deyil. Tərəfdarları ilə bağlılıq isə onun xüsusi nümayəndələri tərəfindən həyata keçirilə bilər. Mütləq halda o, dini icmaya doğru yolu göstərən bir başçıdır. Lakin sonda "gizli" imam dünyada peyda olub ədaləti bərpa edəcəkdir. İsmaililərin təlimində yeni platonçuların, qnostiklərin və başqa antik məktəblərin fəlsəfi baxışları da geniş yer almışdır. Onlar antik pifaqorçuluğun və yəhudilərin Kabbala adlı mistik təlimindən təsirlənərək rəqəmlərin mistikasına da xüsusi diqqət yetirmişlər. Əsasən "yeddi" rəqəminə böyük önəm vermiş və onu müqəddəs hesab etmişlər. İsmaililər Platon fəlsəfəsinə uyğun olaraq dünyaya və onda olan hər şeyə ideal (səmavi) aləmin əks olunması kimi baxırdılar. Başqa sözlə desək, onlar əsl varlığın ideal müstəvidə, yerdə isə oradakı olayların təhrif edilmiş şəkildə, güzgüdəki kimi əks olunduğuna inanırdılar. Onlar hesab edirdilər ki, ideal aləm haqqında biliklər batini biliklərdir və o aləmin nümayəndəsi olan imamlara məxsusdur. İsmaililərə görə bütün peyğəmbərlər "Dünya dərrakəsi"nin təzahürləridirlər.
İsmaili nəzəriyyəçilərin əsərlərində yeni platonçuların, xüsusi ilə antik mistik hesab olunan Plotinin emanasiya (şüalanma) haqqında baxışlarından da geniş istifadə edilib. İsmaililər Şimali Afrikada və Misirdə hakimiyyətə gəlməmişdən öncə irimiqyaslı və uzunmüddətli gizli, bəzən də yarımgizli təbliğat aparmışlar Bu təbliğatı "ismaili dəvəti" adlandırırlar. Onun düşünülmüş strukturu və metodları olmuşdur. Dəvətin başında "gizli" imamlar duraraq, öz tapşırıqlarını yaxın və sadiq köməkçilərinə verirdilər. Onlar isə bu tapşırıqları yaxın bildikləri "dai"lərə, yəni gizli dəvətçilərə ötürərək, bunların xalq arasında yayılmasını təmin edirdilər. Beləliklə, onlar bu metod sayəsində çox möhkəm siyasi təşkilatlar qurmağı bacarmışlar. İsmaililərin gizli dəvətçiləri müsəlmanların elm yığıncaqlarına girib ilahiyyat problemləri üzrə alimlərlə mübahisələr edir, təxribat xarakterli suallar verir və bu üsulla sadə xalqı özlərinə cəlb edirdilər. Onların ideoloqları müsəlmanların dini əsaslarını hansı suallarla şübhə altına qoyulması haqqında nəzəriyyələr tərtib edir, dəvətçilər isə onları həyata keçirirdilər. Dəvətçilərin şaquli tabelik sistemi mövcud idi. Yəni rütbələrindən asılı olaraq hər dəvətçi özündən böyüyün əmrinə tərəddüdsüz tabelik göstərirdi. Bu mürəkkəb iyerarxiyanın başında Bab (qapı) dururdu. Babı hətta ismaili təbliğatının ən yüksək nümayəndələri belə tanımırdılar. Onu yalnız "gizli" imam və xüsusi adamlar tanıyırdılar. Dəvətçilərin yüksək rütbəlilərini də sadə xalq görmürdü.
İnkişafı
Sonuncu Abbasi xəlifələrinin zəifliyindən istifadə edən ismaililər İfriqiyyədə (indiki Tunis) hakimiyyətə gəlmişlər. Sonra onlar bütün Şimali Afrikanı və Siciliyanı ələ keçirib, hicrətin 347-ci ilində (969-cu ildə) isə Misiri tutmuşlar. Yeni dövlətin paytaxtı Qahirə şəhəri olmuşdur. Daha sonra Yəmən, Hicaz və Suriya da onun tərkibinə qatılmışdır. Bu dövlət Fatimilər xilafəti kimi tanınmağa başlamış və birinci fatimi xəlifəsi Übeydullah özünü Mehdi elan edərək xilaskar kimi təqdim olunmuşdur. Amma XII əsrin sonunda Fatimi xilafəti zəifləyərək ərazilərini itirdiyindən, ismaililərin də müxtəlif təriqətlərə parçalanması prosesi başlanılmışdır.
