Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Yunanlar fəlsəfədə kainatın təbiəti haqqında hər bir ağlabatan sualı cavablandırmağa, həqiqət problemini və həyatın məqsədi və mənasını tapmağa çalışmışdılar. Fəlsəfədə bu günə qədər ən çox müzakirə edilən mövzu yunanların qərarlarının həqiqiliyi barədə olmuşdur. Bu fakt onların nailiyyətlərinin böyüklüyünü təsdiq edir.
Antik fəlsəfə fəlsəfənin ayrıca bir fənn kimi meydana gəlməsini ifadə edir. "Antik fəlsəfə" anlayışı altında Qədim Yunanıstanda və Qədim Romada yaranan fəlsəfə nəzərdə tutulur. Yunan fəlsəfəsi yunan mifologiyasının təsiri altında formalaşmışdır. Yunan mifologiyası isə, öz növbəsində, Homerin "İliada" və "Odisseya", Hesiodun (e.ə. VIII–VII əsrlər) epik əsərlərində öz əksini tapmışdır.
Qədim Yunan fəlsəfəsi bizim eradan əvvəl VI əsrin birinci yarısında Elladanın Kiçik Asiya hissəsində, İoniyada – Milet şəhərində yaranmışdır. Bu səbəbdən ilk yunan fəlsəfi məktəbi Milet məktəbi adlanır. Həmin məktəbin böyük nümayəndələri Fales, Anaksimandr, Anaksimen və onların şagirdləri olmuşdur.
Qədim yunan fəlsəfəsinin məktəbləri və əsas nümayəndələri
Fəlsəfəöncəsi dövr
Müstəqil filosoflar
- Fales
- Anaksimandr
- Anaksaqor
- Elea məktəbi
- Pifaqorçular məktəbi
- Qədim yunan atomçuları
- Sofistlər məktəbi
Klassik yunan fəlsəfəsi
- Sokrat
- Sokratçı məktəblər:
- Kinik məktəbi
- Kirena məktəbi
- Aristippus
- Hegesias
- Annikeris
- Evhemerus
- Meqara məktəbi
- Meqaralı Evklides
- Stilpon Miletli
- Eubulides
- Diodorus Kronus
- Eretriya məktəbi
- Elidalı Fedon
- Eretriyalı Menedem
- Sokratçı məktəblər:
- Platon
- Erkən platonçular:
- Spevsippus
- Ksenokrates (Kalkedonlu)
- (Polemon)
- (Krates)
- (Heraklides)
- (Eudoksus)
- (Arkesilaus)
- Aristotel
- Peripatetiklər
- Teofrastus
- Aristoksenus (Tarentli)
- Dikearxus
- Aristarxus Samoslu
- Kleantes
- (Rodoslu Eudemus)
- (Falerli Demetrius)
- (Lampsakalı Straton)
- Samoslu Aristarxus
- Peripatetiklər
Yunan–Roma fəlsəfəsinin əsas inkişaf mərhələləri
- Milet məktəbi - Həmin məktəbin fəlsəfi təsəvvürləri çox şeydə Homer və Hesiodun qədim görüşlərinə əsaslanırdı. Bununla yanaşı, Milet məktəbi ilk elmi (mifoloji yox) təfəkkür cəhdi hesab olunur. Qədim Yunanıstanda fəlsəfi inkişafın bu mərhələsinə Heraklit, Eleya məktəbi (b.e.ə. VI–V əsrlər) də daxil edilir.
- İkinci mərhələ - yunan fəlsəfəsinin bu mərhələsi böyük filosofların, o cümlədən görkəmli mütəfəkkirlər Sokrat, Platon, Aristotel, atomistlər məktəbi (Levkipp, Demokrit), Pifaqor məktəbi, sofistlər (Protaqor, Qorqiy) və s. adlarla bağlıdır.
- Ellinizm mərhələsi - bu dövr yunan quldarlıq cəmiyyətinin tənəzzülü ilə əlaqədardır. Nəticədə Yunanıstan parçalanır, bir sıra əyalətlər müstəqillik əldə edir. Lakin bu da çox uzun sürmür. Yunanıstan və əyalətləri makedoniyalı İskəndərin imperiyasının tərkibinə daxil edilir. İşğalçı İskəndərin ölümündən sonra isə cəmiyyətin bütün sahələrində böhran güclənməyə başladı. Həmin dövrdə, yəni e.ə. IV–III əsrlərdə fəlsəfədə üç böyük cərəyan yaranıb inkişaf etmişdir. Bunlar, skeptisizm, epikürçülük və stoisizm idi.
