Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Qədim Roma — əvvəlcə şəhər-dövlət, sonralar (təxminən e.ə. III əsrin sonundan) Avropanın qərb və cənub-şərq hissələrinin, Kiçik Asiyanın, Şimali Afrika sahilinin, Suriya və Fələstinin daxil olduğu dövlət. Rəvayətə görə, Roma şəhəri e.ə. 754/753 ildə Eneyin varisləri Romul və Rem tərəfindən salınmışdır. Amma bu dövlətə ad qoyulanda 2 qardaş arasında mübahisə yaranır və Romul Remi öldürür.Ən sonda ölkənin adı Roma olur. Romanın tarixi ənənəvi olaraq dörd dövrə bölünür: çarlıq (e.ə. 754/753-e.ə. 510/509), respublika (e.ə. 510/509-e.ə. 30 və ya 27), imperiya və ya prinsipat dövrü (e.ə. 30 və ya 27-eramızın 193 ili) və dominat. Roma dövlətinin tarixində ordu böyük rol oynamışdır. Romalılar əvvəlki quldarlıq dövlətlərinə nisbətən daha mükəmməl, nizami ordu yarada bilmişdilər. Onun əsas qüvvəsi koqorta və manipulalara bölünmüş legiondan ibarət olan piyada idi. Süvari qoşunu yardımçı rol oynayırdı.
| |
 Senat və Roma xalqı |
| Dövrlər |
| Roma çarlığı |
| Roma Respublikası |
| Roma İmperiyası ( e. ə. 27 — 1453-cü illər) |
| Respublika konstitusiyası |
| Magistratlar |
| Fövqəladə magistratlar |
| Titullar |
| Sülalələr |
| Əhali, inzibati və sosial tərkib |
| Qədim Romada hüquq |
Çarlıq və erkən Respublika
Ən qədim çarlıq dövrünün yeddi çarının adı məlumdur (Romul, Numa Pompili, , , , Servi Tulli və Məğrur Tarkvini). Çarlıq dövrünün başlanğıcında cəmi 300 qəbilədən ibarət olan əhalidən hər 10 qəbilə bir , hər 10 kuria isə tribanı təşkil edirdi. Üç triba (latın, sabin, etrusk) var idi. İcmanın ən mühüm işlərinə qəbilə ağsaqqallarından seçilən senat baxırdı. Senata ağsaqqalları tədricən hər qəbilənin eyni ailəsindən seçməyə başladılar. Bu qayda əhalinin imtiyazlı təbəqəsinin (patrisilərin) yaranmasına səbəb oldu; əhalinin qəbilə təşkilatından kənarda qalan hissəsi plebeylər adlanırdı. Senatdan başqa, kurialar üzrə toplanan xalq məclisi də mövcüd idi (yalnız patrisilər iştirak edirdilər). Əvvələr çarın hakimiyyəti qəbilə başçısının səlahiyyətinə yaxın idi. Müəyyən müddətdən sonra çarlar senat üzvlərini yalnız məhdud dairələrdən təyin etməyə başladılar. Beləliklə, senat Roma əyanlarının qanalı orqanına çevrildi. Patrisilərdə plebeylərin mübarizəsi şəraitində plebeylər icmada patrisilərlə bərabər vətəndaşlıq hüququ qazandılar. E.ə. 5 əsrin 1-ci yarısında xalq tribunu vəzifəsi təsis olundu. E.ə. VI əsrin ortalarında Romada cəmiyyəti varlı və yoxsul siniflərə bölünən islahatlar keçirildi. Əmlak senzindən asılı olaraq, hər sinif qoşun üçün müəyyən sayda döyüşçü verirdi. Senturiyalar üzrə səsvermə xalq məclisində səslərin patrisilərin xeyrinə təmin edirdi. Bu şəraitdə çar hakimiyyətinin süqutu və respublikasının qurulması başa çatdı.
Plebeyin patrisiatla mübarizəsi
E.ə 5 əsrdə Qədim Romanın iki əsas zümrə arasında baş verən mübarizə. Bu plebsin iqtisadi, ədliyyə və siyasi haqları uğrunda mübarizəsi idi. Patrisiat bu vəziyyətdə öz haqlarını paylaşmamaq məqsədi güdürdü, lakin o müəyyən kompromislərin qaçılmaz olmasını anlayırdı, çünki plebs romalı qoşunun əsas hissəsini təşkil edirdi. Beləliklə bu həm Romanın daxili həm də xarici siyasətinin gələcəyini müəyyən edən çox vacib bir məsələ idi.
