Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Sufilik (ərəb. صوفية) və ya Təsəvvüf (ərəb. تصوف) – İslamda mənəviyyatın inkişaf yollarını göstərən xüsusi təlimdir.
Təsəvvüf alimlərinə görə sufilik müsəlmanın mənəvi axtarışlarının nəticəsidir. Sufilik yolu ilə gedən müsəlman maddi aləmdən azad olmağa və mənəvi cəhətdən yüksəlməyə can atır. Bunu edərkən Allahı sevərək ona ibadət edir, yüksək əxlaqi xüsusiyyətlərə yiyələnir. Mənəviyyatın təkmilləşdirilməsi dinin durğunlaşmasının, onun yalnız qanunlar toplusuna çevrilməsinin, ruhunun itirilməsinin də qarşısını alır. Sufilər hesab edir ki, mənəviyyat yolçuları dözümlülük, sülhsevərlilik, yüksək əxlaqi xüsusiyyətləri əldə edərək lovğalıq, xəsislik, kobudluq kimi mənfi xüsusiyyətlərdən qurtula bilərlər. Onlara görə mənəvi inkişaf yalnız fiqhi qadağalarla və fətvalarla əldə olunmaz. Buna görə problemlərin yalnız zahiri tərəflərini nizamlayan qanunlardan fərqli olaraq sufilik hər kəsin mənəvi aləminə təsir edir, ona Allaha içdən gələn sevgi duyğularını aşılayır.
Mənbəyi
Sufilərin mənəvi inkişaf yolu Məhəmməd peyğəmbər, onun əhli-beyti və ilk səhabələrinin örnəyinə uyğun olmalıdır. Buna görə də, digər İslam elmlərində olduğu kimi sufiliyin qaynağı da Quran və hədislərdir.
Mənəviyyat yolçusu gərək hansısa sufi təriqətində olsun və bu yolu şeyxin rəhbərliyi altında getsin. Təkbaşına bu yolu getmək mümkün deyildir. Bu da təsəvvüfün şərtlərindən biridir.
Tarixi
İslam tarixində ilk sufilər kimi əbhül Əsfal göstərirlər. Onlar hələ peyğəmbərin zamanında onun örnəyindən ibrət alaraq Mədinə məscidində mənəvi yüksəlmə və zahidlik yolu ilə getməyə üstünlük vermişdirlər. Sufilik sözünün də "Süffədən" yaranması ehtimalı vardır. Onların arasında Səlman Farisi, Əbu Zər, Süheyb Rumi, Əbu Musa Əşəri kimi tanınmış səhabələr də olmuşdurlar.
Hicrətin ikinci əsrində Allaha sevgi duyğusunu bəsləyərək ona ibadət etmək kimi sufi ideyaları geniş yayılmağa başlamışdır. O zaman Mədinə, Bəsrə, Küfə və Xorasanda ilk sufi məzhəbləri yaranmış və inkişaf etmişdir. Daha sonra sufiliyin əsasları, anlayışları, terminologiyası formalaşmışdır
Sufi şeyxləri insan mənəviyyatı, ruhun halları, onun yetkinləşməsi yolundakı mərhələlər haqqında mistik baxışlar irəli sürmüşdürlər. Həllac və Bistami "fəna" adlanan Tanrıda insan mənəviyyatının əriməsi yolu ilə onun əsl mənliyinin ortaya çıxması və "bəqa" adlanan Tanrıda mənliyi əritdikdən sonra onunla qovuşmaq ideyalarını irəli sürmüşdürlər. Əsası Rəbiyyə əl-Ədəviyyənin qoyduğu Allaha münasibətdə sonsuz sevgi (eşq) ideyası da inkişaf edirdi. Hüzn və Tanrıdan qorxu ideyalarını aşılayan sufilər onlarla birləşmişdirlər.
Nişapur məktəbi
Təsəvvüfün Nişapur məktəbinin görkəmli şeyxi Bəyazid Bistami (262/875-ci ildə edam edilmişdir) olmuşdur. O, insan "Mən"inin itirilməsi, Tanrıda əriməsi ideyası ilə çıxış etmişdir. O, bu halı "yoxluq" adlandırmışdır. Onun təlimində yoxluq halından sonra vəcd (ekstaz), eləcə də Tanrıya olan sevgidən sərxoşluq (sukr) halları gəlir. Tanrıya qovuşmuş, Onda ərimiş kəs Onun sifətlərinə yiyələnmiş olur. Bistami ilk dəfə "Sən mənsən, mən isə Sən" sözlərini istifadə etmişdir. Nişapur məktəbinin başqa bir tanınmış şeyxi Allaha sonsuz sevgi ideyalarını aşılamış Yəhya Müəz oğlu Razi (258/871-ci ildə vəfat etmişdir) olmuşdur. O, Allaha münasibətdə "sərxoşedici sevgi" anlayışını ortaya çıxarmışdır. Onun fikrinə görə əsl eşq aşiqlə görüşdən sonra artmadığı kimi, Ondan ayrıldıqdan sonra da azalmır. Nişapur məktəbinin daha bir sufi alimi Əbu Həfs Həddad (270/883-cü ildə vəfat etmişdir) öz təlimini inkişaf etdirmişdir. Onun fikrinə görə hər bir kəs yalnız özünü deyil, başqalarını da düşünməlidir. Yəni, insan başqalarının xeyrini və maraqlarını özününkündən daha üstün tutmalıdır. Həmin məktəbin daha bir görkəmli şeyxi Həmdun Kəssar insanın nəfsinə qarşı çıxış edərək onunla savaş aparmağın vacibliyi vurğulamışdır. Buna sufilikdə "məlamət" deyilir. Onun fikrincə sufilər namazlarla, oruclarla, zikrlərə kifayətlənməməli, Allahın təqdir etdiyi işlər görməlidirlər.