Milet məktəbi
Qədim Yunan fəlsəfəsi bizim eradan əvvəl VI əsrin birinci yarısında antik fəlsəfə Elladanın Kiçik Asiya hissəsində, İyoniyada – Milet şəhərində yaranmışdır. Bu səbəbdən ilk yunan fəlsəfi məktəbi Milet məktəbi adlanır. Həmin məktəbin böyük nümayəndələri Fales, Anaksimandr, Anaksimen və onların şagirdləri olmuşdur.
Yunan fəlsəfəsinin mənşəyi e.ə. 6-cı əsrə, Milet məktəbinə dayanır. Onun üzvləri Milet şəhərinin vətəndaşları idi. Onların fəlsəfəsi elmi və materialist idi. Milet məktəbinin həll etməyə çalışdığı əsas problem fiziki dünyanın təbiətini izah etmək idi. Onlar inanırdılar ki, hər şey ilkin maddəyə qədər kiçilir və bu maddə planetlərin, ulduzların, heyvanların, bitkilərin və insanların özülüdür. Bu maddə vasitəsilə hər şey geri dönür. Milet məktəbinin banisi Fales hər şeyin mayedən təşkil olduğuna inanır və ilkin maddənin su olduğunu bildirirdi. Anaksimandr isə bunun su yaxud od kimi xüsusu məfhum deyil, “yaradılmamış və məhv olmayan” maddə olduğunu iddia edirdi. O, bu maddəni qeyri-müəyyən yaxud sonsuz adlandırırdı. Üçüncü miletli Anaksimen kainatın özül maddəsinin hava olduğunu elan etdi. Hava seyrəkləşəndə oda, sıxlaşanda isə növbə ilə küləyə, buxara, suya, torpağa və daşa çevrilirdi. Qərarların sadəlövhcəsinə olmasına baxmayaraq, Milet məktəbinin fəlsəfəsi böyük əhəmiyyət kəsb etmişdi, çünki o, yunanların dünyanın mənşəyi haqqındakı mifoloji inanclarını sarsıtmış və onları rasional izahlarla əvəz etmişdi.
İkinci mərhələ
E.ə. 6-cı əsrin sonlarında yunan fəlsəfəsi metafiziki istiqamətdə inkişaf etməyə başladı. O, ancaq fiziki dünyanın problemləri ilə məşğul olmağı dayandırdı və diqqətini mövcudiyyətin təbiəti, həqiqətin mənası və məfhumlar cədvəlində dinin yeri haqqındakı qeyri-müəyyən suallara yönəltdi.
Pifaqorçular
Yeni tendesiyaya ilk nümunə pifaqorçular idilər. Onlar fəlsəfəni daha çox dini cəhətdən izah edirdilər. Pifaqorçular haqqında az şey məlumdur. Onların lideri Pifaqor e.ə. 530-cu ildə Yunanıstandan şimali İtaliyaya köçmüş və Krotonda dini cəmiyyət yaratmışdı. O və davamçıları mücərrəd həyatın ən ali xeyir olduğunu, lakin fərdin bu həyatı seçmək üçün öz bədənini şər istəklərdən təmizləməli olduğunu bildirirdilər. Onlar məfhumların mahiyyətinin maddi cism deyil, mücərrəd prinsip, rəqəm olduğunu irəli sürürdülər. Onların fəlsəfəsinin əhəmiyyəti ruh və cism, harmoniya və ziddiyyət, xeyir və şər arasında irəli sürdükləri kəskin fərqlərdə idi, buna görə də onlar yunan fəlsəfəsində dualizmin banisi hesab edilirlər.
Pifaqorçuların fəlsəfəsi kainatın təbiət haqqındakı müzakirələri qızışdırdı. Onların müasirlərindən olan parmenidçilər məfhumların əsl təbiətinin stabillik və sabitlik olduğunu iddia edirdilər; dəyişiklik və müxtəliflik sadəcə hisslərin illüziya sıdır. Sabitliyin illüziya və sadəcə dəyişikliyin real olduğunu iddia edən Heraklit bu görüşə qarşı çıxdı. O, kainatın daimi axın vəziyyətində olduğunu irəli sürürdü; buna görə də “eyni istiqamətdə ikinci dəfə addımlamaq mümkün deyil”. Yaradılış və məhv, həyat və ölüm eyni rəsmin sadəcə iki zidd tərəfidir. Başqa sözlə, Heraklit yalnız gördüyümüz, eşitdiyimiz və hiss etdiyimiz məfhumların reallıq olduğuna inanırdı. Təkamül yaxud daimi dəyişiklik kainatın qanunudur, bu gün burada olan ağac və daş sabah olmayacaq; heç bir maddə əbədiyyət boyu sabit qalmır.
