Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Hədis dedikdə Məhəmməd peyğəmbər barəsində rəvayət edilən şey nəzərdə tutulur. Ümumiyyətlə, hədis Məhəmməd peyğəmbərin dediklərini, davranışlarını və ətrafında olanların hərəkətlərinə olan münasibətini ehtiva edən bir anlayışdır.
Tarixi
Müsəlmanlara görə İslam iki əsas sütunun – Qurani-Kərim və sünnənin əsasında duran sonuncu dindir. İslamın əsaslandığı ikinci sütundan – sünnədən – hədislərin tarixi haqqında. Doğrudur, bir çox alimlərə görə, Sünnə hədisdən daha geniş mənaya malikdir. Ancaq bunların arasında fərqin olmadığını düşünənlər də az deyildir. Hədis dedikdə Məhəmməd peyğəmbər barəsində rəvayət edilən şey nəzərdə tutulur. Ümumiyyətlə, hədis Məhəmməd peyğəmbərin dediklərini, davranışlarını və ətrafında olanların hərəkətlərinə olan münasibətini ehtiva edən bir anlayışdır. Bunun üçün hədisləri çox vaxt [əl-əhədis əl-qavliyyə] – ( Məhəmməd peyğəmbərin dediyi, sözlə ifadə etdiyi hədislər), [əl-əhədis əl-filiyyə] – (Məhəmməd peyğəmbərin davranışını, etdiyi işləri, əməlləri, hərəkətlərini ifadə edən hədislər) və [əl-əhədis ət-təqririyyə] – Məhəmməd peyğəmbərin ətrafında olan insanların davranışlarına, hərəkətlərinə, dediklərinə olan təqriredici münasibətini bildirən hədislər) deyə üç qismə ayırırlar. Bəzən Məhəmməd peyğəmbərin fitri xüsusiyyətlərini, əxlaqı xarakterini də hədis məfhumuna daxil edirlər. Belə bir fikir var ki, deyilən söz mənasında ilk dəfə hədis sözünü Məhəmməd peyğəmbər özü işlətmişdir. Sonralar, yəni səhabə və onlardan sonra gələn nəsillərin zamanında hədis məfhumu daha geniş məna kəsb etmiş, Məhəmməd peyğəmbərin dediklərini, davranışlarını və müxtəlif hadisə və əşyalara təqriredici münasibətini əhatə etmişdir.
Bəzi alimlər hədis məfhumunun məna tutumunu daha da genişləndirərək səhabə və tabiinlərin dediklərini, şəxsi fitvalarını da buraya müncər etmişlər. Bu zaman mərfu, məvquf və məqtu hədis deyilən anlayışlar ortaya çıxmışdı. Belə ki mərfu hədislər Məhəmməd peyğəmbərin özünə, məvquf hədislər səhabələrə, məqtu hədislər isə tabiinlərə aid edilirdi. Sonralar bu üç anlayışı özündə birləşdirən "xəbər" kəlməsi işlənməyə başladığı zaman bir-çox alimlər mərfu və məvquf olan rəvayətləri hədis kimi adlandırmağı münasib hesab etmişlər. Daha sonralar isə (VIII əsrdən etibarən) hədis məfhumunu ifadə etmək üçün "elm" sözü işlədilməyə başlandı.
Qurani-Kərim kimi əsas, ana mənbə olduğu halda Məhəmməd peyğəmbərin hədislərə baş vurmasının bir-çox obyektiv səbəbi vardır. Belə ki buraya Qurani-Kərimin bir-çox ayələrinə aydınlıq gətirmə, onları ümumidən xüsusiyə doğru prinsipi əsasında izah etmə, ayələrlə ümumi olaraq bildirilən, əmr edilən dini ritualların bütün təfərrüatı ilə səhabələrə çatdırılması, gündəlik məişət həyatında ortaya çıxan problemlərin həlli üçün vəhyə lüzumun görülməməsi və s. daxil idi. Hədislər vəhyə əsaslanan İslamın insanların qəlblərini fəth etmək üçün Məhəmməd peyğəmbərin münasib bildiyi "sadiq dostları" idi. İnsanlar ümumi dini ehkamlar qarşısında anlaşılmazlığa qapılmadılar. Bax, bunun qarşısını hədislər aldı. Hədislər Məhəmməd peyğəmbərin ilahi vəhylə şərəflənməsinin məntiqi rasionallıqda əksini tapmış təzahürü idi.
