Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Karfagen və ya Qartac[] (az-əbcəd. قرطاج, tələffüzü Qartaj; puni. 𐤒𐤓𐤕𐤇𐤃𐤔𐤕, tələffüzü Qart-hadaşt — "yeni şəhər"; q.yun. Καρχηδόνα; lat. Carthago) — müasir Tunis şəhərinin yaxınlığında dağınıq şəhər, eyniadlı qədim imperiyanın paytaxtı.
| Karfagen | |
|---|---|
| 𐤒𐤓𐤕𐤇𐤃𐤔𐤕 | |
 | |
| Ölkə | |
| Tarixi və coğrafiyası | |
| Əsası qoyulub | IX əsr |
| Ləğv olunub | e.ə. 146 |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Karfagen əsası e.ə 825-ci ildə finikiyalılar tərəfindən qoyumuşdur. E.ə VI-cı əsrdə öz metropoliyası — Tirdən — ayrılmış və müstəqil dövlət olmuşdur. Karfagenin yerləşdiyi əlverişli yarımada coğrafi vəziyyəti onu qurudan əlçatmaz edirdi və Aralıq dənizi sahili ölkələri ilə ticarəti üçün yaxşı imkanlar yaradırdı. E.ə VIII–VII əsrlərdə Karfagen Şimali Afrika, Cənubi İspaniya, Qərbi Siciliyada bir sıra koloniyaların əsasını qoydu. E.ə V əsrdən Karfagendə respublika idarə üsulu mövcuddur. Xalq yığıncağı həlledici rol oynamırdı, əsas hakimiyyət aristokratik oliqarxiyadan olan sərkərdələrin əlində cəmləşirdi. Dövlətin idarəsində iki seçkili hakim — — dururdu. Karfagendə əksər şəhər-dövlətlərində olduğu kimi təmsilçilik hakimiyəti var idi. Ali hakimiyət aristokratiyanın əlində idi. Ali təsisat 10 (sonralar 30) nəfərdən ibarət ağsaqqallar şurası idi. E.ə 450-ci ildə bəzi nəsillərin (əsasən ) hakimiyətini məhdudlaşdırmaq üçün hakimlər şurası yaradılır. 104 nəfərdən ibarət olan bu orqan, ilk olaraq vəzifə səlahiyyətləri qurtaran məmurların mühakiməsi idi, tədricən bu orqan bütün hakimiyyəti öz əlində cəmləşdirir.
30 nəfərdən ibarət Dövlət aristokratiya şurası ali hakimiyyəti təmsil edirdi. Karfagendə iri quldar təsərrüfatları və sənətkarlıq istehsalı inkişaf etmişdi. Bu təsərrüfatlarda nəinki ancaq qulların, eləcə də yarıazad asılı istehsalçıların — — əməyindən də istifadə olunurdu. Sosial quruluşa görə Karfaqen etnik əlamətə görə bir neçə təbəqəyə bölünürdü. Finikiyadan gəlmələr tam hüquqlu sayılırdı, bütün başqa etniklər o cümlədən yunanlar " hüququ" hüququna malik idil. Ən haqsız təbəqə-etnik liviyalılar hesab olunurdu.
Tabe edilmiş ölkələrin əhalisi tez-tez, qəddarlıqla yatırılan üsyanlar edirdi. Karfagenin müharibələri işğalçı səciyyə daşıyırdı. Ordusu piyadalardan, suvarilərdən, döyüş arabalarından və döyüş fillərindən ibarət idi. O mühasirə və sapand silahlardan istifadə edirdi. Güclü donanmanın rolu çox əhəmiyyətli idi. Ordunun nüvəsini "piyada müqəddəs qoşun" adlanan və əyanlardan ibarət qoşun təşkil edirdi. Əyanlar atlı qoşunda da iştirak edirdilər. Ordunun ikinci hissəsi muzdlu, asılı və müttəfiq afrikalı dəstələrdən təşkil olunurdu. Karfagenlilərin döyüş qaydaları: ortada piyadalardan, cinahlarda suvarilərdən ibarət idi. Ön cəbhə yüngül silahlanmış döyüşçülərlə müdafiə olunurdu. Qoşun adətən, möhkəmləndirilmiş, qorunan düşərgədə yerləşirdi. Qoşun işğal etdiyi ölkənin hesabına dolanırdı. Karfagenin tarixində Pun müharibələri önəmli yer tutur. E.ə I əsrdə Karfagen, bu dəfə artıq Roma koloniyası kimi bərpa olundu. 439-cu ildə Karfagen Vandal krallığının paytaxtı oldu. 533-cü ildə Bizans tərəindən azad edildi. 698-ci ildə ərəblər tərəfindən alındı və birdəfəlik dağıdıldı. Qalıqları müasir Tunisin yaxınlığındadır.
