Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Rasionalizm (lat. rationalis - ağlabatan) — ağlı idrakın yeganə mənşəyi hesab edən idealist fəlsəfi cərəyandır, insanların biliyinin və fəaliyyətinin əsasını ağıl təşkil edən bir üsul. Həqiqətin əqli meyarı bir çox mütəfəkkirlər tərəfindən qəbul olunduğundan, rasionalizm heç bir xüsusi fəlsəfənin xüsusiyyəti deyil; üstəlik, idrakda ağlın yeri haqqında mülayimdən, başqaları ilə bərabər zəkanın həqiqəti dərk etmək üçün əsas vasitə kimi tanındığı zamandan radikallığa, əgər rasionallıq yeganə əsas meyar hesab edilərsə, fərqli fikirlər mövcuddur. Müasir fəlsəfədə rasionalizm ideyaları, məsələn, rasional təfəkkür metodunu öz-özünə deyil, aparıcı sualların (mayevtika) köməyi ilə biliyin çıxarılması ilə birlikdə tətbiq etməyi təklif edən Leo Ştraus tərəfindən hazırlanmışdır. Fəlsəfi rasionalizmin digər nümayəndələri arasında Benedikt Spinoza, Qotfrid Leybnits, Rene Dekart, Georq Hegel və başqalarını göstərmək olar. Rasionalizm adətən həm irrasionalizmin, həm də sensasiyanın əksi kimi çıxış edir.
Fəlsəfi rasionalizmin tarixi
Sokrat (469–399 b.e.ə.)
Bir çox istiqamətlər fəlsəfəyə, o cümlədən rasionalizmə qarşı günahkar müxalifəti güdürdülər ki, bu da qədim yunan mütəfəkkiri Sokratın fəlsəfəsindən qaynaqlanır, o inanırdı ki, insanlar dünyanı tanımadan əvvəl özlərini tanımalıdırlar. O, bunun yeganə yolunu rasional düşüncədə görürdü. Yunanlar hesab edirdilər ki, insan bədən və ruhdan ibarətdir, ruh isə öz növbəsində irrasional hissəyə (duyğular və istəklər) və yalnız faktiki insan şəxsiyyətini təşkil edən rasional hissəyə bölünür. Gündəlik reallıqda irrasional ruh fiziki bədənə daxil olur, onda istəklər yaradır və bununla da onunla qarışır, dünyanın hisslər vasitəsilə qavranılmasını məhdudlaşdırır. Rasional ruh şüurdan kənarda qalır, lakin bəzən görüntülər, xəyallar və başqa yollarla onunla təmasda olur. Filosofun vəzifəsi irrasional ruhu onu bağlayan zəncirlərdən təmizləmək və mənəvi nifaqı aradan qaldırmaq və varlığın fiziki şərtlərindən üstün olmaq üçün onu rasional ruhla birləşdirməkdir. Bu, mənəvi inkişafa ehtiyacdır. Ona görə də rasionalizm təkcə intellektual metod deyil, həm dünya qavrayışını, həm də insan təbiətini dəyişdirir. Rasional insan dünyaya mənəvi inkişaf prizmasından baxır və əşyaların təkcə zahirini deyil, həm də mahiyyətini görür. Dünyanı bu şəkildə tanımaq üçün ilk növbədə öz ruhunu tanımalısan.
Rasionalizm və empirizm
Maarifçilik dövründən bəri rasionalizm adətən Rene Dekart, Qotfrid Leybnits və Benedikt Spinozanın riyazi metodların fəlsəfəyə daxil edilməsi ilə əlaqələndirilir. Bu cərəyanı Britaniya empirizmi ilə müqayisə edərək ona kontinental rasionalizm də deyilir.
Geniş mənada rasionalizm və empirizm qarşıdurulmaz, çünki hər bir mütəfəkkir həm rasionalist, həm də empirist ola bilər. Son dərəcə sadələşdirilmiş mənada, empirist bütün fikirləri təcrübədən götürür, ya beş duyğu vasitəsilə, ya da daxili ağrı və ya həzz hissləri ilə başa düşülür. Bəzi rasionalistlər bu anlayışa qarşı çıxırlar ki, təfəkkürdə həndəsə aksiomları kimi bəzi əsas prinsiplər mövcuddur və bunlardan deduktiv üsulla sırf məntiqlə bilik çıxarmaq olar. Bunlara, xüsusən də Leybnits və Spinoza daxildir. Buna baxmayaraq, onlar onun müstəsna tətbiqini praktiki olaraq qeyri-mümkün hesab edərək, belə bir idrak metodunun yalnız fundamental imkanlarını tanıdılar. Leybnitsin özünün Monadologiyada etiraf etdiyi kimi, "biz hamımız öz hərəkətlərimizdə dörddə üçü empiristik".