Atomçular
Kainatın əsas təbiəti haqqındakı sualları cavablayan sonuncu məktəb isə atomçular olmuşdu. Atom nəzəriyyəsininin inkişafında rolu olan əsas filosof e.ə. 5-ci əsrin ikinci yarısında Frakiya sahilində yerləşən Abedra şəhərində yaşamış Demokrit idi. Adından da göründüyü kimi, atomçular kainatın əsas elementinin sonsuz sayda, məhv olmayan və bölünməz atomlar olduğunu iddia edirdilər. Onlar ölçü və formalarına görə fərqlənsələr də, quruluş cəhətdən tamamilə eynidirlər. Bu xüsusiyyətlərinə görə onlar əbədi olaraq müxtəlif formalarda birləşir, ayrılır və yenidən birləşirlər. Beləliklə, kainatdakı hər bir fərd və orqanizm atomların təsadüfi birləşməsinin məhsuludur. İnsan və ağac arasındakı yeganə fərq onların atomlarının sayı və formasındakı müxtəliflikdən irəli gəlir. Bu fəlsəfi cərayan erkən yunan fəlsəfəsinin materialist istiqamətinin sonuncu həlqəsidir. Demokrit ruhun əbədiliyini və hər hansı ilahi dünyanın varlığını rədd edirdi. Təəccüblüdür ki, o, mənəvi idealist idi; “yaxşılıq sadəcə pislik etməmək deyil, pislik etmək istəməməkdir”.
Sofistlər
Təxminən e.ə. 5-ci əsrin ortalarında Yunanıstanda intellektual inkişaf başladı. Bunun səbəbi Afinada demokratiyanın yüksəlməsi idi. Vətəndaşların gücünün artması, individualizmin inkişafı və praktiki problemlərin həllinə olan düşüncənin köhnəlmiş formalarına qarşı reaksiya ilə nəticələndi. Bunun nəticəsində, bəzi yunan filosofları fiziki dünyanı öyrənməyi dayandırdı və diqqətini fərdlə daha yaxın mövzulara yönəltməyə başladı. Yeni intellektual cərəyanın ilk nümayəndələri sofistlər idilər. Bu termin "müdrik şəxslər" deməkdir, lakin daha sonralar saxta mühakimələr yürüdən insanları alçaltmaq üçün istifadə edilmişdi. Sofistlər haqqında əldə etdiyimiz biliklərin əksəriyyəti onların ən kəskin tənqidçilərindən biri olan Platona məxsusdur. Onlar ellin mədəniyyətinin ən yaxşı cəhətlərinin düşməni hesab edilirdilər. Müasir tədqiqatçılar onlar haqqındakı bu cür kəskin fikrləri rədd edirlər, lakin bu məktəbin bəzi üzvlərinin sosial məsuliyyət hissinin zəif olmasını və onların “pis vəziyyətin daha yaxşı vəziyyətə çevrilməsində” tamamilə insafsız olduqlarını qəbul edirlər.
- Sofistlərin ən görkəmli nümayəndələrindən biri, Abedra vətəndaşı Protaqor öz təlimlərinin çox hissəsini Afinada həyata keçirmişdi. Onun məşhur “insan hər şeyin meyarıdır” aforizmi sofist fəlsəfəsinin əsasını təşkil edir. Bununla o, yaxşılıq, həqiqət, ədalət və gözəlliyin insan arzuları və ehtiyacları ilə əlaqəli olduğunu demək istəyirdi. Mütləq həqiqət anlayışı yaxud düzlük və ədalətin əbədi standartı yoxdur. Məna qavrayışı biliyin yeganə mənbəyi olduğuna görə yalnız müstəsna həqiqət verilmiş zaman və məkan üçün doğru hesab edilir. Eynilə əxlaq anlayışı insana görə dəyişir, buna görə də həqiqət və yalanın bütün hallar üçün qəbul edilən qəti qanunları yoxdur.