Karfagendə dənizçilik
I minilliyin ikinci rübü Qərbi Aralıq dənizində finikiyalı koloniyaların birləşmiş dövlətinin — Karfagen dövlətini — yaranması dövrüdür. Karfagen bilavasitə Misirlə, Yunanıstanla, İtaliya ilə(əsasən Etruriya ilə), Siciliya və Sardiniya ilə əlaqə saxlayırdı. Ticarətin inkişafı tədricən bura müxtəlif dillərdə danışan əhalini cəlb edirdi: finikiyalılardan başqa burada yunanlar və etrusklar da məskunlaşırdı. Karfagenin yaranmasından süqutuna qədər onun əsasını donanma təşkil edirdi. Əgər ilk çağlarda karfagenlilər qədim Misir və Şumer gəmilərinə oxşayan, ancaq qamışdan deyil, möhkəm düzəldilmiş, hündür kormalı və burunlu, göyərtəsiz və göyərtəli, bir enli düz yelkəni və kormada olan ikili sükan avarlı gəmilərdə üzürdülərsə, — e.ə I minilliyin birinci yarısından gəmilərin konstruksiyası xeyli təkmilləşdirildi. Gəmilər artıq ikigöyərtəli oldu; döyüşçülərin yerləşdiyi yuxarı göyərtənin , yumru qalxanlarla müdafiə olunurdu, aşağı göyərtədə isə (iki cərgədə, biri o birisinin üzərində) avar çəkənlər otururdu(yəqin ki qullardan ibarət), burunda suyun altında, düşmən gəmilərini batırmaq üçün güclü qurulmuşdu, sükanlara nəzarət edən gəminin dumançısını isə yuxarı qaldırılmış və içəri burulmuş korma müdafiə edirdi. Burunda əlavə dördkünc yelkən qaldırmaq mümkün idi. Ancaq ticarət gəmilərində əvvəlki tək burun və korma eyni ilə tikilirdi, amma onlarda da iki cərgə avar çəkən var idi. Karfaqenin dəniz ticarətində əsas rəqibləri, yunan polisləri idi.
Karfagen e.ə VII–VI əsrlərdə
E.ə VII–VI əsrlərdə karfegenlilər Afrikada fəal hucum siyasəti aparırdılar. Dəniz sahili boyu sütunlarına doğru(indiki Cəbəllütariq boğazı), eləcə də onların o tayında Atlantika sahillərində Karfagen koloniyaları yaranırdı. Artıq e.ə VII əsrdə Mərakeşin Atlantika sahillərində Karfagen koloniyaları vardı.