Misir məktəbi
Sufiliyin başqa bir tanınmış məktəbi Misirdə yerləşmişdir və onun ən görkəmli nümayəndəsi Zün-Nun Misri (245/859-cu ildə vəfat etmişdir) olmuşdur. O, öz təlimində vəcd yolu ilə əldə edilmiş biliyə (mərifətə) və Allaha sonsuz sevgi ideyalarına geniş yer ayırmışdır. Zün-Nun Misriyə görə mərifət yolu ilə əldə edilmiş biliyin üç pilləsi vardır. Birincisi bütün inanclı müsəlmanlara, ikincisi yalnız alimlər və kəlamçılara (I) məxsusdur. Üçüncüsü isə öz varlıqları ilə Tanrının yaxınlığını duyan və müqəddəsliyə yüksələn insanlarda olur. Bu da biliyin ən yüksək zirvəsidir. Bu durumda olanlar təcrübi bilikləri deyil, insan ruhunun dərinliyində olan bilikləri duyurlar. Allah bu bilikləri yalnız istədiyi inanclı müsəlmanlara verir. Zun-Nun Misri də Allaha sevgi və zahidlik ideyalarını yayırdı. O, Allaha doğru aparan mənəvi yolda olan məqamların və halların olması ideyası ilə çıxış etmişdir.
Suriya məktəbi
Daha bir tanınmış sufi məktəbi Suriyada olmuşdur. Burada gecə vaxtları ac qarnına ibadətlər edilirdi. Bu təriqətin tanınmış şeyxi Əbu Süleyman Dərani (215/830-cu ildə vəfat etmişdir) olmuşdur. Ona görə gecə ibadətləri və zikrləri insan ruhunu məmnun edir və bu duyğunu heç bir başqa əməldə hiss etmək olmur.
Bağdad məktəbi
Bağdadda da sufi məktəbi mövcud olmuşdur. Bu məktəbin tanınmış şeyxi Məruf Kərhi olmuşdur. O, vəcd yolu ilə əldə edilmiş biliklə (mərifətlə) Tanrı ilə insan arasındakı qarşılıqlı sevgi duyğusunu birləşdirirdi. Onun fikrincə Allaha sevgi duyğusu təcrübə yolu ilə əldə edilə bilməz. Bu məktəbinin ən tanınan şeyxi Cüneyd Bağdadi (297/909-cu ildə vəfat etmişdir) olmuşdur. Tanrıya sevgi duyğusundan sərxoş (sukr) olmaq ideyasını aşılayan Bəyazid Bistamidən fərqli olaraq, o, bunu hissləri ayıq (sahv) olaraq yaşamağın tərəfdarı idi. Başqa bir məşhur bağdadlı Əbu Səid Hərrazın (277/890-cı ildə vəfat etmişdir) təcrübəsinə görə mənəvi həyatda ən önəmli olan gizli (batini) biliklərin əldə edilməsidir.
İlk dəfə "Ənəl Haqq" (Mən Tanrıyam) ifadəsini səsləndirən, buna görə də 305/917-ci ildə edam edilən Hüseyn ibn Mənsur Həllac da Bağdad məktəbinin nümayəndəsi olmuşdur. Həllaca görə Tanrıya qulluq edən insan onu çox yaxından duyduğundan onunla özü arasında bütün fərqləri itirir. Bu durumda olan sufi Tanrıda əriyərək onun sifətlərini mənimsəyir.
Sufilik hicrətin III–VI yüzilliklərində
Bu kimi əsas təlimləri əsas götürən sufi təriqətlərinin sayı hicrətin III–VI əsrlərində daha da artmışdır. O dövrlərdə sufi ideyaları poeziyada geniş tətbiq olunaraq yayılırdı. Sufilərin bir çox təlimləri ənənəvi İslam təfəfdarları tərəfindən etirazlarla qarşılanırdı. Onlar sufiləri İslama bidətlərin gətiilməsində günahlandırırdılar. Buna görə də, ənənəvi İslamı sufiliklə barışdıran və onların arasında orta yolu tutan ilahiyyatçılar bu mövzuda fəaliyyət göstərib çoxlu əsərlər yazmışdırlar. Onların arasında Əbu Həmid Qəzali də olmuşdur.
Daha sonra görkəmli sufi İbn Ərəbi (638/1240-cı ildə vəfat etmişdir) müsəlman ənənəçilərinin etirazları ilə qarşılaşan vəhdətül-vücud təlimini ortaya atmışdır. Bu təlim sonrakı əsrlərdə sufi təriqətlərinin ən əsas ideyalarından birinə çevrilmişdir. Məhz bu təlimə qarşı İmam Rəbbani (1034/1624-cü ildə vəfat etmişdir) ənənəvi İslamla uyuşan vəhdətüş-şühud ideyası ilə çıxış etmişdir.
Təriqətlərin çoxalması dövrü
Orta əsrlər boyu bütün müsəlman dünyasında sufi təkkələri də geniş yayılmışdır. Sufilər müxtəlif sultan və şahların dəstəyini əldə edərək fəaliyyətlərini genişləndirmişdirlər. VI/XII – IX/XV əsrlərdə ən tanınmış sufi təriqətləri Qədiriər, Yəsəvilər, Rifailər, Sührəvərdilər, Çiştilər, Şazililər, Məvləvilər, Məlamətilər, Bədəvilər, Dəsukilər, Nəqşibəndilər, Xəlvətilər, Bayramilər, Bəktaşilər və s. olmuşdurlar.
Hicrətin XI yüzilliyindən sonra sufilik
XI/XVII əsrdən başlayaraq sufliyin tənəzzül dövrü başlamışdır. Onların arasında yeni ideyalar olmamış, inkişafları dayanmışdır. Daha sonra onları müsəlman dünyasının tənəzzül etməsində, inkişafdan qalmasında ittiham etmişdirlər. Sufilik Osmanlı xilafətində laiklik ideyalarının yayılması və daha sonralar dünyəvi Türkiyə respublikasının yaranmasından sonra İslam dünyasında nüfuzunu xeyli itirmişdir. Buna baxmayaraq müsəlman dünyasının bir çox yerlərində sufi təriqətləri fəaliyyət göstərirlər. Bundan başqa qeyd etmək lazımdır ki, bu gün sufi ideyaları Avropa, Afrika və Amerikada rəğbətlə qarşılanmaqdadır.