1094-cü ildə Fatimi xəlifəsi Müstənsirin ölümündən sonra onun oğlu Nizar varis elan edilmişdir. Amma xəlifəliyi onun kiçik qardaşı Mustəli ələ keçirmişdir. Nizar isə İsgəndəriyyəyə qaçıb qiyam qaldırmaq istəsə də, məğlub olub zindanda öldürülmüşdür. Bundan sonra Nizarın tərəfdarları onun nəslindən olanları imam kimi tanımışlar; onları nizarilər, yaxud "şərq ismaililəri" adlandırmışlar. Xəlifə Mustəlinin nəslinə sadiq qalanları isə müstəlilər adı ilə tanımağa başlamışlar. Bu iki təriqətin kəskin qarşıdurması nəticəsində ismaililik daha da zəifləmiş və öz mövqelərini itirmişdir. Fatimilər xəlifəliyinin varlığına isə 1171-ci ildə görkəmli siyasətçi, sərkərdə və dövlət xadimi sultan Səlahəddin Əyyubi son qoymuşdur.
Nizarilər müsəlman dünyasının şərqində daha çox yayılmışlar. Onlar, 1256-cı ildə monqol hökmdarı Hülaki xanın hücumu zamanı dağıdılmış İranın şimalındakı Ələmut zirvəsini qalaya çevirərək, onun ətrafında dövlət içində "müstəqil dövlət" yaratmışlar. Bu dövlətin yaradıcısı "yeni ismaililik" ideyalarını irəli sürmüş Həsən ibn Sabbah idi. Siyasi təriqət olmuş nizarilər uzun illər başqa dövlətlərə qarşı təxribatlar törətmiş, hətta açıq sui-qəsdlərə belə əl atmışlar. Dağlıq ərazilərdə yerləşdiklərinə görə ətrafdakı müsəlman dövlətləri onlara qarşı üğurlu hərbi əməliyyat keçirə bilməmişlər. Lakin şərqdən gələn monqollar onları darmadağın etmişlər. Qeyd edək ki, nizarilərin "xidmətindən" hətta avropalı hökmdarlar da öz siyasi rəqiblərini öldürmək üçün istifadə edirmişlər.s Monqollar Ələmut qalasını ələ keçirəndən sonra nizarilər hər yerdə şiddətli təqib olunaraq, ziyanlı bir təriqət nümayəndələri kimi öldürülmüşlər.
Müasir vəziyyət
Zaman keçdikcə onlar qan tökməkdən imtina etmiş və öz təlimlərini dünyanın müxtəlif yerlərində dinc yolla yayaraq bu günə kimi məzhəblərini qorumuşlar. Hazırda onların rəhbərləri titulu daşıyır və nizarilər ona yer üzündə İlahinin təcəssümü kimi inanırlar. Ağaxanın Hindistan və Keniyada iqamətgahları vardır. Tacikistanın bəzi yerlərində də nizariliyin ardıcılları mövcuddur. İsmailiyin digər böyük təriqətinin ardıcılları olan mustəlilər vaxtı ilə müsəlman dünyasının qərbində (Misir və Şimali Afrikada) daha çox yayılmışlar. Amma Fatimi xəlifəliyi süqut etdikdən sonra onlar Yəmənə, daha sonra isə Hindistana köçmüşlər. Hazırda mustəli icmaları Hindistan, Pakistan, İran, Yəmən, Keniya və Tanzaniyada vardır. Onların dini mərkəzi Hindistanın Surat şəhərində yerləşir. Avropada və Amerikada da müxtəlif ismaili icmalar fəaliyyət göstərirlər.