Hədisin iki əsas komponenti vardır. Bunlar hədisin sözləri, ifadə olunduğu maddi şəkli mənasına gələn "mətn" və hədisi rəvayət edənlər "zənciri" və ya onun çatdırılma, nəql edilmə zəncirini ifadə edən "sənəd" anlayışlarıdır. Deməli, hədisin mətni deyəndə onun məzmununu ifadə edən maddi dil işarələri, sənəd deyəndə isə hədisi rəvayət edənlərə isnadən onun nəqli çatdırılması nəzərdə tutulur.
Hədislərin mətninin yazıya alınmasına gəlincə, onun tarixi tam dəqiqliyi ilə bizə məlum olmasa da bir şey bəllidir ki, Allahın kəlamı ilə müqayisədə onlar sistemli şəkildə və tam olaraq sonralar yazılmışdı. Bir şeyə fikir verək: Məhəmməd peyğəmbər vəhyin məhsulu olan hər bir ayəni yazdırmış və bu ilahi mesajın – Quranın təkcə insanlara çatdırılması üçün deyil, qorunması üçün də lazımi və mümkün olan bütün tədbirləri görmüşdü. Ancaq hədislərin yazıya alınmasına olan diqqət və maraq Qurana olan qayğıdan daha az idi. Səbəb kimi deyə bilərik ki, Məhəmməd peyğəmbər üçün Allahın kəlamı daha vacib idi. Cəhaləti yox etmək üçün Quran hər şeydən daha üstün sayılmışdı.
Hədislərin toplu halda yazılmasına olan ənənəvi baxış bundan ibarətdir ki, bu proses VIII əsrin əvvəllərindən başlayıb. Ancaq müxtəlif mənbələri araşdırdıqda aydın olur ki, hələ Məhəmməd peyğəmbərin sağlığında yazıya alınmış hədis topluları (rulonlar) mövcud idi. Hədis alimləri olan Tirmizi və Əbu Davudun hədis kitablarında belə bir rəvayət yer alır ki, Məkkədən olan Məhəmməd peyğəmbərdən eşitdiyi hədislərdən (təxminən 1000 hədis) ibarət kiçik bir məcmuə yazır və onu "əs-Səhifə əs-Sadiqa" ("Doğru-dürüst səhifələr") kimi adlandırır. Sonralar bu əsər sünni alimi, Hənbəli məzhəbinin banisi Əhməd ibn Hənbəl və digərlərinin hədis kitablarının tərtib edilməsində istifadə edilmişdir. Səhabələrdən Ənəsin də hədis rulonlarına sahib olması məlumdur. Məhəmməd peyğəmbərin Yəmənə vali təyin edərkən ona yazılı şəkildə təlimatı verməsi, Cabir ibn Abdullahın həccə dair kitabça yazması – Cabirin "Səhifə"si (çox güman ki, burada Məhəmməd peyğəmbərin son həcc səfəri və bu zaman etdiyi çıxışdan söhbət gedirmiş), səhabələrdən və Məhəmməd peyğəmbər barəsində qələmə aldıqları xatirələr ( əsərini "Böyük bir kitab" ("Nüsxə kəbirə") adlandırır), Məhəmməd peyğəmbərin vəfatı ərəfəsində gənc İbn Abbas yaşlı səhabələrdən öyrəndiklərini bir-çox kitabda toplaması, İbn Məsudun hazırladığı hədis tərtibatı, Əbu Hüreyrənin tələbələrinə mənbələrdə "Kutubən kəsiratən" ("Bir-çox kitab") kimi qeyd edilən hədis toplularını göstərməsi, tələbəsi 