Sufilikdə biliyin kəsbi problemi
Dini-əxlaqi məsələlərin, mənəvi dəyərlər və yaşayış tərzinin ümumi adı olan sufilik və ya təsəvvüf həqiqətdən bəhs edən biliklərin əldə edilməsi probleminə münasibətdə özünəməxsusluğu ilə seçilmişdir. Sufilik yarandığı vaxtdan ilahi həqiqətlərin dərki probleminə olan ənənəvi ehkamçı-kəlamçı baxışa etiraz etmişdir. Sufilər sələfilərin "nəql-rəvayət", kəlamçıların "nəql-ağıl", filosofların isə "ağıl-sillogizm" metodlarına qarşı "kəşf və ilham" üsulunu irəli sürmüşdülər. Bu üsulun mahiyyəti ondan ibarət idi ki, nəfs (ruh, can) xarici amillərin təsirindən xilas olub, əsl halına qayıtdıqda sağlam forma alır, şübhələrdən uzaq bilikləri "kəşf" yolu ilə əldə edir. Məşşailərdən, mütəkəllim və əhli-hədisdən fərqli olaraq sufi lər Allaha dair bilikləri "elm" (rasional olaraq bilinən, dərk edilən) deyil, "mərifət" və ya "irfan" (bilinən, bilmə, tanıma yolu ilə aşkar olan) adlandırır, onları əldə etməyin ancaq ruhun tərbiyəsi və qəlbin paklanması ilə mümkün olacağını deyirdilər. Sufi lərə görə, insan fitrən dərketmə qabiliyyətinə sahibdir, amma fi ziki maneələr və "örtüklər" biliyin ruh tərəfi ndən kəsbinə əngəl törədir. İnsan bu maneə və "örtüklər"i dəf edərsə, Allaha yönələr, bilikləri ilk mənbədən bilavasitə əldə edə bilər. Bu səbəbdən "kəşf" və ilham biliklərin birbaşa kəsbini təmin edir.
İlham və "kəşf" sufilik təlimində əsas üsullar hesab olunur, sələfi -kəlamçı üsullardan – nəql-rəvayət və nəql-ağıl metodlarından üstün tutulur. "Din elmlərinin dirçəldilməsi" kitabında Əbu Hamid əl-Qəzali göstərmişdi ki, erkən dövr sufi ləri kəlam alimlərinin ağıl haqqında görüşlərinə və rasional mövzulara dair polemikalarına rəğbət bəsləmirdilər. Məşhur sufi Mühyiddin ibn Ərəbi (1165–1240) "əl-Fütuhat əl-məkkiyyə fi mə`rifə əl-əsrar əl-malikiyyə vəl-mələkiyyə" adlanan çoxcildlik əsərinin müqəddiməsində bildirir ki, yazdığı şeylər nəql və rəvayətə, ağıl və təfəkkürə əsaslanmır, ilham və ilahi feyzin məhsuludur, deməli, mümkün xətalardan qorunmuşdur. Nəql-təqlid metoduna yox deyən İbn Ərəbinin "Raiyyə" şerindəki "Rəbbim mənə Maliki də, Əhmədi də, Nömanı da təqlid etməyi haram buyurdu" misrası sufi nöqteyi-nəzərinin məzmunu haqqında çox şeyi deyir. Sufi likdə "kəşf" və ilhama verilən müqayisəedilməz əhəmiyyətin göstəricisi idi ki, İbn Ərəbi "Füsus əlhikəm" adlanan əsərini ilhamın təsiri ilə qələmə aldığını bildirmişdi. Rəvayətlə ötürülən biliklərlə "kəşf" əsasında əldə edilən biliklərin müqayisəsində üstünlük ona görə ikinciyə verilirdi ki, birinci növ biliklər, sufi mütəfəkkirlərindən Bəyazid Bistaminin dediyi kimi, ölünün ölüyə rəvayəti əsasında kəsb olunur, odur ki həmişə diri olan Allahın ilham yolu ilə bəxş etdiyi biliklərdən rəvayət istinadına görə aşağı məqamda yerləşir: "Bədbəxtlər ölünün ölüyə rəvayətinə əsaslanırlar, halbuki biz biliklərimizi həmişə Diri və Əbədi Allahdan alırıq". Rəvayət üsulunu "zahiri elm", "axmaqların 165 yolu", "dünyəvi mənfəətə xidmət edən sahə" adlandıran bəzi sufi lər mühəddislərin hədislərin istinad zəncirinə dair mübahisələrini "ölülərin arxasınca tənə vurmaq" kimi səciyyələndirir, "kəşf" və ilhama əsaslanaraq, səhih hədisləri "zəif", "zəif" hədisləri isə səhih qəbul edirdilər. Məsələn, İbn əl-Ərəbi "zəif" hədisləri səhih kimi təqdim edərkən bildirirdi ki, bu hədislər ağla görə "zəif", "kəşf"ə görə səhihdir. Uzun-uzadı araşdırmaq və ya rəvayət əsasında hədislərin "zəif" yaxud səhih olduğunu müəyyənləşdirməyə etiraz edən bu sufi mütəfəkkir Peyğəmbərdən "kəşf" yolu ilə onlar haqqında doğru məlumat əldə etməyin mümkünlüyündən söz açırdı.