Respublika
Respublikada keçmiş çar səlahiyyətini hər il seçilən iki vəzifəli şəxs (əvvəlcə pretorlar, sonra konsullar) icra edirdi. Ali hakimiyyət orqanı formal olaraq xalq məclisi sayılsa da, əslində dövlətin idarəsində aparıcı rol senata məxsus idi. Senat maliyyə, dövlət əmlakı, xarici siyasət və hərbi işlərə baxırdı. İcraedici orqanlar idi. E.ə. 5-ci əsrdə Roma yeni ərazilər əldə etmək uğrunda yaxın qonşuları olan etrusklar, latınlar və başqa tayfalarla müharibələr aparırdı. Qalların hücumundan (e.ə. 390 və ya 387) sonra plebeylər ilə patrisilər arasında sosial mübarizə kəskinləşdi. E.ə. 326 ildə borc köləliyi ləğv edildi. E.ə. 4 əsrin ortalarında qazandığı qələbələr nəticəsində Roma Orta İtaliyada güclü dövlətinə çevrildi. Onun latınlar (e.ə. 340–338), , çarı Pirr üzərində (e.ə. 280–275) qələbələri ilə Apennin yarımadasının 200 il davam edən işğalı başa çatdı. Romaya tabe olan tayfaların federasiyası yarandı. Daxili işlərində isə diktator Hortenzinin verdiyi qanundan (e.ə. 237) sonra plebeylərin triblər üzrə qəbul etdikləri qərarlar qanun qüvvəsi aldı və onları senatın bəyənməsinə ehtiyac qalmadı. İtaliyada hakimiyyətini möhkəmləndirən Roma Aralıq dənizinin qərbində Karfagenlə mübarizəyə girişdi. Pun müharibələrində (e.ə. 264–241, 218–201, 149–146) Roma Karfageni məhv edib Aralıq dənizinin qərbində hegemonluğu ələ keçirdikdən sonra Balkan yarımadasına və Asiyaya doğru irəlilədi. E.ə. 2 əsrin ortalarında Aralıq dənizi sahilinin bir çox ərazisi Roma tərkibinə qatıldı və Roma əyalətləri yarandı. Lakin sinfi ziddiyyətlərin hədsiz kəskinləşməsi böyük üsyanlara — Siciliyada qul üsyanlarına və Kiçik Asiyada Aristonikin üsyanına səbəb olmuşdu. Kəndlilərin torpaq uğrunda mübarizəsinə Qrakx qardaşları başçılıq etdilər. E.ə. 133 ildə xalq yığıncağı ictimai torpaqların tutulmasını məhdudlaşdırmaq haqqında qanun qəbul etdi. Siyasi qruplaşmalar — ilə arasında silahlı mübarizə şiddətləndi. Xarici siyasətdə Yuqurta müharibəsinin (e.ə. 111–105) əvvəlində Roma ordusu məğlubiyyətə uğradı. (e.ə. 90–88) nəticəsində Roma italiklərə vətəndaşlıq hüququ verməyə məcbur oldu. və Mari tərəfdarlarının mübarizəsi (e.ə. 87–82) köhnə siyasi quruluş formalarının yeni şəraitə uyğun gəlmədiyini göstərdi. E.ə. 82 ildə Sulla müddətsiz diktator oldu; xalq yığıncağının və xalq tribunlarının rolu heçə endirildi. Sullanın rejimi geniş müxalifət doğurdu və o, e.ə. 79 ildə səlahiyyətindən əl çəkməyə məcbur oldu. Qədim dövrün ən böyük qul üsyanlarından olan Spartak üsyanı (e.ə. 74 və ya 73–71) Romada ziddiyyətlərin kəskinləşməsi nəticəsində baş vermişdi. Siyasi qruplaşmalar arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə şiddətləndi. E.ə. 60 ildə Qney Pompey, Mark Lisini Krass və Yuli Sezar ittifaq bağlayaraq birinci triumvirat yaratdılar. Lakin onların arasında təfriqə düşdü və yeni mübarizə Sezar diktaturasının qurulması ilə nəticələndi. O, yeni əraziləri (Qalliya, Britaniya və s.) işğal etdi. Sezar öldürüldükdən (e.ə. 44) sonra ölkədə bir neçə il vətəndaş müharibəsi davam etdi və Oktavianın qələbəsi ilə qurtardı.