Benedikt (Barux) Spinoza (1632–1677)
Rasionalizm fəlsəfəsi özünün ən məntiqli və sistemli təqdimatı ilə XVII əsrdə Spinoza tərəfindən işlənib hazırlanmışdır. O, "Allahın ancaq fəlsəfi mənada var olduğunu" bəyan etməklə yanaşı, həyatımızın əsas suallarına cavab verməyə çalışıb. Onun fəlsəfi idealları Dekart, Evklid və Tomas Hobbs, həmçinin yəhudi ilahiyyatçısı Maymonid idi. Hətta görkəmli mütəfəkkirlər də Spinozanın "həndəsi metodunu" başa düşməkdə çətinlik çəkirdilər. Göte etiraf edirdi ki, "çox hissəsi Spinozanın nə haqqında yazdığını heç cür anlaya bilmirdi". Onun Etikasında Evklid həndəsəsindən qaranlıq keçidlər və riyazi strukturlar var. Albert Eynşteyn Spinozanın fəlsəfəsi ilə maraqlanırdı.
İmmanuel Kant (1724–1804)
İmmanuel Kant həm də ənənəvi rasionalist kimi Leybnits və Volfun əsərlərini öyrənməyə başladı, lakin Yum əsərləri ilə tanış olduqdan sonra rasionalizm və empirizmi birləşdirməyə çalışdığı öz fəlsəfəsini inkişaf etdirməyə başladı. Buna transsendental idealizm deyilirdi. Kant rasionalistlərlə mübahisə edərək iddia edirdi ki, xalis ağıl yalnız dərketmə həddinə çatdıqda hərəkətə təkan verir və Allah, iradə azadlığı və ya ruhun ölməzliyi kimi hisslər üçün əlçatmaz olanı dərk etməyə çalışır. Təcrübə yolu ilə dərk etmək mümkün olmayan bu cür obyektləri o, "özlüyündə şey" adlandırdı və onların tərifinə görə ağıl üçün anlaşılmaz olduğuna inanırdı. Kant empiristləri tənqid edirdi ki, qazanılmış təcrübənin dərk edilməsində ağlın roluna məhəl qoymurlar. Buna görə də Kant hesab edirdi ki, bilik üçün həm təcrübə, həm də ağıl lazımdır.
Məhz belə insanlar dinin yox, elmin hər şeyi bacardığını düşünürlər. Orta əsrlərin fəlsəfəsində nominalizm (hissi təcrübəyə arxalanan) və realizm (əqlə arxalanan) arasındakı mübarizə yeni dövr fəlsəfəsində rasionalizm və onun əksi olan empirizm kimi özünü göstərir. Rasionalizm cərəyanı nümayəndələrinin, birinci növbədə isə Rene Dekartın apardığı tədqiqatlar bu dövürdə eksperimentin nəzəri əsasını təşkil edən ideal obyektlərin quraşdırılması probleminə yonəlmişdi. Dekart yeni təbiətşunaslığı əsaslandirmağa cəhd göstərirdi. O idrakda rasional əsasın əhəmiyyətini xüsusi qeyd edirdi. Onun fikrincə insan yalnız zəkanın koməyi ilə səhih və zəruri bilik əldə edə bilər. Yeni dövr fəlsəfəsində idrak problemləri diqqət mərkəzində dururdu. Mütəfəkkirlərin əksəriyyəti göstərirdi ki insan zəkası varlıgı dərk etmək iqtidarındadır. Elm həm də fəlsəfə dünyanın real quruluşunu, təbiətin qanunauyğunluqlarını aşkar edə bilər.
Həmçinin bax
İstinadlar
- "Rationalism". Britannica.com. 28 May 2023. 18 May 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 10 July 2023.