Sufilik və rasionallıq
Sufiliyin daxilində bəzi sufilərin rasionallıq probleminə mənfi münasibət bəsləməsinin sufiliyin ümumi mövqeyini əks etdirmədiyini bildirən nöqteyi-nəzər mövcud idi. Məsələn, sufi alim Əbu Abdullah Məhəmməd ibn Xəfif (879–982) elmlə məşğul olmağı qadağan edən sufilərin dediklərinə əhəmiyyət verməməyi tövsiyə etmiş, Əbubəkr əl-Vərraq (vəfatı – 893) təkcə kəlamla məşğul olanları zındıq, kəlam və fiqhdən vaz keçib sufiliklə kifayətlənənləri bidətçi, yalnız fiqh öyrənənləri isə böyük günahkar adlandırmış, hər üç sahəni birlikdə öyrənməyin münasib olacağını iddia etmişdir. Həmçinin "Qüşeyri, Sərrac, Kəlabazi, Məkki, Hücviri və Qəzzali kimi sufilər həmişə ifratçı sufilərə (ğulat əs-sufi yyə) qarşı çıxmış, ifrat mistikanın həm dini, həm də elmi məhv edəcəyini vurğulamışlar". Görünür, sufiliyin daxilində ağılla mistik düşüncəni uzlaşdırmaq meyli mövcud olmuş, bəzi sufilər tərəfindən təsdiq görmüş və inkişaf etdirilmişdir. Sufiliyin məşşailik fəlsəfəsinə münasibəti isə yumşaqlığı ilə seçilirdi. Məsələn, əsərlərində fiqhi, kəlamı, fəqih və mütəkəllimlərin rasional üsullara meylini tez-tez tənqid edən İbn Ərəbinin fəlsəfə və filosoflara münasibəti xoş olmuşdur. Fəlsəfə və dini bir-biri ilə uzlaşdırmaq istəyən məşşai filosoflar (Bətəlyövsi, İbn Rüşd və s.) kimi o da iddia edirdi ki, fəlsəfə məzmunu səbəbi ilə deyil, onu öyrənənlərin subyektiv müddəaları ucbatından tənqidlərə tuş gəlmişdir. O özünün məşhur "Məkkə açılmaları (əl-fütuhat əl-məkkiyə)" adlı əsərində yazırdı: "Filosoflar filosof adını daşıdıqları üçün qınanmayıblar. …filosoflar ilahiyyat mövzularında səhvə yol verməkdə ittiham edilmişlər. …Filosof hikmətin vurğunudur və şübhəsiz, hər bir aqil hikməti sevir. …Müsəlmanların "zövq" sahibi, ilahiyyatçı Əflatundan xoşlarının gəlməməkləri onların bu sözün mənasını bilməməklərindən irəli gəlir". Filosofları "Allahı bilənlər, tanıyanlar" adlandıran İbn Ərəbi Quranın "Allah Davuda həm hökmranlıq, həm də hikmət verdi" ayəsinə söykənərək, fəlsəfənin ilahi biliklərlə əlaqəsini isbatlamağa çalışır. O hər hansı filosofun, yaxud mötəzili alimin görüşlərinin bütövlükdə rədd edilməsini cahillərin işi hesab etmiş və bildirmişdi ki, fi losofl arın heç də bütün sözləri əsassız deyildir. "İxvani-səfa" təlimi və İbn Miskəveyhin fəlsəfi yaradıcılığında olduğu kimi İbn Ərəbi də əxlaq baxımından şəriət və fəlsəfə arasında oxşarlıq axtarır: "Filosofların yazdıqları, yəni hikmət insanı şəhvətdən qoruyur, nəfsin tələsindən xilas edir, daxildəki gizli şeylərdən uzaqlaşdırır. Bütün bunlar doğru olub şəriətə uyğundur". Bir sufi kimi Əbu Hamid əl-Qəzzalinin fəlsəfəyə münasibəti mövzusuna sonrakı paraqrafl arda toxunulacaqdır. Yuxarıda qeyd etdiklərimizdən aydın olur ki, sufiliyin rasionallıq probleminə, əqli üsullara münasibəti birmənalı olmamışdır. Ağıla münasibətdə sufilik nöqteyi-nəzəri onunla fərqlənir ki, burada qəbul edilmiş ağıl hissi-təcrübi olub ilahi həqiqətləri dərk etməkdən uzaqdır.
Həmçinin bax
İstinadlar
- The Essential Seyyed Hossein Nasr. The perennial philosophy series. Bloomington, Indiana: World Wisdom, Inc. p. 74.
- Carl W. Ernst (2003). "Tasawwuf [Sufism]". Encyclopedia of Islam and the Muslim World.
- Ibn Khallikan's Biographical Dictionary, translated by William McGuckin de Slane. Paris: Oriental Translation Fund of Great Britain and Ireland. Sold by Institut de France and Royal Library of Belgium. Vol. 3, p. 209.
- Massington, L.; Radtke, B.; Chittick, W. C.; Jong, F. de.; Lewisohn, L.; Zarcone, Th.; Ernst, C.; Aubin, Françoise (2012). "Taṣawwuf". In P. Bearman; Th. Bianquis; C. E. Bosworth; E. van Donzel; W. P. Heinrichs (eds.). Encyclopaedia of Islam (2nd ed.).
- John O. Voll (2009). "ṢūfĪ Orders". In John L. Esposito (ed.). The Oxford Encyclopedia of the Islamic 9.3World. Oxford: Oxford University Press.
- Uludağ Süleyman. İslam düşüncesinin yapısı. İstanbul: "Dergah", 1985, s. 123.
- Gökberk Macit. Felsefe tarihi. İstanbul: "Remzi", 1999, s. 335.
- . Ardoğan Recep. Kelamçılara göre Allaha imanda akıl yürütmenin değeri // Cumhuriyet Universitesi, İlahiyat fakültesi dergisi, Sivas, 2004, № 7, s. 136.
- El-Bağdadi Fuzuli Muhammed ibn Süleyman. Matla`u`l-İtikad fi marifeti`l-Mebdei ve`l-Mead / E. Coşanın tərcüməsi ilə. Ankara: "İşık", 1962, s. 11.
- أحمد أمين. ظهر االسالم. بيروت: المكتبة العصرية، 2006 s. 339.
- أبو حامد محمد الغزالي. إحياء علوم الدين. في 3 مجلدات، المجلد االول. القاهرة: الهيئة المصرية العامة للكتاب، 1994 s. 88–89.
- محيي الدين ابن العربي. الفتوحات المكية في معرفة األسرار المالكية و الملكية. في 10 مجلدات. مصر: دار الكتب العربية الكبرى، بدون تاريخ االصدار. s. 31.
- Okur Kaşif Hamdi. Muhyiddin İbnü`l-Arabinin kiyas ve istihsana yaklaşımı // Dinbilimleri Akademik araştırma dergisi, 2007, № 4, s.216.
- Uludağ Süleyman. İslam düşüncesinin yapısı. İstanbul: "Dergah", 1985, s. 140.
- Uludağ Süleyman. İslam düşüncesinin yapısı. İstanbul: "Dergah", 1985, s. 145.
- محيي الدين ابن العربي. الفتوحات المكية في معرفة األسرار المالكية و الملكية. في 10 مجلدات. مصر: دار الكتب العربية الكبرى، بدون تاريخ االصدار. с. I, s. 292.
- جمال الدين أبو الفرج عبد الرحمن بن علي بن محمد الجوزي. تلبيس إبليس. المحقق: د. السيد الجميلي. بيروت: دار الكتاب العربي، 1985 s. 318.
- محمد بن الحسين بن محمد بن موسى بن خالد بن سالم النيسابوري أبو عبد الرحمن السلمي. طبقات الصوفية. تحقيق و تعليق: مصطفى عبد القادر عطا. بيروت: دار الكتب العلمية، 2003 s. 180.
- Uludağ Süleyman. İslam düşüncesinin yapısı. İstanbul: "Dergah", 1985, s. 168.
- محيي الدين ابن العربي. الفتوحات المكية في معرفة األسرار المالكية و الملكية. في 10 مجلدات. مصر: دار الكتب العربية الكبرى، بدون تاريخ االصدار. , c. II, s. 269–270.