- Sonrakı sofistlərin bəziləri Protaqorun təlimlərindən kənarlaşmışdılar. Frasimax Protoqourun təlimlərində birbaşa yer almayan individualizm məsələsini öz doktrinasında təhrif etmişdi; bütün qanunlar və ənənələr sadəcə ən ağıllı və ən güclü insanların arzularının ifadəsidir və onların mənafeyini güdür, buna görə də müdrik insan bütün qanunlardan uca və sadəcə şəxsi istəkləri ilə maraqlanan “tamamilə ədalətsiz insandır”. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, insan (kişi) individualizmlə əlaqəli bütün yunan fəlsəfəsinin əsas mərkəzidir.
Buna baxmayaraq, hətta ən ifrat sofistlərin təlimləri belə heyrətamizdir. Bəzi sofistlər quldarlığı və yunanların irqi müstəsnalığını pisləyirdilər. Bəziləri praktik və proqressiv dünyagörüşünün, azdlığın və sıravi insanların hüquqlarının müdafiəçisi idilər. Bəlkə də ən əhəmiyyətlisi isə, sofistlər sayəsində fəlsəfə sadəcə fizika və metafizika ilə məhdudlaşmadı. Onlar fəlsəfəni əxlaq qaydaları və siyasətə qədər genişləndirdilər. Romalı Siseronun da dediyi kimi “onlar fəlsəfəni göylərdən insanların məskəninə endirdilər”.
Sofistlərin relyativizmi, skeptisizmi və individualizmi ciddi etiraza səbəb oldu. Daha mühafizəkar yunanlara görə bu doktrinalar ateizm və anarxiyaya gətirib çıxarırdı. Əgər qəti həqiqət yoxdursa və əgər xeyir və ədalət sadəcə insanın istəklərindən asılıdırsa, onda nəinki din, əxlaq və dövləti, həmçinin cəmiyyətin özünü belə qoruyub saxlamaq mümkün deyil. Bu inanc yeni fəlsəfi cərəyanın inkişafı ilə nəticələndi. Onun əsaslandığı nəzəriyyədə həqiqətin real olması və qəti standartların mövcudluğu irəli sürülürdü. Bu cərəyanın liderləri fəlsəfə tarixində 3 ən məşhur şəxs – Sokrat, Platon və Aristotel idi.
Sokrat
Sokrat e.ə. 469-cu ildə Afinada sadə bir ailədə anadan olmuşdur, onun atası heykəltaraş, anası isə mamaça idi. Onun necə təhsil alması məlum deyil, lakin o, erkən yunan filosoflarının təlimləri ilə tanış idi. Sokratın bazarda adi qeybətçi olması barədə fikirlər tamamilə əsassızdır. O, əsasən, sofistlərin doktrinaları ilə mübarizə apararaq öz hesabına filosof ola bilmişdi. O, e.ə. 399-cu ildə “gəncləri pozmaq və yeni tanrılar yaratmaq” ittihami ilə ölüm cəzasına məhkum edildi. Bu ədalətsiz cəzanın əsl səbəbi Afinanın Peloponnes müharibəsindəki faciəvi məğlubiyyəti idi. Qəzəbli Afina vətəndaşları xain Alkiviad da daxil olmaqla aristokratlarla əlaqəsinə və xalqın inancını tənqid etdiyinə görə Sokrata qarşı çıxdılar. Bundan əlavə, onun demokratiyanı pisləməsi və intellektual aristokratiya istisna olmaqla digər dövlət formalarının lazımsız olduğunu iddia etməsi barədə sübutlar da var.
Sokrat özü heç nə yazmadığına görə tarixçilər onun təlimlərinin dəqiq əhatə dairəsini müəyyən etməkdə çətinlik çəkirlər. O, mücərrəd fəlsəfə ilə maraqlanmayan əxlaq qaydalarının ustadı hesab edilir. Lakin Platona məxsus məlum yazılar İdeyaların mücərrəd doktrinasındakı fikirlərin Sokrat mənşəli olması ehtimalını ortaya qoyur. İstənilən halda Sokratın sabit və həqiqi biliyə inanması faktı dəqiqdir; insan doğru üsullara əməl edərsə, həqiqi və sabit bilik əldə edə bilər.
Ellinizm mərhələsi
E.ə. III–II əsrlərdə Qədim Romanın ictimai və mənəvi inkişafında müəyyən dəyişikliklər baş vermişdir. Roma cəmiyyətində yunan mədəniyyəti və fəlsəfəsinə meyillər güclənmişdir. Həmin dövrdə Romada çoxlu yunan alimi, filosofu fəaliyyət göstərmiş, öz spesifikliyi ilə stoisizm və epikürçülük inkişaf etməyə başlamışdı. Tit Lukretsi Karın materializmi inkişaf edirdi.