- "Immanuel Kant (Stanford Encyclopedia of Philosophy)". Plato.stanford.edu. 20 May 2010. 2012-01-12 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-10-22.
- Bertrand Russell (2004) History of western philosophy 2023-10-18 at the Wayback Machine pp. 511, 516–517
- Heidegger [1938] (2002) p. 76 "Descartes… that which he himself founded… modern (and that means, at the same time, Western) metaphysics."
- René Descartes // Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica Inc. 31 March 2012. 7 May 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 31 March 2012.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Rasionalizm lat rationalis aglabatan agli idrakin yegane menseyi hesab eden idealist felsefi cereyandir insanlarin biliyinin ve fealiyyetinin esasini agil teskil eden bir usul Heqiqetin eqli meyari bir cox mutefekkirler terefinden qebul olundugundan rasionalizm hec bir xususi felsefenin xususiyyeti deyil ustelik idrakda aglin yeri haqqinda mulayimden basqalari ile beraber zekanin heqiqeti derk etmek ucun esas vasite kimi tanindigi zamandan radikalliga eger rasionalliq yegane esas meyar hesab edilerse ferqli fikirler movcuddur Muasir felsefede rasionalizm ideyalari meselen rasional tefekkur metodunu oz ozune deyil aparici suallarin mayevtika komeyi ile biliyin cixarilmasi ile birlikde tetbiq etmeyi teklif eden Leo Straus terefinden hazirlanmisdir Felsefi rasionalizmin diger numayendeleri arasinda Benedikt Spinoza Qotfrid Leybnits Rene Dekart Georq Hegel ve basqalarini gostermek olar Rasionalizm adeten hem irrasionalizmin hem de sensasiyanin eksi kimi cixis edir Felsefi rasionalizmin tarixiSokrat 469 399 b e e Bir cox istiqametler felsefeye o cumleden rasionalizme qarsi gunahkar muxalifeti gudurduler ki bu da qedim yunan mutefekkiri Sokratin felsefesinden qaynaqlanir o inanirdi ki insanlar dunyani tanimadan evvel ozlerini tanimalidirlar O bunun yegane yolunu rasional dusuncede gorurdu Yunanlar hesab edirdiler ki insan beden ve ruhdan ibaretdir ruh ise oz novbesinde irrasional hisseye duygular ve istekler ve yalniz faktiki insan sexsiyyetini teskil eden rasional hisseye bolunur Gundelik realliqda irrasional ruh fiziki bedene daxil olur onda istekler yaradir ve bununla da onunla qarisir dunyanin hissler vasitesile qavranilmasini mehdudlasdirir Rasional ruh suurdan kenarda qalir lakin bezen goruntuler xeyallar ve basqa yollarla onunla temasda olur Filosofun vezifesi irrasional ruhu onu baglayan zencirlerden temizlemek ve menevi nifaqi aradan qaldirmaq ve varligin fiziki sertlerinden ustun olmaq ucun onu rasional ruhla birlesdirmekdir Bu menevi inkisafa ehtiyacdir Ona gore de rasionalizm tekce intellektual metod deyil hem dunya qavrayisini hem de insan tebietini deyisdirir Rasional insan dunyaya menevi inkisaf prizmasindan baxir ve esyalarin tekce zahirini deyil hem de mahiyyetini gorur Dunyani bu sekilde tanimaq ucun ilk novbede oz ruhunu tanimalisan Rasionalizm ve empirizmMaarifcilik dovrunden beri rasionalizm adeten Rene Dekart Qotfrid Leybnits ve Benedikt Spinozanin riyazi metodlarin felsefeye daxil edilmesi ile elaqelendirilir Bu cereyani Britaniya empirizmi ile muqayise ederek ona kontinental rasionalizm de deyilir Genis menada rasionalizm ve empirizm qarsidurulmaz cunki her bir mutefekkir hem rasionalist hem de empirist ola biler Son derece sadelesdirilmis menada empirist butun fikirleri tecrubeden goturur ya bes duygu vasitesile ya da daxili agri ve ya hezz hissleri ile basa dusulur Bezi rasionalistler bu anlayisa qarsi cixirlar ki tefekkurde