Pun müharibələri
Pun müharibələri (e.ə. 264–146, adı punlardan, yəni karfagenlilərdən gəlir) — Karfagenlə Qədim Roma arasında əvvəlcə Siciliyada, sonra Aralıq dənizinin bütün qərb sahilində hökmranlıq uğrunda müharibələr. 1-ci Pun müharibəsi (e.ə. 264–241) Siciliya uğrunda aparılırdı. Romalılar dənizdə bir sıra qələbələr (e.ə. 260, 256, 251, 241) qazandılar. E.ə. 241 ildə Roma Siciliyanı (Sirakuza və ətrafından başqa) və bəzi adaları, sonra isə Sardiniya və Korsikanı ələ keçirdi. 2-ci Pun müharibəsi (e.ə. 218–201) Karfagenin qisas cəhdindən doğmuşdu. E.ə. 218 ildə Hannibalın ordusu Alpı keçirdi və Po dərəsinə daxil oldu. Trazimen gölü (e.ə. 217) və Kann (e.ə. 216) yaxınlığındakı vuruşmalarda Roma ordusu darmadağın edildi. E.ə. 212 ildən romalılar təşəbbüsü ələ keçirdilər. Metavr çayı yaxınlığında (e.ə. 207) qələbə qazanan romalılar Zama yaxınlığındakı həlledici vuruşmada Hannibalın ordusunu darmadağın etdilər (e.ə. 202). E.ə. 201 ildə bağlanmış müqaviləyə görə Karfagen Afrikadakı ərazisi ilə kifayətləndi, donanmadan məhrum oldu, böyük təzminat verməyə məcbur edildi. 3-cü Pun müharibəsində (e.ə. 149–146) Karfagen məğlub oldu və dağıdıldı (e.ə. 146), sakinləri isə kölə kimi satıldı. Pun müharibələr nəticəsində Roma Aralıq dənizinin ən güclü dövlətinə çevrildi.
Qrakx qardaşlarının islahatı
Tiberi Semproni Qrakxus (e.ə.162 — e.ə.133) — məşhur Qədim Romanın siyasi xadimi idi. Qədim Romada torpaq islahatların təşəbbüskarı olan iki qardaşdan biridə o idi. Qay Semproni Qrakxusun qardaşının öldürülməsindən 10 il sonra (e.ə.123 ildə) onun yerinə keçdi.
Vətəndaş müharibələri dövrü
İçtimai-sosial münasibətlərdə baş verən dəyişkliklərin nəticəsində Qədim Romada respublika quruluşundan imperiya üsul-idarəsinə keçidi müşayət edən vətəndaş müharibələri.
Mari və Sulla
Sezar
Roma imperiyası
Prinsipat
Oktavian Avqust imperiya dövrünün başlanğıcını qoymuş prinsipat sistemini (e.ə. 27 ildən) yaratdı. Dövlətin sərhədləri xeyli genişləndirilmiş, Misir, Şimali İspaniya işğal edilmiş, Ermənistan, Qara dəniz sahilinin xeyli hissəsi asılı vəziyyətə salınmışdı. Avqustun xələfləri Tiberi (14–37), Kaliqula (37–41), Klavdi (41–54), Neron (54–68) əyalətlərdə xalq kütlələrinin üsyanları yatırır, respublika qaydalarını bərpa etməyə can atan Roma aristokratiyasına qarşı şiddətli mübarizə aparırdılar. Bu zamanda xristianlıq yaranmağa başladı. Roma imperiyasının yüksəlişi sülaləsi dövrünə (96–192) təsadüf edir. Trayanın dövründə (98–117) Roma dövlətinin əraziləri maksimum genişlənmiş, daxili ticarətin və sənətkarlığın inkişafına şərait yaranmışdı. İtaliyada başlanan sosial-iqtisadi böhran ("3 əsr böhranı") quldarlığı aradan qaldırdı. Markoman müharibəsində Roma barbarların hücumunu güclə dəf edə bildi. İmperator Karakallanın 212 ildə bütün azad əyalət adamlarına Roma vətəndaşlığı vermək haqqında qanunu da vəziyyəti yüngulləşdirmədi. 3 əsrin ortalarında Roma imperiyası əslində dağıldı.
Dominat
İmperatorlardan Diokletian (284–305) və I Konstantinin (306–337) dövründə imperiya bərpa edilmiş, dominat rejimi bərqərar olmuşdu. 313 ildən sonra hakim kilsə olan xristian kilsəsi dövlətin sədaqətli müttəfiqi idi. 4 əsrdə ticarətin, sənətkarlığın tənəzzülü ilə yanaşı, orduda və inzibati idarələrdə barbarların mövqeyinin xeyli güclənməsi də müşahidə edilirdi. 378 ildə Roma ordusunda xidmət edən vestqotlar üsyana qalxdılar. Adrianopol yaxınlığında üsyançılar imperator Valentinin ordusunu darmadağın etdilər. 395 ildə imperiya iki hissəyə — Qərbi və Şərqi Roma imperiyasına bölündü. 410 ildə vestqotlar Roma şəhərini ələ keçirib qarət etdilər. Qalliya və İspaniyanı baqaudların üsyanı bürürdü. 476 ildə Odoakr Qərbi Roma imperiyasının sonuncu imperatoru devirdi və Qərbi Roma imperiyası süqüt etdi.