Bununla yanaşı, Romanın işğal etdiyi qədim dövlətlər və xalqların istismarı nəticəsində burada insanların parazitləşməsi elementləri yaranırdı. Cəmiyyətdə olan bu böhran, demək olar ki, bütün təbəqələri əhatə edirdi və bu da, öz növbəsində, şəxsi mövcudluğun katastrofuna gətirib çıxarırdı. Nəticədə dinə və mistikaya meyl güclənirdi. Zamanın tələblərinə cavab verən fəlsəfə dinə çevrilmiş, xristianlıq həmin prosesdə körpü rolunu oynamışdı.
Ədəbiyyat
- Adil Əsədov. Yunan fəlsəfəsiindən etüdlər: yunan fəlsəfəsiində idealın və reallığın münasibətlərinə dair. Bakı, Təknur, 2008.
- Western Civilizations, Robert E. Lerner, Standish Meacham, Edward McNall Burns.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Yunanlar felsefede kainatin tebieti haqqinda her bir aglabatan suali cavablandirmaga heqiqet problemini ve heyatin meqsedi ve menasini tapmaga calismisdilar Felsefede bu gune qeder en cox muzakire edilen movzu yunanlarin qerarlarinin heqiqiliyi barede olmusdur Bu fakt onlarin nailiyyetlerinin boyukluyunu tesdiq edir Afinalilarin mektebi Rafael Antik felsefe felsefenin ayrica bir fenn kimi meydana gelmesini ifade edir Antik felsefe anlayisi altinda Qedim Yunanistanda ve Qedim Romada yaranan felsefe nezerde tutulur Yunan felsefesi yunan mifologiyasinin tesiri altinda formalasmisdir Yunan mifologiyasi ise oz novbesinde Homerin Iliada ve Odisseya Hesiodun e e VIII VII esrler epik eserlerinde oz eksini tapmisdir Qedim Yunan felsefesi bizim eradan evvel VI esrin birinci yarisinda Elladanin Kicik Asiya hissesinde Ioniyada Milet seherinde yaranmisdir Bu sebebden ilk yunan felsefi mektebi Milet mektebi adlanir Hemin mektebin boyuk numayendeleri Fales Anaksimandr Anaksimen ve onlarin sagirdleri olmusdur Qedim yunan felsefesinin mektebleri ve esas numayendeleriFelsefeoncesi dovr Epimenid Yeddi yunan mudriki Epixarm Ferekid Musteqil filosoflar Heraklit Anaksaqor Empedokl Milet mektebi Fales Anaksimandr Anaksaqor Elea mektebi Ksenofan Parmenid Eleyali Zenon Melissus Pifaqorcular mektebi Pifaqor Filolaus Krotonali Hippasus Mesapontumlu Arxitas Tarentli Alkmeon Krotonali Qedim yunan atomculari Levkipp Demokrit Sofistler mektebi Protaqor Hippias Qorgias Klassik yunan felsefesi Sokrat Sokratci mektebler Kinik mektebi Antisfen Diogen Bion Boristenes Kerkidas Kirena mektebi Aristippus Hegesias Annikeris Evhemerus Meqara mektebi Meqarali Evklides Stilpon Miletli Eubulides Diodorus Kronus Eretriya mektebi Elidali Fedon Eretriyali Menedem Platon Erken platoncular Spevsippus Ksenokrates Kalkedonlu Polemon Krates Heraklides Eudoksus Arkesilaus Aristotel Peripatetikler Teofrastus Aristoksenus Tarentli Dikearxus Aristarxus Samoslu Kleantes Rodoslu Eudemus Falerli Demetrius Lampsakali Straton Samoslu AristarxusYunan Roma felsefesinin esas inkisaf merheleleriMilet mektebi Hemin mektebin felsefi tesevvurleri cox seyde Homer ve Hesiodun qedim goruslerine esaslanirdi Bununla yanasi Milet mektebi ilk elmi mifoloji yox tefekkur cehdi hesab olunur Qedim Yunanistanda felsefi inkisafin bu merhelesine Heraklit Eleya mektebi b e e VI V esrler de daxil edilir Ikinci merhele yunan felsefesinin bu merhelesi boyuk filosoflarin o cumleden gorkemli mutefekkirler Sokrat Platon Aristotel atomistler mektebi Levkipp Demokrit Pifaqor mektebi sofistler Protaqor Qorqiy ve s adlarla baglidir Ellinizm merhelesi bu dovr yunan quldarliq cemiyyetinin tenezzulu ile elaqedardir Neticede Yunanistan parcalanir bir sira eyaletler musteqillik elde edir Lakin bu da cox uzun surmur