Mənbələr
- Aydın Əlizadə, Elsevər Səmədov. İslam: Tarix, Fəlsəfə və Hüquq. Ensiklopedik Lüğət — Б.: 3 № Mətbəə, 2016, s. 258–260 — ISBN 5-89968-070-9.
- Məmmədov E. N. Orta əsr İslam fikrində din və fəlsəfə. AMEA Z. Bünyadov adına Şərqşünaslığ institutu. Bakı: İdrak, 2019, s. 162–172.
- Yaqub Babayеv. Təriqət ədəbiyyatı: sufizm, hürufizm. Ali məktəblərin filoloji fakültələri üçün dərs vəsaiti.Bakı, «Nurlan», 2007. – 128 səh.
- TASAVVUF TARİHİ. Doç. Dr. Hayrani ALTINTAŞ. ANKARA itNiVERSİTESİ İ IA.RİYAT FAKÜLTESi YAYINLARI NO 171. ANKARA 1986, 170 səh.
- Tasavvuf ve tarikatlar. Doç. Dr. MUSTAFA KARA. CEP ÜNiVERSiTESi. Fethiye/Bursa, 18 Mart 1922, 112 səh.
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Sufi bura istiqametlendirir Diger istifade formalari ucun Sufi deqiqlesdirme sehifesine baxin Islam Islam TarixiImanin sertleriTovhid Melekler Kitablar Peygemberler Mead Axiret Qeza ve TalehIslamin bes sertiKelmeyi sehadet Namaz Oruc Hecc ZekatEseriler Maturidiler Qederiler Motezililer Cebriler Murciler Cehmiyye Musebbihiler SelefilerFiqh mezhebleriSunniler Henefiler Malikiler Safiiler Henbeliler Yox olmus mezhebler Zahiriler Auzailer Leysiler Sevriler Ceririler Sieler Imamiler Ceferiler Exbariler Usuliler Seyxiler Eleviler Ensariler Qizilbaslar Zeydiler Ismaililer Qermetiler Xasxasiler Fethiler Xettabiler Vaqifiyye Rafiziler Batiniler Qeysaniler Xurremiler Bazigiyye Qurabiyye Xariciler Muhakkime Ecrediler Meymuniler Seelebiler Ezraqiler Beyhesiler Ibadiler Necdatiler SufrilerHemcinin baxSufiler Yesevilik Neqsibendilik Suhreverdilik Xelvetilik Sefevilik Bayramilik Bektasilik Celvetilik Cerrahilik Cistiyye Ehqaqiye Gulsenilik Hurufilik Kubravilik Melametilik Movlevilik Nemetullahiyye Noqtevilik Qelenderilik Qadiriyye Rahmaniyye Rifailik Rovseniler Senusiler Saziliyye Zahidiyye Nuseyriler Druzlar Islam felsefesi Sufilik ereb صوفية ve ya Tesevvuf ereb تصوف Islamda meneviyyatin inkisaf yollarini gosteren xususi telimdir Tesevvuf alimlerine gore sufilik muselmanin menevi axtarislarinin neticesidir Sufilik yolu ile geden muselman maddi alemden azad olmaga ve menevi cehetden yukselmeye can atir Bunu ederken Allahi severek ona ibadet edir yuksek exlaqi xususiyyetlere yiyelenir Meneviyyatin tekmillesdirilmesi dinin durgunlasmasinin onun yalniz qanunlar toplusuna cevrilmesinin ruhunun itirilmesinin de qarsisini alir Sufiler hesab edir ki meneviyyat yolculari dozumluluk sulhseverlilik yuksek exlaqi xususiyyetleri elde ederek lovgaliq xesislik kobudluq kimi menfi xususiyyetlerden qurtula bilerler Onlara gore menevi inkisaf yalniz fiqhi qadagalarla ve fetvalarla elde olunmaz Buna gore problemlerin yalniz zahiri tereflerini nizamlayan qanunlardan ferqli olaraq sufilik her kesin menevi alemine tesir edir ona Allaha icden gelen sevgi duygularini asilayir MenbeyiSufilerin menevi inkisaf yolu Mehemmed peygember onun ehli beyti ve ilk sehabelerinin orneyine uygun olmalidir Buna gore de diger Islam elmlerinde oldugu kimi sufiliyin qaynagi da Quran ve hedislerdir Meneviyyat yolcusu gerek hansisa sufi teriqetinde olsun ve bu yolu seyxin rehberliyi altinda getsin Tekbasina bu yolu getmek mumkun deyildir Bu da tesevvufun sertlerinden biridir TarixiIslam tarixinde ilk sufiler kimi ebhul Esfal gosterirler Onlar hele peygemberin zamaninda onun orneyinden ibret alaraq Medine mescidinde menevi yukselme ve zahidlik yolu ile getmeye ustunluk vermisdirler Sufilik sozunun de Suffeden yaranmasi ehtimali vardir Onlarin arasinda Selman Farisi Ebu Zer Suheyb Rumi Ebu Musa Eseri kimi taninmis sehabeler de olmusdurlar Hicretin ikinci esrinde Allaha sevgi duygusunu besleyerek ona ibadet etmek kimi sufi ideyalari genis yayilmaga baslamisdir O zaman Medine Besre Kufe ve Xorasanda ilk sufi mezhebleri yaranmis ve inkisaf etmisdir Daha sonra sufiliyin esaslari anlayislari terminologiyasi formalasmisdir Sufi seyxleri insan meneviyyati ruhun hallari onun yetkinlesmesi yolundaki merheleler haqqinda mistik baxislar ireli surmusdurler Hellac ve Bistami fena adlanan Tanrida insan meneviyyatinin erimesi yolu ile onun esl menliyinin ortaya cixmasi ve beqa adlanan Tanrida menliyi eritdikden sonra onunla qovusmaq ideyalarini ireli surmusdurler Esasi Rebiyye el Edeviyyenin qoydugu Allaha munasibetde sonsuz sevgi esq ideyasi da inkisaf edirdi Huzn ve Tanridan qorxu ideyalarini asilayan sufiler onlarla birlesmisdirler Nisapur mektebi Tesevvufun Nisapur mektebinin gorkemli seyxi Beyazid Bistami 262 875 ci ilde edam edilmisdir olmusdur O insan Men inin itirilmesi Tanrida erimesi ideyasi ile cixis etmisdir O bu hali yoxluq adlandirmisdir Onun teliminde yoxluq halindan sonra vecd ekstaz elece de Tanriya olan sevgiden serxosluq sukr hallari gelir Tanriya qovusmus Onda erimis kes Onun sifetlerine yiyelenmis olur Bistami ilk defe Sen mensen men ise Sen sozlerini istifade