138 hədisi ehtiva edən bir kitabça yazdırması (sonuncu əsər dövrümüzə qədər gəlib çatmışdır), Əbu Bəkirin Məhəmməd peyğəmbərlə bağlı 500 hədisə yer verdiyi bir kitab yazdığı və yandırdığı, Əlinin "Səhifə"si və s. faktlar ilkin İslam dövründə hədislərin yazıya alınmasını göstərən danılmaz dəlillər hesab edilir. Sonralar ortaya çıxan siyasi qrupların özlərini əsaslandırmaq üçün hədis uydurmaları hədislərin sistemli şəkildə toplanaraq yazıya alınmasına səbəb oldu. Məhəmməd peyğəmbərə dair hədislərin və onun barəsində nəql edilmiş rəvayətlərin yox olma təhlükəsi xəlifə Ömər ibn Əbdüləzizi hədislərin yazıya alınması üçün əmr verməyə sövq etdi. Hədislərin toplanması iki mərhələdən keçmişdir. Birinci dövr üçün hədislərin toplanaraq yazıya alınması xarakterik idi. Yuxarıda qeyd etdiyimiz hədis rulonlarında, səhifələrində yer alan, səhabə və tabiinlərin yaddaşlarında qalan hədislər toplanaraq yazıldıqdan sonra onların müxtəlif konsepsiyalara görə təsnif edilməsi başlandı. Bu, ikinci mərhələ sayılırdı. Toplanmış hədislərin təsnifi zamanı "əl-Cə`mi", "əs-Sünən", "əl-Müsənnəf", "əl-Müsnəd", "əl-Mü`cəm", "əl-Müstəxrəc", "əl-Müstədrək" və s. kimi adlar verilən kitablar yazıldı.
Hədis terminləri
İsnad: Bu kəlmə lüğətdə istinad, mənbə, dəlil-sübut, dayaq və s. mənaları ifadə edir. İstilahi mənada isə bu kəlmənin iki mənası var: – Hədisi istinad edərək rəvayət edənə aid etmək; – Hədisin mətninə gətirib çıxaran ravilərin silsiləsi. Bu mənada o, "sənəd"in sinonimi hesab olunur.
Həsən: Bu kəlmə lüğətdə yaxşı, çox gözəl, və s. mənaları ifadə edir. İstilahi mənada – İbn Həcərin tərifinə əsaslanıb belə demək olar: "Həsən hədis, isnadının əvvəlindən axırına qədər (mühafizə, yaxud yazdıqlarını qorumaq baxımından) dəqiqliyi az olan insaflı ravinin aramsız, sapdırmadan (şazz olmadan) və qüsursuz ("illə"siz) olaraq özü kimisindən xəbər verdiyi hədisdir".
Həsən li-ğeyrihi: "Həsən" kəlməsinin lüğəti və istilahi mənası artıq yuxarıda izah olunub. "Li-ğeyrihi" kəlməsinə gəlincə, bu ərəbcə "li"- ön qoşmasından, "ğeyrun"- ismindən və "hu"- bitişən əvəzliyindən əmələ gəlmiş kəlmədir. Ayrı-ayrılıqda "li"- aidiyyət, mənsubiyyət bildirir. "Ğeyrun"- kəlməsi özgə, başqa və qeyri mənalarını, "hu"- əvəzliyi isə onun, ona və onu mənalarını ifadə edir. İstilahi mənada isə – bu, bir çox yollarla (isnadlarla) rəvayət olunmuş "daif" hədisdir ki, onun zəifliyinin səbəbi ravinin yalançı və ya fasiq olmasıyla əlaqəli deyildir. Bu növ hədis dərəcə etibarilə "həsən"dən aşağı hesab olunur.