Yunanistan ve eyaletleri makedoniyali Iskenderin imperiyasinin terkibine daxil edilir Isgalci Iskenderin olumunden sonra ise cemiyyetin butun sahelerinde bohran guclenmeye basladi Hemin dovrde yeni e e IV III esrlerde felsefede uc boyuk cereyan yaranib inkisaf etmisdir Bunlar skeptisizm epikurculuk ve stoisizm idi Milet mektebiEsas meqale Milet mektebi Qedim Yunan felsefesi bizim eradan evvel VI esrin birinci yarisinda antik felsefe Elladanin Kicik Asiya hissesinde Iyoniyada Milet seherinde yaranmisdir Bu sebebden ilk yunan felsefi mektebi Milet mektebi adlanir Hemin mektebin boyuk numayendeleri Fales Anaksimandr Anaksimen ve onlarin sagirdleri olmusdur Yunan felsefesinin menseyi e e 6 ci esre Milet mektebine dayanir Onun uzvleri Milet seherinin vetendaslari idi Onlarin felsefesi elmi ve materialist idi Milet mektebinin hell etmeye calisdigi esas problem fiziki dunyanin tebietini izah etmek idi Onlar inanirdilar ki her sey ilkin maddeye qeder kicilir ve bu madde planetlerin ulduzlarin heyvanlarin bitkilerin ve insanlarin ozuludur Bu madde vasitesile her sey geri donur Milet mektebinin banisi Fales her seyin mayeden teskil olduguna inanir ve ilkin maddenin su oldugunu bildirirdi Anaksimandr ise bunun su yaxud od kimi xususu mefhum deyil yaradilmamis ve mehv olmayan madde oldugunu iddia edirdi O bu maddeni qeyri mueyyen yaxud sonsuz adlandirirdi Ucuncu miletli Anaksimen kainatin ozul maddesinin hava oldugunu elan etdi Hava seyreklesende oda sixlasanda ise novbe ile kuleye buxara suya torpaga ve dasa cevrilirdi Qerarlarin sadelovhcesine olmasina baxmayaraq Milet mektebinin felsefesi boyuk ehemiyyet kesb etmisdi cunki o yunanlarin dunyanin menseyi haqqindaki mifoloji inanclarini sarsitmis ve onlari rasional izahlarla evez etmisdi Ikinci merheleE e 6 ci esrin sonlarinda yunan felsefesi metafiziki istiqametde inkisaf etmeye basladi O ancaq fiziki dunyanin problemleri ile mesgul olmagi dayandirdi ve diqqetini movcudiyyetin tebieti heqiqetin menasi ve mefhumlar cedvelinde dinin yeri haqqindaki qeyri mueyyen suallara yoneltdi Pifaqorcular Esas meqale Pifaqorcular mektebiPifaqorcular gunese himn oxudugu zaman Fyodor Bronnikov Yeni tendesiyaya ilk numune pifaqorcular idiler Onlar felsefeni daha cox dini cehetden izah edirdiler Pifaqorcular haqqinda az sey melumdur Onlarin lideri Pifaqor e e 530 cu ilde Yunanistandan simali Italiyaya kocmus ve Krotonda dini cemiyyet yaratmisdi O ve davamcilari mucerred heyatin en ali xeyir oldugunu lakin ferdin bu heyati secmek ucun oz bedenini ser isteklerden temizlemeli oldugunu bildirirdiler Onlar mefhumlarin mahiyyetinin maddi cism deyil mucerred prinsip reqem oldugunu ireli sururduler Onlarin felsefesinin ehemiyyeti ruh ve cism harmoniya ve ziddiyyet xeyir ve ser arasinda ireli surdukleri keskin ferqlerde idi buna gore de onlar yunan felsefesinde dualizmin banisi hesab edilirler Pifaqorcularin felsefesi kainatin tebiet haqqindaki muzakireleri qizisdirdi Onlarin muasirlerinden olan parmenidciler mefhumlarin esl tebietinin stabillik ve sabitlik oldugunu iddia edirdiler deyisiklik ve muxteliflik sadece hisslerin illuziya sidir Sabitliyin illuziya ve sadece deyisikliyin real oldugunu iddia eden Heraklit bu goruse qarsi cixdi O kainatin daimi axin veziyyetinde oldugunu ireli sururdu buna gore de eyni istiqametde ikinci defe addimlamaq mumkun deyil Yaradilis ve mehv heyat ve olum eyni resmin sadece iki zidd terefidir Basqa sozle Heraklit yalniz gorduyumuz esitdiyimiz ve hiss etdiyimiz mefhumlarin