E.ə VI əsrin ortalarında başçılığı ilə karfegenlilər liviyalılara qarşı müharibə aparırdı və yəqin ki qələbə nəticəsində yerli tayfalardan birinə şəhərin ərazisinə görə icarə ödənişlərindən qurtula bildilər. E.ə VI əsrin sonunda Şimali Afrikadakı yunan koloniyası Kirena ilə sərhədlərin tənzimlənməsi uğrunda aparılan çoxillik müharibə də qurtardı. Sərhəd Karfagendən xeyli şərqə, Kirenaya doğru quruldu. Şimali Afrikadakı istilaların ən əhəmiyyətli nəticələrindən biri iri karfagenli torpaq sahibliyinin yaranması oldu. Baqrada çayı vadisində, dəniz sahilində iri təsərrüfat komleksləri yarandı. Burada suvarma əkinçiliyi, maldarlıq tətbiq olunurdu və çox sayda qul işlədilirdi. Bu təsərrüfatların təcrübəsi bazasında Karfagendə aqronomiya elmi olduqca inkişaf etdi. Onun görkəmli xadimi əsəri dəfələrlə yunan və latın dillərinə(o cümlədən Roma senatının əmri ilə) tərcümə edilmişdir, təbiət elmləri və kənd təsərrüfatı ilə bağlı çalışmalarda bu əsərdən sitatlar gətirilirdi. Karfagenin iri torpaq sahibkarları-quldarları, ticarət-sənətkar aristokrat qruplaşmasının xarici istila siyasətinə qarşı çıxış edən qruplaşma təşkil edirdilər. Eyni zamanda Karfagen Pireney yarımadasında möhkəmlənirdi. Burada (indiki Kadis)şəhərinin başçılığı ilə finikiyalıların koloniyaları əvvəllər də Tartess şəhəri ilə, qalay-tənəkə ilə zəngin olan Britaniya adalarına gedən ticarət yolları uğrunda mübarizə aparırdılar. Tir və Karfagen Qadesə hərtərəfli yardım edirdilər. Onlar quruda darmadağın edərək, onu mühasirəyə məruz qoydular və onun ərazilərinin bir hissəsini işğal etdilər. E.ə VII-ci əsrin ortalarında Karfagen Balear adalarında öz koloniyası Ebessin(indiki İvisa) əsasını qoydu. Bu adaları da Karfagen Tartessdən almışdı. E.ə VII əsrin ikinci yarısında karfagenlilər yarımadada möhkəmlənmək qərarına gəldilər. Qades Karfagenin bu addımını onun əlvan metallar ticarəti inhisarına təhdid hesab edərək Karfagenə ciddi müqavimət göstərdi, lakin karfagenlilər Qadesi alıb onun divarlarını dağıtdılar. Bundan sonra şübhəsiz ki Karfagenin hakimiyyəti altına yarımadanın başqa finikiyalı koloniyaları da düşdü. Karfagenlilərin sonrakı irəliləməsi, yunan(fokey) kolonizasiyası ilə toqquşdu. E.ə 600-cü ildə fokeyalılar karfagenlilərin donanmasını bir neçə dəfə məğlub etdilər və Karfagenin Pireney yarımadasında irəliləməsini dayandırdılar. Eyni zamanda fokeyalıların Korsika adasında da koloniya yaratmaları, Karfagen- əlaqələrini uzun müddətə əngəllədi. E.ə VI əsrdə karfagenlilər Siciliyada(Malxın komandanlığı altında) bir sıra müharibələr apardılar. Nəticədə adanın qərb hissəsinin əhəmiyyətli hissəsi, o cümlədən buradakı köhnə finikiyalı koloniyalar onların əlinə keçdi, lakin Malxın Sardiniyaya yürüşü uğursuz alındı və Karfagen hökuməti sərkərdəni və onun ordusunu sürgünə məhkum etdi. Karfagendə ən əvvəldən hakimiyət ticarət-sənətkar oliqarxiyasının əlində idi. Əfsanəyə görə ilk çağlarda ölkənin başında, şəhərin əsasını qoyan Elissa adlı şahbanu dayanırdı. Elissa bütləşdirilmişdi və Tinnit tanrısı kimi sitayiş olunurdu. Sonralar hakimiyyəti oliqarxik diktaturanın kollektiv orqanları — ağsaqqallar şurası və, guman ki ona rəhbərlik edən 10 (onlar) şurası tutdu. Ağsaqqallar şurasının Malxın qovulması barədə qərarı şəhərdə siyasi mübarizənin kəskinləşməsinə gətirdi. Qovulma haqqında qərara tabe olmayaraq, Malx Karfageni hucumla aldı, sonra isə xalq yığıncaqını çağıraraq, onlar şurasının üzvlərinin edam olunmasına nail oldu. Qaynaqlara görə Malx Karfagendə öz qanunlarını tətbiq etdi. Göründüyü kimi, kimi, o xalq hərəkatına arxalanmaq istəyirdi, ancaq uzun müddətə xalqın dəstəyini qazana bilmədi. Düşmənlər onu hakimiyəti qəsb etməkdə suçladılar, və onun devrilməsinə və edamına nail oldular. Hakimiyətə Malxın əleyhinə olan, və yəqin ki Malxın devrilməsində fəal iştirak edən, oliqarxik qruplaşmanın nümayəndəsi Maqon gəldi.