Mənbə
- Müəllif: Aydın Əlizadə- "Cəmiyyət və din" qəzeti
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Islam Islam TarixiImanin sertleriTovhid Melekler Kitablar Peygemberler Mead Axiret Qeza ve TalehIslamin bes sertiKelmeyi sehadet Namaz Oruc Hecc ZekatEseriler Maturidiler Qederiler Motezililer Cebriler Murciler Cehmiyye Musebbihiler SelefilerFiqh mezhebleriSunniler Henefiler Malikiler Safiiler Henbeliler Yox olmus mezhebler Zahiriler Auzailer Leysiler Sevriler Ceririler Sieler Imamiler Ceferiler Exbariler Usuliler Seyxiler Eleviler Ensariler Qizilbaslar Zeydiler Ismaililer Qermetiler Xasxasiler Fethiler Xettabiler Vaqifiyye Rafiziler Batiniler Qeysaniler Xurremiler Bazigiyye Qurabiyye Xariciler Muhakkime Ecrediler Meymuniler Seelebiler Ezraqiler Beyhesiler Ibadiler Necdatiler SufrilerHemcinin baxSufiler Yesevilik Neqsibendilik Suhreverdilik Xelvetilik Sefevilik Bayramilik Bektasilik Celvetilik Cerrahilik Cistiyye Ehqaqiye Gulsenilik Hurufilik Kubravilik Melametilik Movlevilik Nemetullahiyye Noqtevilik Qelenderilik Qadiriyye Rahmaniyye Rifailik Rovseniler Senusiler Saziliyye Zahidiyye Nuseyriler Druzlar Islam felsefesi Ismaililer Islam mezheblerinden biri YaranmasiIsmaililer basqa sieler kimi Cefer es Sadiq daxil ilk alti imami qebul edir lakin onun vefatindan sonra 765 ci il imametin isne eseriyye den on iki imamcilar ferqli olaraq kicik oglu Musa Kazima deyil boyuk oglu Ismaile kecdiyine inanirlar Yeddi imami qebul etdiklerine gore onlara sebiyye yeddi imamcilar adi da verilmisdi Bu mezhebin ardicillari bele hesab edirler ki Cefer es Sadiq imameti bilavasite mehz oglu Ismaile gosterisle vermisdir Amma Ismail atasindan once 762 ci ilde vefat etdiyine gore terefdarlari oglu Mehemmed Meqtumun etrafinda toplasmis ve imametin qeybde olan gizli imamdan ona oturulduyune inanmislar Ismaililere gore imamlar gizli olsalar da onlara tabelik gostermek vacibdir Ismailin yaxin dostu Ebu el Xettab sonralar Ismailiyye adi altinda tesekkul tapan firqenin batini mezheb kimi eqidesini ve teskilat strukturunun esasini formalasdirmisdir Ilk vaxtlar imamlarin yeddi olduguna etiqad etseler de sonralar onlarin sayi artmisdir Mehemmed Meqtumdan sonra imametin oglu Cefer el Musaddiqe sonra onun oglu Mehemmed Hebibe daha sonra ise Mehemmedin oglu olan Merakes hakimi Ubeydullah Mehdiye kecmesi buna bariz misaldir Bundan basqa ismaililerin Misirde yaratdiqlari Fatimiler xilafetinin butun xelifeleri imam sayilmislar Basqa sie mezhebleri kimi ismailik de Iraqda yaranmis sonra ise Iranda ve Xorasanda yayilmisdir Amma bu regionlarda ismailik ve zerdustiliyin dini tesevvurlerini menimsemis tedricen onlarla qarisaraq sinkretik uzlasdirici bir telime cevrilmisdir Hetta bezileri Islamin baslica prinsiplerinden o qeder uzaqlasmislar ki onlari muselman hesab etmemisler Eqide usuluMezhebin eqidesine gore Islam serietinin hem aciq zahiri hem de gizli batini menalari vardir Lakin gizli ye daha cox onem verdiklerine gore onlari batiniler gizli telimin dasiyicilari ezoterikler adlandirmislar Ismailiye gore serietin batinini yalniz mezhebin imamlari bilir Buna gore de Qurani Kerim ayelerini mecazi menada yozaraq iddia edirdiler