Mifoloqiya və din
Qədim romalıların dünyagörüşünün əsasını politeizm (çoxtanrılıq) təşkil edirdi. Onlar inanırdılar ki hər bir şeyin, eləcə də təbiət hadisələrinin tanrıları və ruhları vardır. Bundan başqa, qədim Romada ölmüş əcdadların ruhlarına pərəstiş kultu və magiya da yayılmışdı. Romalılar ovsun, sehr və cadulara öyrəncəli idilər. Tanrılara tapınma rituallarını, cadugərliyi və başqa adətləri kahinlər icra edirdilər. Avqurlar adlanan kahinlər gələcəkdə nəyin baş verəcəyini quşların uçuşuna görə müəyyənləşdirirdilər. Qaruspik adlanan kahinlər isə bunu qurbanlıq heyvanların daxili orqanları ilə yerinə yetirirdilər.
Kahinlər yaşadıqları cəmiyyətlərdə nüfuzlu təbəqənin üzvləri hesab olunurdular. Ən tanınmış və hörmətli kahinlər pontifekslər (lat. pontifex) heyətini təşkil edirdilər. Bu heyətin başçısı Baş kahin vəzifəsini tuturdu. Günümüzdə də Roma Papasının adlarından biri də məhz pontifeksdir.
İlkin dövrlərdə romalılar tanrıları təsvir etmir, onları yalnız xüsusi rəmzlərlə (simvollarla) ifadə edirdilər. Məsələn, savaş tanrısı Marsın simvolu nizə, işıq və ildırımın simvolu olan Yupiterin rəmzi isə ox idi. Sonrakı dövrlərdə yunan mədəniyyətinin təsiri ilə Romada tanrıların panteonu (tanrılar toplumu) yaranmışdır. Yunan baş tanrısı Zeus’la eyniləşdirilən Yupiter panteonun başında dururdu. Başqa Roma tanrıları da yunan tanrıları ilə: Hera Yuno (Yunona) ilə, Minerva Afina ilə, Venus (Venera) isə Afrodita ilə eyniləşdirilmişdir. Roma Tanrıları və mifologiyası ayrıca məqalələrdə verilmişdir:
M. ö. IV yüzillikdən başlayaraq Romada yunan dili, adətləri və mədəniyyəti yayılmağa başlamışdır. Bununla da inkişaf etmiş yunan dili, mədəniyyəti, elmi, fəlsəfəsi Romanın ənənəvi latın dili və mədəniyyəti ilə qarışmışdır.
Digər tərəfdən romalıların istila siyasəti genişləndikcə Romada digər mədəniyyətlərin, xüsusi ilə Şərq mədəniyyətinin və dinlərinin də təsiri güclənmişdir. Məsələn, orada iranlıların Mitra, misirlilərin İsis (İsida) və Serapis, finikiyalıların Astarta tanrılarına ibadət edilirdi. Eyni zamanda, Fələstinin istilasından sonra romalılar yəhudi monoteizmi ilə də tanış olmuşdurlar.
Müxtəlif dinlərin axını ilə birlikdə Doğudan Romaya çoxlu ovsunçular, sehrbazlar, cadugərlər gəlmiş və orada fəaliyyət göstərmişdirlər. Bunun da nəticəsində əhali arasında müxtəlif dinlər, inanclar, mövhumatlar, mistik təlimlər daha geniş miqyasda yayılmışdır. Bu durumla əlaqədar zamanla Roma imperiyasında həm siyasi-iqtisadi, həm də mənəvi böhran dərinləşmişdir. Belə ki, dinlərin və inancların çoxluğu cəmiyyəti parçalamışdır.
Roma imperiyasında yayılmış dinlər:
Fəlsəfə
Qədim Roma fəlsəfəsi qədim yunan bə ellinizm dövrünün fəlsəfi ənənələlərini davam etdirmişdir.