realliq olduguna inanirdi Tekamul yaxud daimi deyisiklik kainatin qanunudur bu gun burada olan agac ve das sabah olmayacaq hec bir madde ebediyyet boyu sabit qalmir Atomcular Kainatin esas tebieti haqqindaki suallari cavablayan sonuncu mekteb ise atomcular olmusdu Atom nezeriyyesininin inkisafinda rolu olan esas filosof e e 5 ci esrin ikinci yarisinda Frakiya sahilinde yerlesen Abedra seherinde yasamis Demokrit idi Adindan da gorunduyu kimi atomcular kainatin esas elementinin sonsuz sayda mehv olmayan ve bolunmez atomlar oldugunu iddia edirdiler Onlar olcu ve formalarina gore ferqlenseler de qurulus cehetden tamamile eynidirler Bu xususiyyetlerine gore onlar ebedi olaraq muxtelif formalarda birlesir ayrilir ve yeniden birlesirler Belelikle kainatdaki her bir ferd ve orqanizm atomlarin tesadufi birlesmesinin mehsuludur Insan ve agac arasindaki yegane ferq onlarin atomlarinin sayi ve formasindaki muxteliflikden ireli gelir Bu felsefi cerayan erken yunan felsefesinin materialist istiqametinin sonuncu helqesidir Demokrit ruhun ebediliyini ve her hansi ilahi dunyanin varligini redd edirdi Teeccubludur ki o menevi idealist idi yaxsiliq sadece pislik etmemek deyil pislik etmek istememekdir Sofistler Esas meqale Sofistler mektebi Texminen e e 5 ci esrin ortalarinda Yunanistanda intellektual inkisaf basladi Bunun sebebi Afinada demokratiyanin yukselmesi idi Vetendaslarin gucunun artmasi individualizmin inkisafi ve praktiki problemlerin helline olan dusuncenin kohnelmis formalarina qarsi reaksiya ile neticelendi Bunun neticesinde bezi yunan filosoflari fiziki dunyani oyrenmeyi dayandirdi ve diqqetini ferdle daha yaxin movzulara yoneltmeye basladi Yeni intellektual cereyanin ilk numayendeleri sofistler idiler Bu termin mudrik sexsler demekdir lakin daha sonralar saxta muhakimeler yuruden insanlari alcaltmaq ucun istifade edilmisdi Sofistler haqqinda elde etdiyimiz biliklerin ekseriyyeti onlarin en keskin tenqidcilerinden biri olan Platona mexsusdur Onlar ellin medeniyyetinin en yaxsi cehetlerinin dusmeni hesab edilirdiler Muasir tedqiqatcilar onlar haqqindaki bu cur keskin fikrleri redd edirler lakin bu mektebin bezi uzvlerinin sosial mesuliyyet hissinin zeif olmasini ve onlarin pis veziyyetin daha yaxsi veziyyete cevrilmesinde tamamile insafsiz olduqlarini qebul edirler Sofistlerin en gorkemli numayendelerinden biri Abedra vetendasi Protaqor oz telimlerinin cox hissesini Afinada heyata kecirmisdi Onun meshur insan her seyin meyaridir aforizmi sofist felsefesinin esasini teskil edir Bununla o yaxsiliq heqiqet edalet ve gozelliyin insan arzulari ve ehtiyaclari ile elaqeli oldugunu demek isteyirdi Mutleq heqiqet anlayisi yaxud duzluk ve edaletin ebedi standarti yoxdur Mena qavrayisi biliyin yegane menbeyi olduguna gore yalniz mustesna heqiqet verilmis zaman ve mekan ucun dogru hesab edilir Eynile exlaq anlayisi insana gore deyisir buna gore de heqiqet ve yalanin butun hallar ucun qebul edilen qeti qanunlari yoxdur Sonraki sofistlerin bezileri Protaqorun telimlerinden kenarlasmisdilar Frasimax Protoqourun telimlerinde birbasa yer almayan individualizm meselesini oz doktrinasinda tehrif etmisdi butun qanunlar ve eneneler sadece en agilli ve en guclu insanlarin arzularinin ifadesidir ve onlarin menafeyini gudur buna gore de mudrik insan butun qanunlardan uca ve sadece sexsi istekleri ile maraqlanan tamamile edaletsiz insandir Onu da qeyd etmek lazimdir ki insan kisi individualizmle elaqeli butun yunan felsefesinin esas merkezidir Buna