Karfagen e.ə V–IV əsrlərdə
Maqonun və onun oğullarının və nəvələrinin(e.ə VI əsrdən e.ə V əsrin ortalarına qədər) hakimiyətdə olması ölkə üçün vacib dəyişikliklər zamanı oldu. Onlardan muzdlu qoşunun yaradılmasını qeyd etmək lazımdır. Bu qoşun sayca və peşəkarlıqda vətəndaş qoşunundan xeyli üstün idi. Bu islahatın nəticəsində Karfagen cəmiyətinin demokratik çevrələrin nüfuzu kəskin zəiflədi. Maqon və Maqonilər rejimi muzdlu orduya arxalanırdı. Çox guman ki, Maqonun hakimiyətə gəlməsindən sonra İtaliyanın etrusk şəhərləri ilə müttəfiqlik əlaqələri yaradılmışdır. Bu ittifaq ümumi düşmənə -fokeyalılara və onların müttəfiqləri tartessalılara qarşı yönəlmişdi. Etrusklarla ittifaq o qədər möhkəm, müxtəlif Karfagen-Etrusk əlaqələri isə o qədər dərin idi ki, sonralar qarşılıqlı ticarət təfərrüatlarla tənzimlənmişdi və qarşılıqlı zəmanətlər təsdiq edilmişdir. Etrusk şəhəri Pirqda finikiyalı məhsuldarlıq və eşq ilahəsi Aştarta (etrusk mətnində Uni-Aştart) ithafən, paralel olaraq etrusk və finikiya dillərində yazılanlar, həm etrusk mühitində karfagenli bütlərin yayılmasını, həm də etrusk və finikiyalı tanrıların eyniləşməsi dərəcəsinin göstəriciləri idi. Karfagen-Etrusk ittifaqı Qərbi Aralıq dənizi hövzəsində siyasi vəziyyəti əhəmiyətli dərəcədə dəyişdi. (Korsika sahillərində) sonra, Aralıq dənizi yollarında yunanların(fokeyalıların) ağalığı sarsıldı. Bundan sonra Karfagen Sardiniyaya bir neçə yürüş təşkil etdi. Sardiniyanın sahillərində bir neçə koloniya, içərilərində isə xırda punik yaşayış məskənləri salındı. Alaliya yaxınlığındakı qələbə Tartessi siyasi və hərbi mənada təcrid etdi, və e.ə VI-ci əsrin 30-cu illərinin əvvəli — 20-ci illərin sonunda karfagenli işğalçılar Tartessi hərfi mənada yerlə-yeksan etdilər, hətta Tartessin qalıqlarını axtaran arxeoloqların bütün səyləri heç bir nəticə vermədi. E.ə 509-cu ildə Karfagen etrusk şəhərləri, eləcə də Roma ilə bir sıra sazişlər bağladı. Bu anlaşmalara görə karfagenlilər müəyyən məntəqədən şimalda (yəqin ki söhbət İspaniyadan gedir), etrusklar və romalılar isə — cənubda, görsənməyəcəklərinə boyun oldular. Bu müqavilələrlə Qərbi Aralıq dənizi hövzəsinin müttəfiqlər — karfagenlilər və etrusklar — arasında bölüşdürülməsi başa çatdı və karfagenlilərin Aralıq dənizinin qərb hissəsinə olan iddiaları qanuniləşdirildi. Karfagenlilərin yunanlar(məsələn, indiki Marsel yaxınlığındakı Massaliya sakinləri) ilə toqquşmaları gah bir, gah da o biri tərəfin qələbəsi ilə keçirdi və tutarlı dərəcədə qüvvələrin nisbətinə təsir etmirdilər.