Əsas fəlsəfi məktəblər nə onların nümayəndələri:
Roma məktəbi
Apameya məktəbi
- Yamblik
- Apameyalı Sopater
Perqama məktəbi
Afina məktəbi
- Plutarx (Afinalı)
- Proklos
- (Marinus)
- (Simplikius)
- (Damaskius)
İskəndəriyyə məktəbi
Erkən Xristian fəlsəfəsi
İstinadlar
- Aydın Əlizadə. Antik fəlsəfə tarixi 2016-08-16 at the Wayback Machine. Bakı: 3 saylı Bakı Mətbəəsi ASC, 2016, s. 229–230.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Qedim Roma evvelce seher dovlet sonralar texminen e e III esrin sonundan Avropanin qerb ve cenub serq hisselerinin Kicik Asiyanin Simali Afrika sahilinin Suriya ve Felestinin daxil oldugu dovlet Revayete gore Roma seheri e e 754 753 ilde Eneyin varisleri Romul ve Rem terefinden salinmisdir Amma bu dovlete ad qoyulanda 2 qardas arasinda mubahise yaranir ve Romul Remi oldurur En sonda olkenin adi Roma olur Romanin tarixi enenevi olaraq dord dovre bolunur carliq e e 754 753 e e 510 509 respublika e e 510 509 e e 30 ve ya 27 imperiya ve ya prinsipat dovru e e 30 ve ya 27 eramizin 193 ili ve dominat Roma dovletinin tarixinde ordu boyuk rol oynamisdir Romalilar evvelki quldarliq dovletlerine nisbeten daha mukemmel nizami ordu yarada bilmisdiler Onun esas quvvesi koqorta ve manipulalara bolunmus legiondan ibaret olan piyada idi Suvari qosunu yardimci rol oynayirdi 215pxQedim Roma e e 509 b e 480 Roma Respublikasi Roma Imperiyasi Qerbi Roma imperiyasi Bizans imperiyasiQedim Roma tarixilat Senatus Populusque Romanus Senat ve Roma xalqiDovrlerRoma carligi e e 754 e e 509 Roma Respublikasi e e 509 e e 27 Roma Imperiyasi e e 27 1453 cu iller Prinsipat Qerbi Roma Dominat BizansRespublika konstitusiyasiS P Q R Senat Komisia MagistraturaMagistratlarKonsul Pretor Senzor Kurullu Edil Kvestor Xalq tribunu Qubernator PropretorFovqelade magistratlarDiktator Suvariler reisi Magister equitum Herbi tribun Car Interreks Triumvirat DesemvirlerTitullarLeqat Duks Prefekt Vikar Liktor Herbi magistr Imperator Prinseps Bas pontifik Avqust Sezar TetrarxSulalelerYuliler Klavdiler e e 27 68 Flaviler 69 96 Nerva Antonin 96 192 Konstantinler 305 363 Valentinler 364 378 Feodosiya 378 395 Yustinianlar 518 602 Irakliler 610 695 705 711 Ehali inzibati ve sosial terkibLatinlar Sabinler Patrisiler Plebeyler Pretorianlar Barbarlar Qladiator Kuriya Senturiya Triba Vestal bakiresi MatronaQedim Romada huquqXatirenin lenetlenmesi Damnatio memoriae Roma vetendasligi Ferqlenme kursu Cursus honorum Digesta KonkubinatbaxredakteCarliq ve erken RespublikaEn qedim carliq dovrunun yeddi carinin adi melumdur Romul Numa Pompili Servi Tulli ve Megrur Tarkvini Carliq dovrunun baslangicinda cemi 300 qebileden ibaret olan ehaliden her 10 qebile bir her 10 kuria ise tribani teskil edirdi Uc triba latin sabin etrusk var idi Icmanin en muhum islerine qebile agsaqqallarindan secilen senat baxirdi Senata agsaqqallari tedricen her qebilenin eyni ailesinden secmeye basladilar Bu qayda ehalinin imtiyazli tebeqesinin patrisilerin yaranmasina sebeb oldu ehalinin qebile teskilatindan kenarda qalan hissesi plebeyler adlanirdi Senatdan basqa kurialar uzre toplanan xalq meclisi de movcud idi yalniz patrisiler istirak edirdiler Evveler carin hakimiyyeti qebile bascisinin selahiyyetine yaxin idi Mueyyen muddetden sonra carlar senat uzvlerini yalniz mehdud dairelerden teyin etmeye basladilar Belelikle senat Roma eyanlarinin qanali orqanina cevrildi Patrisilerde plebeylerin mubarizesi seraitinde plebeyler icmada patrisilerle beraber vetendasliq huququ qazandilar E e 5 esrin 1 ci yarisinda xalq tribunu vezifesi tesis olundu E e VI esrin ortalarinda Romada cemiyyeti varli ve yoxsul siniflere bolunen islahatlar kecirildi Emlak