baxmayaraq hetta en ifrat sofistlerin telimleri bele heyretamizdir Bezi sofistler quldarligi ve yunanlarin irqi mustesnaligini pisleyirdiler Bezileri praktik ve proqressiv dunyagorusunun azdligin ve siravi insanlarin huquqlarinin mudafiecisi idiler Belke de en ehemiyyetlisi ise sofistler sayesinde felsefe sadece fizika ve metafizika ile mehdudlasmadi Onlar felsefeni exlaq qaydalari ve siyasete qeder genislendirdiler Romali Siseronun da dediyi kimi onlar felsefeni goylerden insanlarin meskenine endirdiler Sofistlerin relyativizmi skeptisizmi ve individualizmi ciddi etiraza sebeb oldu Daha muhafizekar yunanlara gore bu doktrinalar ateizm ve anarxiyaya getirib cixarirdi Eger qeti heqiqet yoxdursa ve eger xeyir ve edalet sadece insanin isteklerinden asilidirsa onda neinki din exlaq ve dovleti hemcinin cemiyyetin ozunu bele qoruyub saxlamaq mumkun deyil Bu inanc yeni felsefi cereyanin inkisafi ile neticelendi Onun esaslandigi nezeriyyede heqiqetin real olmasi ve qeti standartlarin movcudlugu ireli surulurdu Bu cereyanin liderleri felsefe tarixinde 3 en meshur sexs Sokrat Platon ve Aristotel idi Sokrat Esas meqale SokratSokrat Sokrat e e 469 cu ilde Afinada sade bir ailede anadan olmusdur onun atasi heykeltaras anasi ise mamaca idi Onun nece tehsil almasi melum deyil lakin o erken yunan filosoflarinin telimleri ile tanis idi Sokratin bazarda adi qeybetci olmasi barede fikirler tamamile esassizdir O esasen sofistlerin doktrinalari ile mubarize apararaq oz hesabina filosof ola bilmisdi O e e 399 cu ilde gencleri pozmaq ve yeni tanrilar yaratmaq ittihami ile olum cezasina mehkum edildi Bu edaletsiz cezanin esl sebebi Afinanin Peloponnes muharibesindeki facievi meglubiyyeti idi Qezebli Afina vetendaslari xain Alkiviad da daxil olmaqla aristokratlarla elaqesine ve xalqin inancini tenqid etdiyine gore Sokrata qarsi cixdilar Bundan elave onun demokratiyani pislemesi ve intellektual aristokratiya istisna olmaqla diger dovlet formalarinin lazimsiz oldugunu iddia etmesi barede subutlar da var Sokrat ozu hec ne yazmadigina gore tarixciler onun telimlerinin deqiq ehate dairesini mueyyen etmekde cetinlik cekirler O mucerred felsefe ile maraqlanmayan exlaq qaydalarinin ustadi hesab edilir Lakin Platona mexsus melum yazilar Ideyalarin mucerred doktrinasindaki fikirlerin Sokrat menseli olmasi ehtimalini ortaya qoyur Istenilen halda Sokratin sabit ve heqiqi biliye inanmasi fakti deqiqdir insan dogru usullara emel ederse heqiqi ve sabit bilik elde ede biler Ellinizm merhelesiE e III II esrlerde Qedim Romanin ictimai ve menevi inkisafinda mueyyen deyisiklikler bas vermisdir Roma cemiyyetinde yunan medeniyyeti ve felsefesine meyiller guclenmisdir Hemin dovrde Romada coxlu yunan alimi filosofu fealiyyet gostermis oz spesifikliyi ile stoisizm ve epikurculuk inkisaf etmeye baslamisdi Tit Lukretsi Karin materializmi inkisaf edirdi Bununla yanasi Romanin isgal etdiyi qedim dovletler ve xalqlarin istismari neticesinde burada insanlarin parazitlesmesi elementleri yaranirdi Cemiyyetde olan bu bohran demek olar ki butun tebeqeleri ehate edirdi ve bu da oz novbesinde sexsi movcudlugun katastrofuna getirib cixarirdi Neticede dine ve mistikaya meyl guclenirdi Zamanin teleblerine cavab veren felsefe dine cevrilmis xristianliq hemin prosesde korpu rolunu oynamisdi EdebiyyatAdil Esedov Yunan felsefesiinden etudler yunan felsefesiinde idealin ve realligin munasibetlerine dair Baki Teknur 2008 Western Civilizations Robert E Lerner Standish Meacham Edward McNall Burns