Həsən-Səhih: "Həsən" dərəcə etibarı ilə "səhih"dən aşağı hesab olunur. Elə isə fərqli mənaları olan bu iki istilahi terminləri necə cəm etmək olar? Artıq alimlər Tirmizinin bu ifadəsində olan məqsədini müxtəlif cür izah etmişlər. Bu izahların ən gözəli isə ibn Həcərin izahıdır. Bunu da Suyuti təqdirə layiq hesab etmişdir. Xülasə budur: – Əgər hədisin iki və daha çox isnadı varsa bu ifadə: "Bu hədis bir isnadla "həsən", digər isnadla isə "səhih"dir – mənasını ifadə edir. – Əgər hədisin yalnız bir isnadı varsa bu ifadə: "Bu hədis bir qrup alimin rəyinə görə "həsən", digərlərinə görə isə "səhih"dir!- mənasını ifadə edir.
Münqəti: Bu kəlmə ərəbcə "məqtu" felinin məchul növündən əmələ gəlmiş feli sifətdir. Bu da kəsilmiş, ayrılmış və s. Mənaları ifadə edir. İstilahi mənada isə – isnadının hər hansı bir yerində [ya əvvəlində, ya ortasında, ya da sonunda] bağlılıq olmayan sənəd "məqtu" adlanır.
Münkər: Bu kəlmə ərəbcə "ənkərə" felinin məchul növündən əmələ gəlmiş feli sifətdir. Bu da inkar olunmuş, hamı tərəfindən qəbul edilməmiş və s. mənaları ifadə edir. İstilahi mənada isə – etibarsız ravinin etibarlı raviyə müxalif olaraq rəvayət etdiyi hədis "münkər" adlanır.
Səhih: Bu kəlmə lüğətdə müxtəlif mənalarda istifadə olunur. Məsələn: Sağlam, möhkəm, qıvraq, gümrah və s. İstilahi mənada isə – səhih hədis, isnadının əvvəlindən axırına qədər dəqiq olan insaflı ravinin aramsız, sapdırmadan [şazz olmadan] və qüsursuz [müəlləlsiz] olaraq özü kimisindən xəbər verdiyi hədisdir".
Bu tərifi beş hissəyə bölüb şərh etmək olar:
a)isnadın aramsız olması: yəni isnadın əvvəlindən axırına qədər hədisin ravilərindən hər biri onu özündən əvvəlki ravidən bilavasitə götürmüş [eşitmiş] olsun;
b)ravinin insaflı olması: yəni hədisin ravilərindən hər biri müəyyən dəyərlərə malik olmalıdır. Belə ki, o müsəlman, həddi-büluğa çatmış, şüurlu olmalı, fasiq və əxlaqsız olmamalıdır;
v) ravinin dəqiq olması: yəni hədisin ravilərindən hər biri tam dəqiq olmalıdır. Belə ki, onun ya yaddaşı möhkəm olmalı, ya da yazdıqlarını qorumaqda dəqiq olmalıdır;
q) şazz olmaması: Hədis şazz olmamalıdır. Belə ki, rəvayəti "məqbul" ["səhih", yaxud "həsən"] sayılan ravinin özündən də nüfuzlu raviyə müxalif olması şazz adlanır.
d) müəlləl olmaması: Hədisdə [sənəddə və ya mətndə] "illə" olmamalıdır. "İllə" hədisin mötəbər olmasında naqislik əmələ gətirən gizlin, anlaşılmaz səbəbdir.
Səhih li-ğeyrihi: "Səhih" və "Li-ğeyrihi" kəlmələrinin ayrı-ayrılıqda lüğəti və istilahi mənası artıq yuxarıda izah olunub. İstilahi mənada isə – bu, özünün mislində və ya özündəndə qüvvətli bir başqa yolla [isnadla] rəvayət olunmuş "həsən" hədisdir. Bu növ hədis dərəcə etibarilə "səhih"dən aşağı hesab olunur.