senzinden asili olaraq her sinif qosun ucun mueyyen sayda doyuscu verirdi Senturiyalar uzre sesverme xalq meclisinde seslerin patrisilerin xeyrine temin edirdi Bu seraitde car hakimiyyetinin suqutu ve respublikasinin qurulmasi basa catdi Plebeyin patrisiatla mubarizesiE e 5 esrde Qedim Romanin iki esas zumre arasinda bas veren mubarize Bu plebsin iqtisadi edliyye ve siyasi haqlari ugrunda mubarizesi idi Patrisiat bu veziyyetde oz haqlarini paylasmamaq meqsedi gudurdu lakin o mueyyen kompromislerin qacilmaz olmasini anlayirdi cunki plebs romali qosunun esas hissesini teskil edirdi Belelikle bu hem Romanin daxili hem de xarici siyasetinin geleceyini mueyyen eden cox vacib bir mesele idi RespublikaRespublikada kecmis car selahiyyetini her il secilen iki vezifeli sexs evvelce pretorlar sonra konsullar icra edirdi Ali hakimiyyet orqani formal olaraq xalq meclisi sayilsa da eslinde dovletin idaresinde aparici rol senata mexsus idi Senat maliyye dovlet emlaki xarici siyaset ve herbi islere baxirdi Icraedici orqanlar idi E e 5 ci esrde Roma yeni eraziler elde etmek ugrunda yaxin qonsulari olan etrusklar latinlar ve basqa tayfalarla muharibeler aparirdi Qallarin hucumundan e e 390 ve ya 387 sonra plebeyler ile patrisiler arasinda sosial mubarize keskinlesdi E e 326 ilde borc koleliyi legv edildi E e 4 esrin ortalarinda qazandigi qelebeler neticesinde Roma Orta Italiyada guclu dovletine cevrildi Onun latinlar e e 340 338 cari Pirr uzerinde e e 280 275 qelebeleri ile Apennin yarimadasinin 200 il davam eden isgali basa catdi Romaya tabe olan tayfalarin federasiyasi yarandi Daxili islerinde ise diktator Hortenzinin verdiyi qanundan e e 237 sonra plebeylerin tribler uzre qebul etdikleri qerarlar qanun quvvesi aldi ve onlari senatin beyenmesine ehtiyac qalmadi Italiyada hakimiyyetini mohkemlendiren Roma Araliq denizinin qerbinde Karfagenle mubarizeye girisdi Pun muharibelerinde e e 264 241 218 201 149 146 Roma Karfageni mehv edib Araliq denizinin qerbinde hegemonlugu ele kecirdikden sonra Balkan yarimadasina ve Asiyaya dogru ireliledi E e 2 esrin ortalarinda Araliq denizi sahilinin bir cox erazisi Roma terkibine qatildi ve Roma eyaletleri yarandi Lakin sinfi ziddiyyetlerin hedsiz keskinlesmesi boyuk usyanlara Siciliyada qul usyanlarina ve Kicik Asiyada Aristonikin usyanina sebeb olmusdu Kendlilerin torpaq ugrunda mubarizesine Qrakx qardaslari basciliq etdiler E e 133 ilde xalq yigincagi ictimai torpaqlarin tutulmasini mehdudlasdirmaq haqqinda qanun qebul etdi Siyasi qruplasmalar ile arasinda silahli mubarize siddetlendi Xarici siyasetde Yuqurta muharibesinin e e 111 105 evvelinde Roma ordusu meglubiyyete ugradi e e 90 88 neticesinde Roma italiklere vetendasliq huququ vermeye mecbur oldu ve Mari terefdarlarinin mubarizesi e e 87 82 kohne siyasi qurulus formalarinin yeni seraite uygun gelmediyini gosterdi E e 82 ilde Sulla muddetsiz diktator oldu xalq yigincaginin ve xalq tribunlarinin rolu hece endirildi Sullanin rejimi genis muxalifet dogurdu ve o e e 79 ilde selahiyyetinden el cekmeye mecbur oldu Qedim dovrun en boyuk qul usyanlarindan olan Spartak usyani e e 74 ve ya 73 71 Romada ziddiyyetlerin keskinlesmesi neticesinde bas vermisdi Siyasi qruplasmalar arasinda hakimiyyet ugrunda mubarize siddetlendi E e 60 ilde Qney Pompey Mark Lisini Krass ve Yuli Sezar ittifaq baglayaraq birinci triumvirat yaratdilar Lakin onlarin arasinda tefriqe dusdu ve yeni mubarize Sezar diktaturasinin qurulmasi ile neticelendi O yeni erazileri Qalliya Britaniya ve s isgal etdi Sezar olduruldukden e e 44 sonra olkede bir nece il vetendas muharibesi davam etdi ve Oktavianin qelebesi ile qurtardi Pun muharibeleriPun