hendese aksiomlari kimi bezi esas prinsipler movcuddur ve bunlardan deduktiv usulla sirf mentiqle bilik cixarmaq olar Bunlara xususen de Leybnits ve Spinoza daxildir Buna baxmayaraq onlar onun mustesna tetbiqini praktiki olaraq qeyri mumkun hesab ederek bele bir idrak metodunun yalniz fundamental imkanlarini tanidilar Leybnitsin ozunun Monadologiyada etiraf etdiyi kimi biz hamimiz oz hereketlerimizde dordde ucu empiristik Benedikt Barux Spinoza 1632 1677 Rasionalizm felsefesi ozunun en mentiqli ve sistemli teqdimati ile XVII esrde Spinoza terefinden islenib hazirlanmisdir O Allahin ancaq felsefi menada var oldugunu beyan etmekle yanasi heyatimizin esas suallarina cavab vermeye calisib Onun felsefi ideallari Dekart Evklid ve Tomas Hobbs hemcinin yehudi ilahiyyatcisi Maymonid idi Hetta gorkemli mutefekkirler de Spinozanin hendesi metodunu basa dusmekde cetinlik cekirdiler Gote etiraf edirdi ki cox hissesi Spinozanin ne haqqinda yazdigini hec cur anlaya bilmirdi Onun Etikasinda Evklid hendesesinden qaranliq kecidler ve riyazi strukturlar var Albert Eynsteyn Spinozanin felsefesi ile maraqlanirdi Immanuel Kant 1724 1804 Immanuel Kant hem de enenevi rasionalist kimi Leybnits ve Volfun eserlerini oyrenmeye basladi lakin Yum eserleri ile tanis olduqdan sonra rasionalizm ve empirizmi birlesdirmeye calisdigi oz felsefesini inkisaf etdirmeye basladi Buna transsendental idealizm deyilirdi Kant rasionalistlerle mubahise ederek iddia edirdi ki xalis agil yalniz derketme heddine catdiqda herekete tekan verir ve Allah irade azadligi ve ya ruhun olmezliyi kimi hissler ucun elcatmaz olani derk etmeye calisir Tecrube yolu ile derk etmek mumkun olmayan bu cur obyektleri o ozluyunde sey adlandirdi ve onlarin terifine gore agil ucun anlasilmaz olduguna inanirdi Kant empiristleri tenqid edirdi ki qazanilmis tecrubenin derk edilmesinde aglin roluna mehel qoymurlar Buna gore de Kant hesab edirdi ki bilik ucun hem tecrube hem de agil lazimdir Mehz bele insanlar dinin yox elmin her seyi bacardigini dusunurler Orta esrlerin felsefesinde nominalizm hissi tecrubeye arxalanan ve realizm eqle arxalanan arasindaki mubarize yeni dovr felsefesinde rasionalizm ve onun eksi olan empirizm kimi ozunu gosterir Rasionalizm cereyani numayendelerinin birinci novbede ise Rene Dekartin apardigi tedqiqatlar bu dovurde eksperimentin nezeri esasini teskil eden ideal obyektlerin qurasdirilmasi problemine yonelmisdi Dekart yeni tebietsunasligi esaslandirmaga cehd gosterirdi O idrakda rasional esasin ehemiyyetini xususi qeyd edirdi Onun fikrince insan yalniz zekanin komeyi ile sehih ve zeruri bilik elde ede biler Yeni dovr felsefesinde idrak problemleri diqqet merkezinde dururdu Mutefekkirlerin ekseriyyeti gosterirdi ki insan zekasi varligi derk etmek iqtidarindadir Elm hem de felsefe dunyanin real qurulusunu tebietin qanunauygunluqlarini askar ede biler Hemcinin baxFelsefe tarixi Felsefe ensiklopediyasiIstinadlar Rationalism Britannica com 28 May 2023 18 May 2015 tarixinde Istifade tarixi 10 July 2023 Immanuel Kant Stanford Encyclopedia of Philosophy Plato stanford edu 20 May 2010 2012 01 12 tarixinde Istifade tarixi 2011 10 22 Bertrand Russell 2004 History of western philosophy 2023 10 18 at the Wayback Machine pp 511 516 517 Heidegger 1938 2002 p 76 Descartes that which he himself founded modern and that means at the same time Western metaphysics Rene Descartes Encyclopaedia Britannica Encyclopaedia Britannica Online Encyclopaedia Britannica Inc 31 March 2012 7 May 2015 tarixinde Istifade tarixi 31 March 2012