Şazz: Bu kəlmə ərəbcə "şəzzə" felinin məlum növündən əmələ gəlmiş feli sifətdir. Bu da tək-tənha, yana çəkilmiş mənaları ifadə edir. İstilahi mənada isə – rəvayəti məqbul ["səhih", yaxud "həsən"] sayılan ravinin özündən də nüfuzlu raviyə müxalif olaraq rəvayət etdiyi hədis şazz adlanır.
Zəif: Bu kəlmə lüğətdə zəif, gücsüz, qeyriqənaətbəxş və s. Mənaları ifadə edir. İstilahi mənada isə – nəql etdiyi hədisə etimad olunmayan, etibarsız raviyə "daif"- deyilir. Hədislə bağlı terminə gəlincə, onun da özünə məxsus istilahi mənası vardır. Belə ki, hədis alimləri hədisə "daif" dedikdə, həsən hədisdən aşağı dərəcədə yerləşən, yaxud özündə həsən hədisin vəsfini cəm etməyən, hər hansı şərtlərindən biri olmayan hədisi qəsd edirlər.
Həmçinin bax
İstinadlar
- Buxari, "Səhihi Buxari", "Elm" kitabı, 33; "Riqaq" kitabı, 51; "İtisam" kitabı, 9
Xarici keçidlər
- Hədis elmi (Cavid Musayev)
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Bu adin diger istifade formalari ucun bax Hedis deqiqlesdirme Hedis dedikde Mehemmed peygember baresinde revayet edilen sey nezerde tutulur Umumiyyetle hedis Mehemmed peygemberin dediklerini davranislarini ve etrafinda olanlarin hereketlerine olan munasibetini ehtiva eden bir anlayisdir TarixiMuselmanlara gore Islam iki esas sutunun Qurani Kerim ve sunnenin esasinda duran sonuncu dindir Islamin esaslandigi ikinci sutundan sunneden hedislerin tarixi haqqinda Dogrudur bir cox alimlere gore Sunne hedisden daha genis menaya malikdir Ancaq bunlarin arasinda ferqin olmadigini dusunenler de az deyildir Hedis dedikde Mehemmed peygember baresinde revayet edilen sey nezerde tutulur Umumiyyetle hedis Mehemmed peygemberin dediklerini davranislarini ve etrafinda olanlarin hereketlerine olan munasibetini ehtiva eden bir anlayisdir Bunun ucun hedisleri cox vaxt el ehedis el qavliyye Mehemmed peygemberin dediyi sozle ifade etdiyi hedisler el ehedis el filiyye Mehemmed peygemberin davranisini etdiyi isleri emelleri hereketlerini ifade eden hedisler ve el ehedis et teqririyye Mehemmed peygemberin etrafinda olan insanlarin davranislarina hereketlerine dediklerine olan teqriredici munasibetini bildiren hedisler deye uc qisme ayirirlar Bezen Mehemmed peygemberin fitri xususiyyetlerini exlaqi xarakterini de hedis mefhumuna daxil edirler Bele bir fikir var ki deyilen soz menasinda ilk defe hedis sozunu Mehemmed peygember ozu isletmisdir Sonralar yeni sehabe ve onlardan sonra gelen nesillerin zamaninda hedis mefhumu daha genis mena kesb etmis Mehemmed peygemberin dediklerini davranislarini ve muxtelif hadise ve esyalara teqriredici munasibetini ehate etmisdir Bezi alimler hedis mefhumunun mena tutumunu daha da genislendirerek sehabe ve tabiinlerin dediklerini sexsi fitvalarini da buraya muncer etmisler Bu zaman merfu mevquf ve meqtu hedis deyilen anlayislar ortaya cixmisdi Bele ki merfu hedisler Mehemmed peygemberin ozune mevquf hedisler sehabelere meqtu hedisler ise tabiinlere aid edilirdi Sonralar bu uc anlayisi ozunde birlesdiren xeber kelmesi islenmeye basladigi zaman bir cox alimler