muharibeleri e e 264 146 adi punlardan yeni karfagenlilerden gelir Karfagenle Qedim Roma arasinda evvelce Siciliyada sonra Araliq denizinin butun qerb sahilinde hokmranliq ugrunda muharibeler 1 ci Pun muharibesi e e 264 241 Siciliya ugrunda aparilirdi Romalilar denizde bir sira qelebeler e e 260 256 251 241 qazandilar E e 241 ilde Roma Siciliyani Sirakuza ve etrafindan basqa ve bezi adalari sonra ise Sardiniya ve Korsikani ele kecirdi 2 ci Pun muharibesi e e 218 201 Karfagenin qisas cehdinden dogmusdu E e 218 ilde Hannibalin ordusu Alpi kecirdi ve Po deresine daxil oldu Trazimen golu e e 217 ve Kann e e 216 yaxinligindaki vurusmalarda Roma ordusu darmadagin edildi E e 212 ilden romalilar tesebbusu ele kecirdiler Metavr cayi yaxinliginda e e 207 qelebe qazanan romalilar Zama yaxinligindaki helledici vurusmada Hannibalin ordusunu darmadagin etdiler e e 202 E e 201 ilde baglanmis muqavileye gore Karfagen Afrikadaki erazisi ile kifayetlendi donanmadan mehrum oldu boyuk tezminat vermeye mecbur edildi 3 cu Pun muharibesinde e e 149 146 Karfagen meglub oldu ve dagidildi e e 146 sakinleri ise kole kimi satildi Pun muharibeler neticesinde Roma Araliq denizinin en guclu dovletine cevrildi Qrakx qardaslarinin islahatiEsas meqale Qrakx qardaslari Tiberi Semproni Qrakxus e e 162 e e 133 meshur Qedim Romanin siyasi xadimi idi Qedim Romada torpaq islahatlarin tesebbuskari olan iki qardasdan biride o idi Qay Semproni Qrakxusun qardasinin oldurulmesinden 10 il sonra e e 123 ilde onun yerine kecdi Vetendas muharibeleri dovruIctimai sosial munasibetlerde bas veren deyiskliklerin neticesinde Qedim Romada respublika qurulusundan imperiya usul idaresine kecidi musayet eden vetendas muharibeleri Mari ve SullaEsas meqale Qay Mari Esas meqale Lusi Korneli SullaSezarEsas meqale Sezarin vetendas muharibesiRoma imperiyasiEsas meqale Roma imperiyasiPrinsipatEsas meqale Prinsipat Oktavian Avqust imperiya dovrunun baslangicini qoymus prinsipat sistemini e e 27 ilden yaratdi Dovletin serhedleri xeyli genislendirilmis Misir Simali Ispaniya isgal edilmis Ermenistan Qara deniz sahilinin xeyli hissesi asili veziyyete salinmisdi Avqustun xelefleri Tiberi 14 37 Kaliqula 37 41 Klavdi 41 54 Neron 54 68 eyaletlerde xalq kutlelerinin usyanlari yatirir respublika qaydalarini berpa etmeye can atan Roma aristokratiyasina qarsi siddetli mubarize aparirdilar Bu zamanda xristianliq yaranmaga basladi Roma imperiyasinin yukselisi sulalesi dovrune 96 192 tesaduf edir Trayanin dovrunde 98 117 Roma dovletinin erazileri maksimum genislenmis daxili ticaretin ve senetkarligin inkisafina serait yaranmisdi Italiyada baslanan sosial iqtisadi bohran 3 esr bohrani quldarligi aradan qaldirdi Markoman muharibesinde Roma barbarlarin hucumunu gucle def ede bildi Imperator Karakallanin 212 ilde butun azad eyalet adamlarina Roma vetendasligi vermek haqqinda qanunu da veziyyeti yungullesdirmedi 3 esrin ortalarinda Roma imperiyasi eslinde dagildi DominatEsas meqale Dominat Imperatorlardan Diokletian 284 305 ve I Konstantinin 306 337 dovrunde imperiya berpa edilmis dominat rejimi berqerar olmusdu 313 ilden sonra hakim kilse olan xristian kilsesi dovletin sedaqetli muttefiqi idi 4 esrde ticaretin senetkarligin tenezzulu ile yanasi orduda ve inzibati idarelerde barbarlarin movqeyinin xeyli guclenmesi de musahide edilirdi 378 ilde Roma ordusunda xidmet eden vestqotlar usyana qalxdilar Adrianopol yaxinliginda usyancilar imperator Valentinin ordusunu darmadagin etdiler 395 ilde imperiya iki hisseye Qerbi ve Serqi Roma imperiyasina bolundu 410 ilde vestqotlar Roma seherini ele kecirib qaret etdiler Qalliya ve Ispaniyani baqaudlarin usyani bururdu 476 ilde