etmisdir Nisapur mektebinin basqa bir taninmis seyxi Allaha sonsuz sevgi ideyalarini asilamis Yehya Muez oglu Razi 258 871 ci ilde vefat etmisdir olmusdur O Allaha munasibetde serxosedici sevgi anlayisini ortaya cixarmisdir Onun fikrine gore esl esq asiqle gorusden sonra artmadigi kimi Ondan ayrildiqdan sonra da azalmir Nisapur mektebinin daha bir sufi alimi Ebu Hefs Heddad 270 883 cu ilde vefat etmisdir oz telimini inkisaf etdirmisdir Onun fikrine gore her bir kes yalniz ozunu deyil basqalarini da dusunmelidir Yeni insan basqalarinin xeyrini ve maraqlarini ozununkunden daha ustun tutmalidir Hemin mektebin daha bir gorkemli seyxi Hemdun Kessar insanin nefsine qarsi cixis ederek onunla savas aparmagin vacibliyi vurgulamisdir Buna sufilikde melamet deyilir Onun fikrince sufiler namazlarla oruclarla zikrlere kifayetlenmemeli Allahin teqdir etdiyi isler gormelidirler Misir mektebi Sufiliyin basqa bir taninmis mektebi Misirde yerlesmisdir ve onun en gorkemli numayendesi Zun Nun Misri 245 859 cu ilde vefat etmisdir olmusdur O oz teliminde vecd yolu ile elde edilmis biliye merifete ve Allaha sonsuz sevgi ideyalarina genis yer ayirmisdir Zun Nun Misriye gore merifet yolu ile elde edilmis biliyin uc pillesi vardir Birincisi butun inancli muselmanlara ikincisi yalniz alimler ve kelamcilara I mexsusdur Ucuncusu ise oz varliqlari ile Tanrinin yaxinligini duyan ve muqeddesliye yukselen insanlarda olur Bu da biliyin en yuksek zirvesidir Bu durumda olanlar tecrubi bilikleri deyil insan ruhunun derinliyinde olan bilikleri duyurlar Allah bu bilikleri yalniz istediyi inancli muselmanlara verir Zun Nun Misri de Allaha sevgi ve zahidlik ideyalarini yayirdi O Allaha dogru aparan menevi yolda olan meqamlarin ve hallarin olmasi ideyasi ile cixis etmisdir Suriya mektebi Daha bir taninmis sufi mektebi Suriyada olmusdur Burada gece vaxtlari ac qarnina ibadetler edilirdi Bu teriqetin taninmis seyxi Ebu Suleyman Derani 215 830 cu ilde vefat etmisdir olmusdur Ona gore gece ibadetleri ve zikrleri insan ruhunu memnun edir ve bu duygunu hec bir basqa emelde hiss etmek olmur Bagdad mektebi Bagdadda da sufi mektebi movcud olmusdur Bu mektebin taninmis seyxi Meruf Kerhi olmusdur O vecd yolu ile elde edilmis bilikle merifetle Tanri ile insan arasindaki qarsiliqli sevgi duygusunu birlesdirirdi Onun fikrince Allaha sevgi duygusu tecrube yolu ile elde edile bilmez Bu mektebinin en taninan seyxi Cuneyd Bagdadi 297 909 cu ilde vefat etmisdir olmusdur Tanriya sevgi duygusundan serxos sukr olmaq ideyasini asilayan Beyazid Bistamiden ferqli olaraq o bunu hissleri ayiq sahv olaraq yasamagin terefdari idi Basqa bir meshur bagdadli Ebu Seid Herrazin 277 890 ci ilde vefat etmisdir tecrubesine gore menevi heyatda en onemli olan gizli batini biliklerin elde edilmesidir Ilk defe Enel Haqq Men Tanriyam ifadesini seslendiren buna gore de 305 917 ci ilde edam edilen Huseyn ibn Mensur Hellac da Bagdad mektebinin numayendesi olmusdur Hellaca gore Tanriya qulluq eden insan onu cox yaxindan duydugundan onunla ozu arasinda butun ferqleri itirir Bu durumda olan sufi Tanrida eriyerek onun sifetlerini menimseyir Sufilik hicretin III VI yuzilliklerinde Bu kimi esas telimleri esas goturen sufi teriqetlerinin sayi hicretin III VI esrlerinde daha da artmisdir O dovrlerde sufi ideyalari poeziyada genis tetbiq olunaraq yayilirdi Sufilerin bir cox telimleri enenevi Islam tefefdarlari terefinden etirazlarla qarsilanirdi Onlar sufileri Islama bidetlerin getiilmesinde gunahlandirirdilar Buna gore de enenevi Islami sufilikle barisdiran ve onlarin arasinda orta yolu tutan ilahiyyatcilar bu movzuda fealiyyet gosterib coxlu eserler yazmisdirlar Onlarin arasinda Ebu Hemid Qezali de olmusdur Daha sonra gorkemli sufi Ibn Erebi 638 1240 ci ilde vefat etmisdir muselman enenecilerinin etirazlari ile qarsilasan vehdetul vucud telimini ortaya atmisdir Bu telim sonraki esrlerde sufi teriqetlerinin en esas ideyalarindan birine cevrilmisdir Mehz bu telime qarsi Imam Rebbani 1034 1624 cu ilde vefat etmisdir enenevi Islamla uyusan vehdetus suhud ideyasi ile cixis etmisdir Teriqetlerin coxalmasi dovru Orta esrler boyu butun muselman dunyasinda sufi tekkeleri de genis yayilmisdir Sufiler muxtelif sultan ve sahlarin desteyini elde ederek fealiyyetlerini genislendirmisdirler VI XII IX XV esrlerde en taninmis sufi teriqetleri Qedirier Yeseviler Rifailer Suhreverdiler Cistiler Sazililer Mevleviler Melametiler Bedeviler Desukiler Neqsibendiler Xelvetiler Bayramiler Bektasiler ve s olmusdurlar Hicretin XI yuzilliyinden sonra sufilik XI XVII esrden baslayaraq sufliyin tenezzul dovru baslamisdir Onlarin arasinda yeni ideyalar olmamis inkisaflari dayanmisdir Daha sonra onlari muselman dunyasinin tenezzul etmesinde inkisafdan qalmasinda ittiham etmisdirler Sufilik Osmanli xilafetinde laiklik ideyalarinin yayilmasi