merfu ve mevquf olan revayetleri hedis kimi adlandirmagi munasib hesab etmisler Daha sonralar ise VIII esrden etibaren hedis mefhumunu ifade etmek ucun elm sozu isledilmeye baslandi Qurani Kerim kimi esas ana menbe oldugu halda Mehemmed peygemberin hedislere bas vurmasinin bir cox obyektiv sebebi vardir Bele ki buraya Qurani Kerimin bir cox ayelerine aydinliq getirme onlari umumiden xususiye dogru prinsipi esasinda izah etme ayelerle umumi olaraq bildirilen emr edilen dini rituallarin butun teferruati ile sehabelere catdirilmasi gundelik meiset heyatinda ortaya cixan problemlerin helli ucun vehye luzumun gorulmemesi ve s daxil idi Hedisler vehye esaslanan Islamin insanlarin qelblerini feth etmek ucun Mehemmed peygemberin munasib bildiyi sadiq dostlari idi Insanlar umumi dini ehkamlar qarsisinda anlasilmazliga qapilmadilar Bax bunun qarsisini hedisler aldi Hedisler Mehemmed peygemberin ilahi vehyle sereflenmesinin mentiqi rasionalliqda eksini tapmis tezahuru idi Hedisin iki esas komponenti vardir Bunlar hedisin sozleri ifade olundugu maddi sekli menasina gelen metn ve hedisi revayet edenler zenciri ve ya onun catdirilma neql edilme zencirini ifade eden sened anlayislaridir Demeli hedisin metni deyende onun mezmununu ifade eden maddi dil isareleri sened deyende ise hedisi revayet edenlere isnaden onun neqli catdirilmasi nezerde tutulur Hedislerin metninin yaziya alinmasina gelince onun tarixi tam deqiqliyi ile bize melum olmasa da bir sey bellidir ki Allahin kelami ile muqayisede onlar sistemli sekilde ve tam olaraq sonralar yazilmisdi Bir seye fikir verek Mehemmed peygember vehyin mehsulu olan her bir ayeni yazdirmis ve bu ilahi mesajin Quranin tekce insanlara catdirilmasi ucun deyil qorunmasi ucun de lazimi ve mumkun olan butun tedbirleri gormusdu Ancaq hedislerin yaziya alinmasina olan diqqet ve maraq Qurana olan qaygidan daha az idi Sebeb kimi deye bilerik ki Mehemmed peygember ucun Allahin kelami daha vacib idi Cehaleti yox etmek ucun Quran her seyden daha ustun sayilmisdi Hedislerin toplu halda yazilmasina olan enenevi baxis bundan ibaretdir ki bu proses VIII esrin evvellerinden baslayib Ancaq muxtelif menbeleri arasdirdiqda aydin olur ki hele Mehemmed peygemberin sagliginda yaziya alinmis hedis toplulari rulonlar movcud idi Hedis alimleri olan Tirmizi ve Ebu Davudun hedis kitablarinda bele bir revayet yer alir ki Mekkeden olan Mehemmed peygemberden esitdiyi hedislerden texminen 1000 hedis ibaret kicik bir mecmue yazir ve onu es Sehife es Sadiqa Dogru durust sehifeler kimi adlandirir Sonralar bu eser sunni alimi Henbeli mezhebinin banisi Ehmed ibn Henbel ve digerlerinin hedis kitablarinin tertib edilmesinde istifade edilmisdir Sehabelerden Enesin de hedis rulonlarina sahib olmasi melumdur Mehemmed peygemberin Yemene vali teyin ederken ona yazili sekilde telimati vermesi Cabir ibn Abdullahin hecce dair kitabca yazmasi Cabirin Sehife si cox guman ki burada Mehemmed peygemberin son hecc seferi ve bu zaman etdiyi cixisdan sohbet gedirmis sehabelerden ve Mehemmed peygember baresinde