Odoakr Qerbi Roma imperiyasinin sonuncu imperatoru devirdi ve Qerbi Roma imperiyasi suqut etdi Mifoloqiya ve dinQedim romalilarin dunyagorusunun esasini politeizm coxtanriliq teskil edirdi Onlar inanirdilar ki her bir seyin elece de tebiet hadiselerinin tanrilari ve ruhlari vardir Bundan basqa qedim Romada olmus ecdadlarin ruhlarina perestis kultu ve magiya da yayilmisdi Romalilar ovsun sehr ve cadulara oyrenceli idiler Tanrilara tapinma rituallarini cadugerliyi ve basqa adetleri kahinler icra edirdiler Avqurlar adlanan kahinler gelecekde neyin bas vereceyini quslarin ucusuna gore mueyyenlesdirirdiler Qaruspik adlanan kahinler ise bunu qurbanliq heyvanlarin daxili orqanlari ile yerine yetirirdiler Kahinler yasadiqlari cemiyyetlerde nufuzlu tebeqenin uzvleri hesab olunurdular En taninmis ve hormetli kahinler pontifeksler lat pontifex heyetini teskil edirdiler Bu heyetin bascisi Bas kahin vezifesini tuturdu Gunumuzde de Roma Papasinin adlarindan biri de mehz pontifeksdir Ilkin dovrlerde romalilar tanrilari tesvir etmir onlari yalniz xususi remzlerle simvollarla ifade edirdiler Meselen savas tanrisi Marsin simvolu nize isiq ve ildirimin simvolu olan Yupiterin remzi ise ox idi Sonraki dovrlerde yunan medeniyyetinin tesiri ile Romada tanrilarin panteonu tanrilar toplumu yaranmisdir Yunan bas tanrisi Zeus la eynilesdirilen Yupiter panteonun basinda dururdu Basqa Roma tanrilari da yunan tanrilari ile Hera Yuno Yunona ile Minerva Afina ile Venus Venera ise Afrodita ile eynilesdirilmisdir Roma Tanrilari ve mifologiyasi ayrica meqalelerde verilmisdir Qedim Roma Tanrilari Qedim Roma mifologiyasi M o IV yuzillikden baslayaraq Romada yunan dili adetleri ve medeniyyeti yayilmaga baslamisdir Bununla da inkisaf etmis yunan dili medeniyyeti elmi felsefesi Romanin enenevi latin dili ve medeniyyeti ile qarismisdir Diger terefden romalilarin istila siyaseti genislendikce Romada diger medeniyyetlerin xususi ile Serq medeniyyetinin ve dinlerinin de tesiri guclenmisdir Meselen orada iranlilarin Mitra misirlilerin Isis Isida ve Serapis finikiyalilarin Astarta tanrilarina ibadet edilirdi Eyni zamanda Felestinin istilasindan sonra romalilar yehudi monoteizmi ile de tanis olmusdurlar Muxtelif dinlerin axini ile birlikde Dogudan Romaya coxlu ovsuncular sehrbazlar cadugerler gelmis ve orada fealiyyet gostermisdirler Bunun da neticesinde ehali arasinda muxtelif dinler inanclar movhumatlar mistik telimler daha genis miqyasda yayilmisdir Bu durumla elaqedar zamanla Roma imperiyasinda hem siyasi iqtisadi hem de menevi bohran derinlesmisdir Bele ki dinlerin ve inanclarin coxlugu cemiyyeti parcalamisdir Roma imperiyasinda yayilmis dinler Neopifaqorculuq Mitraizm Qnostisizm HermetizmFelsefeQedim Roma felsefesi qedim yunan be ellinizm dovrunun felsefi enenelelerini davam etdirmisdir Esas felsefi mektebler ne onlarin numayendeleri Skeptisizm Sekst Empirik Epikurculuk Lukretius Stoaciliq Seneka Epiktetus Markus Avrelius Sisero Peripatetikler Aleksandr Afrodisiali Orta platonizm Alkinous Apuleyus Qalen Plutarx Maksim Tirli Filon Iskenderiyyeli Selsus Teon Smirnali Neopifaqorculuq Apollonius Tianali Nikomaxus Gerasali Numenius Apameyali Moderatus Qadesli Neoplatonizm Roma mektebi Ammonius Sakkas Plotin Porfirius Amelius Apameya mektebi Yamblik Apameyali Sopater Perqama mektebi Sallustius Yulian imperator Afina mektebi Plutarx Afinali Proklos Marinus Simplikius Damaskius Iskenderiyye mektebi Hierokles Iskenderiyyeli Hipatia Ioann Filoponus Erken Xristian felsefesi Klement Origen Avqustin Avrelius BoesiusIstinadlarAydin Elizade Antik felsefe tarixi 2016 08 16 at the Wayback Machine Baki 3 sayli Baki Metbeesi ASC 2016 s 229 230