ki butun bu yozmalar muqeddes Kitabin batini menalarini bilen imamlardan gelir Bu cur yanasmalar bezi sufi teriqetlerinin telimlerinde de vardir Zaman kecdikce ismaililer dinin zahirine aciq askar gosterilen halal haram problemlerine ehemiyyet vermemis onlarin batini menalarinin derk olunmasini vacib saymislar Ismaililere gore Allah imamlari basqa insanlara nisbeten daha ustun tutaraq onlara varligin butun aspektleri haqqinda gizli bilikler vermisdir Imamlar basqalarinin xeberi olmadigi biliklere sahibdirler Hetta ozlerini ardicillarina ve terefdarlarina aciq askar gostermeyib gizli de qala bilerler Cunki telime esasen onlarin xalq qarsisina cixmasi vacib deyil Terefdarlari ile bagliliq ise onun xususi numayendeleri terefinden heyata kecirile biler Mutleq halda o dini icmaya dogru yolu gosteren bir bascidir Lakin sonda gizli imam dunyada peyda olub edaleti berpa edecekdir Ismaililerin teliminde yeni platoncularin qnostiklerin ve basqa antik mekteblerin felsefi baxislari da genis yer almisdir Onlar antik pifaqorculugun ve yehudilerin Kabbala adli mistik teliminden tesirlenerek reqemlerin mistikasina da xususi diqqet yetirmisler Esasen yeddi reqemine boyuk onem vermis ve onu muqeddes hesab etmisler Ismaililer Platon felsefesine uygun olaraq dunyaya ve onda olan her seye ideal semavi alemin eks olunmasi kimi baxirdilar Basqa sozle desek onlar esl varligin ideal mustevide yerde ise oradaki olaylarin tehrif edilmis sekilde guzgudeki kimi eks olunduguna inanirdilar Onlar hesab edirdiler ki ideal alem haqqinda bilikler batini biliklerdir ve o alemin numayendesi olan imamlara mexsusdur Ismaililere gore butun peygemberler Dunya derrakesi nin tezahurleridirler Ismaili nezeriyyecilerin eserlerinde yeni platoncularin xususi ile antik mistik hesab olunan Plotinin emanasiya sualanma haqqinda baxislarindan da genis istifade edilib Ismaililer Simali Afrikada ve Misirde hakimiyyete gelmemisden once irimiqyasli ve uzunmuddetli gizli bezen de yarimgizli tebligat aparmislar Bu tebligati ismaili deveti adlandirirlar Onun dusunulmus strukturu ve metodlari olmusdur Devetin basinda gizli imamlar duraraq oz tapsiriqlarini yaxin ve sadiq komekcilerine verirdiler Onlar ise bu tapsiriqlari yaxin bildikleri dai lere yeni gizli devetcilere oturerek bunlarin xalq arasinda yayilmasini temin edirdiler Belelikle onlar bu metod sayesinde cox mohkem siyasi teskilatlar qurmagi bacarmislar Ismaililerin gizli devetcileri muselmanlarin elm yigincaqlarina girib ilahiyyat problemleri uzre alimlerle mubahiseler edir texribat xarakterli suallar verir ve bu usulla sade xalqi ozlerine celb edirdiler Onlarin ideoloqlari muselmanlarin dini esaslarini hansi suallarla subhe altina qoyulmasi haqqinda nezeriyyeler tertib edir devetciler ise onlari heyata kecirirdiler Devetcilerin saquli tabelik sistemi movcud idi Yeni rutbelerinden asili olaraq her devetci ozunden boyuyun emrine tereddudsuz tabelik gosterirdi Bu murekkeb iyerarxiyanin basinda Bab qapi dururdu Babi hetta ismaili tebligatinin en yuksek numayendeleri bele tanimirdilar Onu yalniz gizli imam ve xususi adamlar taniyirdilar Devetcilerin yuksek rutbelilerini de sade xalq gormurdu