qeleme aldiqlari xatireler eserini Boyuk bir kitab Nusxe kebire adlandirir Mehemmed peygemberin vefati erefesinde genc Ibn Abbas yasli sehabelerden oyrendiklerini bir cox kitabda toplamasi Ibn Mesudun hazirladigi hedis tertibati Ebu Hureyrenin telebelerine menbelerde Kutuben kesiraten Bir cox kitab kimi qeyd edilen hedis toplularini gostermesi telebesi 138 hedisi ehtiva eden bir kitabca yazdirmasi sonuncu eser dovrumuze qeder gelib catmisdir Ebu Bekirin Mehemmed peygemberle bagli 500 hedise yer verdiyi bir kitab yazdigi ve yandirdigi Elinin Sehife si ve s faktlar ilkin Islam dovrunde hedislerin yaziya alinmasini gosteren danilmaz deliller hesab edilir Sonralar ortaya cixan siyasi qruplarin ozlerini esaslandirmaq ucun hedis uydurmalari hedislerin sistemli sekilde toplanaraq yaziya alinmasina sebeb oldu Mehemmed peygembere dair hedislerin ve onun baresinde neql edilmis revayetlerin yox olma tehlukesi xelife Omer ibn Ebdulezizi hedislerin yaziya alinmasi ucun emr vermeye sovq etdi Hedislerin toplanmasi iki merheleden kecmisdir Birinci dovr ucun hedislerin toplanaraq yaziya alinmasi xarakterik idi Yuxarida qeyd etdiyimiz hedis rulonlarinda sehifelerinde yer alan sehabe ve tabiinlerin yaddaslarinda qalan hedisler toplanaraq yazildiqdan sonra onlarin muxtelif konsepsiyalara gore tesnif edilmesi baslandi Bu ikinci merhele sayilirdi Toplanmis hedislerin tesnifi zamani el Ce mi es Sunen el Musennef el Musned el Mu cem el Mustexrec el Mustedrek ve s kimi adlar verilen kitablar yazildi Hedis terminleriIsnad Bu kelme lugetde istinad menbe delil subut dayaq ve s menalari ifade edir Istilahi menada ise bu kelmenin iki menasi var Hedisi istinad ederek revayet edene aid etmek Hedisin metnine getirib cixaran ravilerin silsilesi Bu menada o sened in sinonimi hesab olunur Hesen Bu kelme lugetde yaxsi cox gozel ve s menalari ifade edir Istilahi menada Ibn Hecerin terifine esaslanib bele demek olar Hesen hedis isnadinin evvelinden axirina qeder muhafize yaxud yazdiqlarini qorumaq baximindan deqiqliyi az olan insafli ravinin aramsiz sapdirmadan sazz olmadan ve qusursuz ille siz olaraq ozu kimisinden xeber verdiyi hedisdir Hesen li geyrihi Hesen kelmesinin lugeti ve istilahi menasi artiq yuxarida izah olunub Li geyrihi kelmesine gelince bu erebce li on qosmasindan geyrun isminden ve hu bitisen evezliyinden emele gelmis kelmedir Ayri ayriliqda li aidiyyet mensubiyyet bildirir Geyrun kelmesi ozge basqa ve qeyri menalarini hu evezliyi ise onun ona ve onu menalarini ifade edir Istilahi menada ise bu bir cox yollarla isnadlarla revayet olunmus daif hedisdir ki onun zeifliyinin sebebi ravinin yalanci ve ya fasiq olmasiyla elaqeli deyildir Bu nov hedis derece etibarile hesen den asagi hesab olunur Hesen Sehih Hesen derece etibari ile sehih den asagi hesab olunur Ele ise ferqli menalari olan bu iki istilahi terminleri nece cem etmek olar Artiq alimler Tirmizinin bu ifadesinde olan meqsedini muxtelif cur izah etmisler Bu izahlarin en gozeli ise ibn Hecerin izahidir Bunu da Suyuti teqdire layiq hesab etmisdir Xulase