ve daha sonralar dunyevi Turkiye respublikasinin yaranmasindan sonra Islam dunyasinda nufuzunu xeyli itirmisdir Buna baxmayaraq muselman dunyasinin bir cox yerlerinde sufi teriqetleri fealiyyet gosterirler Bundan basqa qeyd etmek lazimdir ki bu gun sufi ideyalari Avropa Afrika ve Amerikada regbetle qarsilanmaqdadir Sufilikde biliyin kesbi problemiDini exlaqi meselelerin menevi deyerler ve yasayis terzinin umumi adi olan sufilik ve ya tesevvuf heqiqetden behs eden biliklerin elde edilmesi problemine munasibetde ozunemexsuslugu ile secilmisdir Sufilik yarandigi vaxtdan ilahi heqiqetlerin derki problemine olan enenevi ehkamci kelamci baxisa etiraz etmisdir Sufiler selefilerin neql revayet kelamcilarin neql agil filosoflarin ise agil sillogizm metodlarina qarsi kesf ve ilham usulunu ireli surmusduler Bu usulun mahiyyeti ondan ibaret idi ki nefs ruh can xarici amillerin tesirinden xilas olub esl halina qayitdiqda saglam forma alir subhelerden uzaq bilikleri kesf yolu ile elde edir Messailerden mutekellim ve ehli hedisden ferqli olaraq sufi ler Allaha dair bilikleri elm rasional olaraq bilinen derk edilen deyil merifet ve ya irfan bilinen bilme tanima yolu ile askar olan adlandirir onlari elde etmeyin ancaq ruhun terbiyesi ve qelbin paklanmasi ile mumkun olacagini deyirdiler Sufi lere gore insan fitren derketme qabiliyyetine sahibdir amma fi ziki maneeler ve ortukler biliyin ruh terefi nden kesbine engel toredir Insan bu manee ve ortukler i def ederse Allaha yoneler bilikleri ilk menbeden bilavasite elde ede biler Bu sebebden kesf ve ilham biliklerin birbasa kesbini temin edir Ilham ve kesf sufilik teliminde esas usullar hesab olunur selefi kelamci usullardan neql revayet ve neql agil metodlarindan ustun tutulur Din elmlerinin dirceldilmesi kitabinda Ebu Hamid el Qezali gostermisdi ki erken dovr sufi leri kelam alimlerinin agil haqqinda goruslerine ve rasional movzulara dair polemikalarina regbet beslemirdiler Meshur sufi Muhyiddin ibn Erebi 1165 1240 el Futuhat el mekkiyye fi me rife el esrar el malikiyye vel melekiyye adlanan coxcildlik eserinin muqeddimesinde bildirir ki yazdigi seyler neql ve revayete agil ve tefekkure esaslanmir ilham ve ilahi feyzin mehsuludur demeli mumkun xetalardan qorunmusdur Neql teqlid metoduna yox deyen Ibn Erebinin Raiyye serindeki Rebbim mene Maliki de Ehmedi de Nomani da teqlid etmeyi haram buyurdu misrasi sufi noqteyi nezerinin mezmunu haqqinda cox seyi deyir Sufi likde kesf ve ilhama verilen muqayiseedilmez ehemiyyetin gostericisi idi ki Ibn Erebi Fusus elhikem adlanan eserini ilhamin tesiri ile qeleme aldigini bildirmisdi Revayetle oturulen biliklerle kesf esasinda elde edilen biliklerin muqayisesinde ustunluk ona gore ikinciye verilirdi ki birinci nov bilikler sufi mutefekkirlerinden Beyazid Bistaminin dediyi kimi olunun oluye revayeti esasinda kesb olunur odur ki hemise diri olan Allahin ilham yolu ile bexs etdiyi biliklerden revayet istinadina gore asagi meqamda yerlesir Bedbextler olunun oluye revayetine esaslanirlar halbuki biz biliklerimizi hemise Diri ve Ebedi Allahdan aliriq Revayet usulunu zahiri elm axmaqlarin 165 yolu dunyevi menfeete xidmet eden sahe adlandiran bezi sufi ler muheddislerin hedislerin istinad zencirine dair mubahiselerini olulerin arxasinca tene vurmaq kimi seciyyelendirir kesf ve ilhama esaslanaraq sehih hedisleri zeif zeif hedisleri ise sehih qebul edirdiler Meselen Ibn el Erebi zeif hedisleri sehih kimi teqdim ederken bildirirdi ki bu hedisler agla gore zeif kesf e gore sehihdir Uzun uzadi arasdirmaq ve ya revayet esasinda hedislerin zeif yaxud sehih oldugunu mueyyenlesdirmeye etiraz eden bu sufi mutefekkir Peygemberden kesf yolu ile onlar haqqinda dogru melumat elde etmeyin mumkunluyunden soz acirdi Sufilik ve rasionalliqSufiliyin daxilinde bezi sufilerin rasionalliq problemine menfi munasibet beslemesinin sufiliyin umumi movqeyini eks etdirmediyini bildiren noqteyi nezer movcud idi Meselen sufi alim Ebu Abdullah Mehemmed ibn Xefif 879 982 elmle mesgul olmagi qadagan eden sufilerin dediklerine ehemiyyet vermemeyi tovsiye etmis Ebubekr el Verraq vefati 893 tekce kelamla mesgul olanlari zindiq kelam ve fiqhden vaz kecib sufilikle kifayetlenenleri bidetci yalniz fiqh oyrenenleri ise boyuk gunahkar adlandirmis her uc saheni birlikde oyrenmeyin munasib olacagini iddia etmisdir Hemcinin Quseyri Serrac Kelabazi Mekki Hucviri ve Qezzali kimi sufiler hemise ifratci sufilere gulat es sufi yye qarsi cixmis ifrat mistikanin hem dini hem de elmi mehv edeceyini vurgulamislar Gorunur sufiliyin daxilinde agilla mistik dusunceni uzlasdirmaq meyli movcud olmus bezi sufiler terefinden tesdiq gormus ve inkisaf etdirilmisdir Sufiliyin messailik felsefesine munasibeti ise yumsaqligi ile secilirdi Meselen eserlerinde fiqhi kelami feqih ve mutekellimlerin rasional usullara