E.ə V əsrdə Əhəməni ordularının Yunanıstana hucumu Əhəməni İmperiyası ilə Karfagen dövləti arasında hərbi ittifaq üçün zəmin yaratdı.
Pun müharibələri
Karfaqenin bir Romanın isə o biri tərəfdən genişlənməsi bu iki dövlətin toqquşmasını qaçılmaz edirdi. E.ə 3 əsrdə Karfaqenlə Roma arasındaki ziddiyətlər son həddə çatdı. Roma yığma ordusundan(milis)fərqli olaraq Karfaqen ordusu muzdlu idi, burada istənilən milliyətə mənsub insan tapmaq olardı. Bundan başqa Karfaqenin liviyalılardan ibarət qoşunu da vardı, amma liviyalıların sosial durumunu nəzərə alsaq bu qoşunun olduqca etibarsız olduğu qənaətinə gəlmək olar. E.ə 264 ildə Birinci başladı. O əsasən Siciliyada və dənizdə aparılırdı. Nə qədər ki Romanın donanması yox idi Karfaqen Romadan qorxmaya bilərdi, lakin romalılar e.ə 260 ildə yunanların zəngin dənizçi təcrübəsini istifadə edərək donanma yarada bildi və öz gəmilərini xüsusi körpü-qarmaq (qarğa) ilə təchiz edərək Karfaqen donanmasını Milı yaxınlığında məğlub etdi, lakin bu romalılar qələbədən yetərincə yararlana bilmədi. Bir ildən sonra spartalı Ksantippin başçılığı ilə Karfaqen qoşunu romalıları məğlub etdi. Karfaqenə bu döyüşdə fillərdən istifadə yardım etdi. Ancaq e.ə 251 ildə Panorma yaxınlığında romalılar Karfaqeni məğlub edə bildi. İki ildən sonra karfaqenlilər romalıları dənizdə müharibənin bəlkə də ən ağır məğlubiyətinə uğratdılar. Bununla da müharibənin birinci mərhələsi başa çatdı. İkinci pun müharibəsi məşhur Karfaqen soyadı Barka(İldırım) ilə bağlıdır. Müharibənin ilk mərhələsində Karfaqen Siciliyanı, sonra isə Sardiniyanı itirdi. Karfaqen Romaya 10 il ərzində 3200 talant kontribusiya ödəməli oldu. Hakimiyət siyasi rəqiblərinin əlinə keçdi. Bu zaman Karfaqen hakimiyətin son dərəcə yanlış addımı muzdlu ordunun maaşının azaldılması oldu, narazı liviyalılar muzdluları dəstəklədi. Çıxılmaz vəziyətə düşən Karfaqen aristokratiyası Qamilkar Barkanı yenə hakimiyətə çağırdı. Üç illik müharibə nəticəsində Qamilkar Barka üsyanı yatıra bildi, lakin Sardiniya qarnizonu təqiblərdən ehtiyat edərək Romadan himayə istədi. Müharibənin başlanmasına cüzi bəhanə axtaran Roma, ancaq 1200 talant kontribusiya müqabilində Karfaqenlə anlaşdı.