InkisafiSonuncu Abbasi xelifelerinin zeifliyinden istifade eden ismaililer Ifriqiyyede indiki Tunis hakimiyyete gelmisler Sonra onlar butun Simali Afrikani ve Siciliyani ele kecirib hicretin 347 ci ilinde 969 cu ilde ise Misiri tutmuslar Yeni dovletin paytaxti Qahire seheri olmusdur Daha sonra Yemen Hicaz ve Suriya da onun terkibine qatilmisdir Bu dovlet Fatimiler xilafeti kimi taninmaga baslamis ve birinci fatimi xelifesi Ubeydullah ozunu Mehdi elan ederek xilaskar kimi teqdim olunmusdur Amma XII esrin sonunda Fatimi xilafeti zeifleyerek erazilerini itirdiyinden ismaililerin de muxtelif teriqetlere parcalanmasi prosesi baslanilmisdir 1094 cu ilde Fatimi xelifesi Mustensirin olumunden sonra onun oglu Nizar varis elan edilmisdir Amma xelifeliyi onun kicik qardasi Musteli ele kecirmisdir Nizar ise Isgenderiyyeye qacib qiyam qaldirmaq istese de meglub olub zindanda oldurulmusdur Bundan sonra Nizarin terefdarlari onun neslinden olanlari imam kimi tanimislar onlari nizariler yaxud serq ismailileri adlandirmislar Xelife Mustelinin nesline sadiq qalanlari ise musteliler adi ile tanimaga baslamislar Bu iki teriqetin keskin qarsidurmasi neticesinde ismaililik daha da zeiflemis ve oz movqelerini itirmisdir Fatimiler xelifeliyinin varligina ise 1171 ci ilde gorkemli siyasetci serkerde ve dovlet xadimi sultan Selaheddin Eyyubi son qoymusdur Nizariler muselman dunyasinin serqinde daha cox yayilmislar Onlar 1256 ci ilde monqol hokmdari Hulaki xanin hucumu zamani dagidilmis Iranin simalindaki Elemut zirvesini qalaya cevirerek onun etrafinda dovlet icinde musteqil dovlet yaratmislar Bu dovletin yaradicisi yeni ismaililik ideyalarini ireli surmus Hesen ibn Sabbah idi Siyasi teriqet olmus nizariler uzun iller basqa dovletlere qarsi texribatlar toretmis hetta aciq sui qesdlere bele el atmislar Dagliq erazilerde yerlesdiklerine gore etrafdaki muselman dovletleri onlara qarsi ugurlu herbi emeliyyat kecire bilmemisler Lakin serqden gelen monqollar onlari darmadagin etmisler Qeyd edek ki nizarilerin xidmetinden hetta avropali hokmdarlar da oz siyasi reqiblerini oldurmek ucun istifade edirmisler s Monqollar Elemut qalasini ele kecirenden sonra nizariler her yerde siddetli teqib olunaraq ziyanli bir teriqet numayendeleri kimi oldurulmusler Muasir veziyyetZaman kecdikce onlar qan tokmekden imtina etmis ve oz telimlerini dunyanin muxtelif yerlerinde dinc yolla yayaraq bu gune kimi mezheblerini qorumuslar Hazirda onlarin rehberleri titulu dasiyir ve nizariler ona yer uzunde Ilahinin tecessumu kimi inanirlar Agaxanin Hindistan ve Keniyada iqametgahlari vardir Tacikistanin bezi yerlerinde de nizariliyin ardicillari movcuddur Ismailiyin diger boyuk teriqetinin ardicillari olan musteliler vaxti ile muselman dunyasinin qerbinde Misir ve Simali Afrikada daha cox yayilmislar Amma Fatimi xelifeliyi suqut etdikden sonra onlar Yemene daha sonra ise Hindistana kocmusler Hazirda musteli icmalari Hindistan Pakistan Iran Yemen Keniya ve Tanzaniyada vardir Onlarin dini merkezi Hindistanin Surat seherinde yerlesir Avropada ve Amerikada da muxtelif ismaili icmalar fealiyyet gosterirler MenbeMuellif Aydin Elizade Cemiyyet ve din qezeti