meylini tez tez tenqid eden Ibn Erebinin felsefe ve filosoflara munasibeti xos olmusdur Felsefe ve dini bir biri ile uzlasdirmaq isteyen messai filosoflar Betelyovsi Ibn Rusd ve s kimi o da iddia edirdi ki felsefe mezmunu sebebi ile deyil onu oyrenenlerin subyektiv muddealari ucbatindan tenqidlere tus gelmisdir O ozunun meshur Mekke acilmalari el futuhat el mekkiye adli eserinde yazirdi Filosoflar filosof adini dasidiqlari ucun qinanmayiblar filosoflar ilahiyyat movzularinda sehve yol vermekde ittiham edilmisler Filosof hikmetin vurgunudur ve subhesiz her bir aqil hikmeti sevir Muselmanlarin zovq sahibi ilahiyyatci Eflatundan xoslarinin gelmemekleri onlarin bu sozun menasini bilmemeklerinden ireli gelir Filosoflari Allahi bilenler taniyanlar adlandiran Ibn Erebi Quranin Allah Davuda hem hokmranliq hem de hikmet verdi ayesine soykenerek felsefenin ilahi biliklerle elaqesini isbatlamaga calisir O her hansi filosofun yaxud motezili alimin goruslerinin butovlukde redd edilmesini cahillerin isi hesab etmis ve bildirmisdi ki fi losofl arin hec de butun sozleri esassiz deyildir Ixvani sefa telimi ve Ibn Miskeveyhin felsefi yaradiciliginda oldugu kimi Ibn Erebi de exlaq baximindan seriet ve felsefe arasinda oxsarliq axtarir Filosoflarin yazdiqlari yeni hikmet insani sehvetden qoruyur nefsin telesinden xilas edir daxildeki gizli seylerden uzaqlasdirir Butun bunlar dogru olub seriete uygundur Bir sufi kimi Ebu Hamid el Qezzalinin felsefeye munasibeti movzusuna sonraki paraqrafl arda toxunulacaqdir Yuxarida qeyd etdiklerimizden aydin olur ki sufiliyin rasionalliq problemine eqli usullara munasibeti birmenali olmamisdir Agila munasibetde sufilik noqteyi nezeri onunla ferqlenir ki burada qebul edilmis agil hissi tecrubi olub ilahi heqiqetleri derk etmekden uzaqdir Hemcinin baxAzerbaycanda tesevvuf Seyri sulukIstinadlarThe Essential Seyyed Hossein Nasr The perennial philosophy series Bloomington Indiana World Wisdom Inc p 74 Carl W Ernst 2003 Tasawwuf Sufism Encyclopedia of Islam and the Muslim World Ibn Khallikan s Biographical Dictionary translated by William McGuckin de Slane Paris Oriental Translation Fund of Great Britain and Ireland Sold by Institut de France and Royal Library of Belgium Vol 3 p 209 Massington L Radtke B Chittick W C Jong F de Lewisohn L Zarcone Th Ernst C Aubin Francoise 2012 Taṣawwuf In P Bearman Th Bianquis C E Bosworth E van Donzel W P Heinrichs eds Encyclopaedia of Islam 2nd ed John O Voll 2009 Ṣufi Orders In John L Esposito ed The Oxford Encyclopedia of the Islamic 9 3World Oxford Oxford University Press Uludag Suleyman Islam dusuncesinin yapisi Istanbul Dergah 1985 s 123 Gokberk Macit Felsefe tarihi Istanbul Remzi 1999 s 335 Ardogan Recep Kelamcilara gore Allaha imanda akil yurutmenin degeri Cumhuriyet Universitesi Ilahiyat fakultesi dergisi Sivas 2004 7 s 136 El Bagdadi Fuzuli Muhammed ibn Suleyman Matla u l Itikad fi marifeti l Mebdei ve l Mead E Cosanin tercumesi ile Ankara Isik 1962 s 11 أحمد أمين ظهر االسالم بيروت المكتبة العصرية 2006 s 339 أبو حامد محمد الغزالي إحياء علوم الدين في 3 مجلدات المجلد االول القاهرة الهيئة المصرية العامة للكتاب 1994 s 88 89 محيي الدين ابن العربي الفتوحات المكية في معرفة األسرار المالكية و الملكية في 10 مجلدات مصر دار الكتب العربية الكبرى بدون تاريخ االصدار s 31 Okur Kasif Hamdi Muhyiddin Ibnu l Arabinin kiyas ve istihsana yaklasimi Dinbilimleri Akademik arastirma dergisi 2007 4 s 216 Uludag Suleyman Islam dusuncesinin yapisi Istanbul Dergah 1985 s 140 Uludag Suleyman Islam dusuncesinin yapisi Istanbul Dergah 1985 s 145 محيي الدين ابن العربي الفتوحات المكية في معرفة األسرار المالكية و الملكية في 10 مجلدات مصر دار الكتب العربية الكبرى بدون تاريخ االصدار s I s 292 جمال الدين أبو الفرج عبد الرحمن بن علي بن محمد الجوزي تلبيس إبليس المحقق د السيد الجميلي بيروت دار الكتاب العربي 1985 s 318 محمد بن الحسين بن محمد بن موسى بن خالد بن سالم النيسابوري أبو عبد الرحمن السلمي طبقات الصوفية تحقيق و تعليق مصطفى عبد القادر عطا بيروت دار الكتب العلمية 2003 s 180 Uludag Suleyman Islam dusuncesinin yapisi Istanbul Dergah 1985 s 168 محيي الدين ابن العربي الفتوحات المكية في معرفة األسرار المالكية و الملكية في 10 مجلدات مصر دار الكتب العربية الكبرى بدون تاريخ االصدار c II s 269 270 MenbelerAydin Elizade Elsever Semedov Islam Tarix Felsefe ve Huquq Ensiklopedik Luget B 3 Metbee 2016 s 258 260 ISBN 5 89968 070 9 Memmedov E N Orta esr Islam fikrinde din ve felsefe AMEA Z Bunyadov adina Serqsunaslig institutu Baki Idrak 2019 s 162 172 Yaqub Babayev Teriqet edebiyyati sufizm hurufizm Ali mekteblerin filoloji fakulteleri ucun ders vesaiti Baki Nurlan 2007 128 seh TASAVVUF TARIHI Doc Dr Hayrani ALTINTAS ANKARA itNiVERSITESI I IA RIYAT FAKULTESi YAYINLARI NO 171 ANKARA 1986 170 seh Tasavvuf ve tarikatlar Doc Dr MUSTAFA KARA CEP UNiVERSiTESi Fethiye Bursa 18 Mart 1922 112 seh Xarici kecidler