Karfagendə din və mədəniyyət
Karfaqendəki din Finikiyadaki dinlə eyni idi. Tir, Sidon və başqa Finikiya şəhərlərində olduğu kimi burada da tanrılara qurbanlar gətirilirdi. Qurbanlar adətən yandırılırdı. Bəzi tətqiqatçılar heyvanlarla yanaşı, kiçik yaşlı uşaqların da yandırıldığını iddia edirlər. Karfagen panteonu bir çox tanrılardan ibarət idi:
- Baal-Hammon- "ağa"
- Aştart yaxud
- — günəş tanrısı
- — ana şəhər Tirin himayədarı
Karfagenli dənizçilər Qannon və Qamilkonun dəniz səyahətlərinin punik orijinallarından yunan dilinə tərcümə edilmiş təsvirləri yunan-romalı aləmində yaxşı məlum idi. Səyahətlərin tarixləri müxtəlif cür verilir. Ən çox ehtimal olunan tarix Qannon üçün e.ə VII-VI-ci, Qamilkon üçün isə e.ə VI-cı əsrdir. Bu səyahətlər zamanı karfagenlilər Cəbəllütariq boğazından çıxaraq Afrikanın qərb sahillərində bir neçə koloniya çıxarmışdılar. Onlar hətta Seneqal çayı ağzında forpost yaratmışdılar — Kerna. Herodot xəbər verir ki, karfagenlilər Misirdə qulluq ediblər, və hətta Qırmızı dənizdən cənuba hərəkət edərək, Afrikanı dolanıb qərbdən Karfagenə, oradan isə Misirə qayıdıblar. Karfagendə tarixşunaslıq mühüm nailiyətlərə çatmışdı. Karfagenli tarixçilərin əsərlərindən, Şimali Afrika və Karfagenin özü barədə, əntiq müəlliflər geniş məlumatlar əldə edirdilər. Afinada fəlsəfə mətəblərindən birinə karfagenli filosof Qasdrubal başçılıq edirdi. Karfagendə həmçin qrammatika məktəbi inkişaf etmişdir. Karfagenin məhvi Şimali Afrikada finikiyalı mədəniyyətin tamamilə məhv olmasına gətirmədi. Punik dili burada eramızın V-ci əsrinə qədər gəlib çatdı. Karfagen irsinin xüsusi ilə Şimali Afrika xalqlarının mədəniyyətinə güclü təsiri olmuşdur.
Mənbə
- Военная энциклопедия в восьми томах. 3 "Д"- Квартирьер.Москва Военное издательство 1995 səhş 504
- История Древнего Мира. Расцвет Древних Обществ. Главная редакция восточной литературы Москва 1989 səh. 399
- Африка взаимодействие культур.Москва "Наука" Главная редакция восточной литературы. 1989 səh. 11
- archINFORM (alm.). 1994.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Karfagen ve ya Qartac menbe gosterin az ebced قرطاج teleffuzu Qartaj puni 𐤒𐤓𐤕𐤇𐤃𐤔𐤕 teleffuzu Qart hadast yeni seher q yun Karxhdona lat Carthago muasir Tunis seherinin yaxinliginda daginiq seher eyniadli qedim imperiyanin paytaxti Karfagen𐤒𐤓𐤕𐤇𐤃𐤔𐤕36 51 09 sm e 10 19 24 s u Olke TunisTarixi ve cografiyasiEsasi qoyulub IX esrLegv olunub e e 146Karfagen Vikianbarda elaqeli mediafayllar Karfagen esasi e e 825 ci ilde finikiyalilar terefinden qoyumusdur E e VI ci esrde oz metropoliyasi Tirden ayrilmis ve musteqil dovlet olmusdur Karfagenin yerlesdiyi elverisli yarimada cografi veziyyeti onu qurudan elcatmaz edirdi ve Araliq denizi sahili olkeleri ile ticareti ucun yaxsi imkanlar yaradirdi E e VIII VII esrlerde Karfagen Simali Afrika Cenubi Ispaniya Qerbi Siciliyada bir sira koloniyalarin esasini qoydu E e V esrden Karfagende respublika idare usulu movcuddur Xalq yigincagi helledici rol oynamirdi esas hakimiyyet aristokratik oliqarxiyadan olan serkerdelerin elinde cemlesirdi Dovletin idaresinde iki seckili hakim dururdu Karfagende ekser seher dovletlerinde oldugu kimi temsilcilik hakimiyeti var idi Ali hakimiyet aristokratiyanin elinde idi Ali tesisat 10 sonralar 30 neferden ibaret agsaqqallar surasi idi E e 450 ci ilde bezi nesillerin esasen hakimiyetini mehdudlasdirmaq ucun hakimler surasi yaradilir 104 neferden ibaret olan bu orqan ilk olaraq