budur Eger hedisin iki ve daha cox isnadi varsa bu ifade Bu hedis bir isnadla hesen diger isnadla ise sehih dir menasini ifade edir Eger hedisin yalniz bir isnadi varsa bu ifade Bu hedis bir qrup alimin reyine gore hesen digerlerine gore ise sehih dir menasini ifade edir Munqeti Bu kelme erebce meqtu felinin mechul novunden emele gelmis feli sifetdir Bu da kesilmis ayrilmis ve s Menalari ifade edir Istilahi menada ise isnadinin her hansi bir yerinde ya evvelinde ya ortasinda ya da sonunda bagliliq olmayan sened meqtu adlanir Munker Bu kelme erebce enkere felinin mechul novunden emele gelmis feli sifetdir Bu da inkar olunmus hami terefinden qebul edilmemis ve s menalari ifade edir Istilahi menada ise etibarsiz ravinin etibarli raviye muxalif olaraq revayet etdiyi hedis munker adlanir Sehih Bu kelme lugetde muxtelif menalarda istifade olunur Meselen Saglam mohkem qivraq gumrah ve s Istilahi menada ise sehih hedis isnadinin evvelinden axirina qeder deqiq olan insafli ravinin aramsiz sapdirmadan sazz olmadan ve qusursuz muellelsiz olaraq ozu kimisinden xeber verdiyi hedisdir Bu terifi bes hisseye bolub serh etmek olar a isnadin aramsiz olmasi yeni isnadin evvelinden axirina qeder hedisin ravilerinden her biri onu ozunden evvelki raviden bilavasite goturmus esitmis olsun b ravinin insafli olmasi yeni hedisin ravilerinden her biri mueyyen deyerlere malik olmalidir Bele ki o muselman heddi buluga catmis suurlu olmali fasiq ve exlaqsiz olmamalidir v ravinin deqiq olmasi yeni hedisin ravilerinden her biri tam deqiq olmalidir Bele ki onun ya yaddasi mohkem olmali ya da yazdiqlarini qorumaqda deqiq olmalidir q sazz olmamasi Hedis sazz olmamalidir Bele ki revayeti meqbul sehih yaxud hesen sayilan ravinin ozunden de nufuzlu raviye muxalif olmasi sazz adlanir d muellel olmamasi Hedisde senedde ve ya metnde ille olmamalidir Ille hedisin moteber olmasinda naqislik emele getiren gizlin anlasilmaz sebebdir Sehih li geyrihi Sehih ve Li geyrihi kelmelerinin ayri ayriliqda lugeti ve istilahi menasi artiq yuxarida izah olunub Istilahi menada ise bu ozunun mislinde ve ya ozundende quvvetli bir basqa yolla isnadla revayet olunmus hesen hedisdir Bu nov hedis derece etibarile sehih den asagi hesab olunur Sazz Bu kelme erebce sezze felinin melum novunden emele gelmis feli sifetdir Bu da tek tenha yana cekilmis menalari ifade edir Istilahi menada ise revayeti meqbul sehih yaxud hesen sayilan ravinin ozunden de nufuzlu raviye muxalif olaraq revayet etdiyi hedis sazz adlanir Zeif Bu kelme lugetde zeif gucsuz qeyriqenaetbexs ve s Menalari ifade edir Istilahi menada ise neql etdiyi hedise etimad olunmayan etibarsiz raviye daif deyilir Hedisle bagli termine gelince onun da ozune mexsus istilahi menasi vardir Bele ki hedis alimleri hedise daif dedikde hesen hedisden asagi derecede yerlesen yaxud ozunde hesen hedisin vesfini cem etmeyen her hansi sertlerinden biri olmayan hedisi qesd edirler Hemcinin baxCerhIstinadlarBuxari Sehihi Buxari Elm kitabi 33 Riqaq kitabi 51 Itisam kitabi 9Xarici kecidlerHedis elmi Cavid Musayev