vezife selahiyyetleri qurtaran memurlarin muhakimesi idi tedricen bu orqan butun hakimiyyeti oz elinde cemlesdirir 30 neferden ibaret Dovlet aristokratiya surasi ali hakimiyyeti temsil edirdi Karfagende iri quldar teserrufatlari ve senetkarliq istehsali inkisaf etmisdi Bu teserrufatlarda neinki ancaq qullarin elece de yariazad asili istehsalcilarin emeyinden de istifade olunurdu Sosial qurulusa gore Karfaqen etnik elamete gore bir nece tebeqeye bolunurdu Finikiyadan gelmeler tam huquqlu sayilirdi butun basqa etnikler o cumleden yunanlar huququ huququna malik idil En haqsiz tebeqe etnik liviyalilar hesab olunurdu Tabe edilmis olkelerin ehalisi tez tez qeddarliqla yatirilan usyanlar edirdi Karfagenin muharibeleri isgalci seciyye dasiyirdi Ordusu piyadalardan suvarilerden doyus arabalarindan ve doyus fillerinden ibaret idi O muhasire ve sapand silahlardan istifade edirdi Guclu donanmanin rolu cox ehemiyyetli idi Ordunun nuvesini piyada muqeddes qosun adlanan ve eyanlardan ibaret qosun teskil edirdi Eyanlar atli qosunda da istirak edirdiler Ordunun ikinci hissesi muzdlu asili ve muttefiq afrikali destelerden teskil olunurdu Karfagenlilerin doyus qaydalari ortada piyadalardan cinahlarda suvarilerden ibaret idi On cebhe yungul silahlanmis doyusculerle mudafie olunurdu Qosun adeten mohkemlendirilmis qorunan dusergede yerlesirdi Qosun isgal etdiyi olkenin hesabina dolanirdi Karfagenin tarixinde Pun muharibeleri onemli yer tutur E e I esrde Karfagen bu defe artiq Roma koloniyasi kimi berpa olundu 439 cu ilde Karfagen Vandal kralliginin paytaxti oldu 533 cu ilde Bizans tereinden azad edildi 698 ci ilde erebler terefinden alindi ve birdefelik dagidildi Qaliqlari muasir Tunisin yaxinligindadir Karfagende denizcilikI minilliyin ikinci rubu Qerbi Araliq denizinde finikiyali koloniyalarin birlesmis dovletinin Karfagen dovletini yaranmasi dovrudur Karfagen bilavasite Misirle Yunanistanla Italiya ile esasen Etruriya ile Siciliya ve Sardiniya ile elaqe saxlayirdi Ticaretin inkisafi tedricen bura muxtelif dillerde danisan ehalini celb edirdi finikiyalilardan basqa burada yunanlar ve etrusklar da meskunlasirdi Karfagenin yaranmasindan suqutuna qeder onun esasini donanma teskil edirdi Eger ilk caglarda karfagenliler qedim Misir ve Sumer gemilerine oxsayan ancaq qamisdan deyil mohkem duzeldilmis hundur kormali ve burunlu goyertesiz ve goyerteli bir enli duz yelkeni ve kormada olan ikili sukan avarli gemilerde uzurdulerse e e I minilliyin birinci yarisindan gemilerin konstruksiyasi xeyli tekmillesdirildi Gemiler artiq ikigoyerteli oldu doyusculerin yerlesdiyi yuxari goyertenin yumru qalxanlarla mudafie olunurdu asagi goyertede ise iki cergede biri o birisinin uzerinde avar cekenler otururdu yeqin ki qullardan ibaret burunda suyun altinda dusmen gemilerini batirmaq ucun guclu qurulmusdu sukanlara nezaret eden geminin dumancisini ise yuxari qaldirilmis ve iceri burulmus korma mudafie edirdi Burunda elave dordkunc yelken qaldirmaq mumkun idi Ancaq ticaret gemilerinde evvelki tek burun ve korma eyni ile tikilirdi amma onlarda da iki cerge avar ceken var idi Karfaqenin deniz ticaretinde esas reqibleri yunan polisleri idi Karfagen e e VII VI esrlerdeE e VII VI esrlerde karfegenliler Afrikada feal hucum siyaseti aparirdilar Deniz sahili boyu sutunlarina dogru indiki Cebellutariq bogazi elece de onlarin o tayinda Atlantika sahillerinde Karfagen koloniyalari yaranirdi Artiq e e VII esrde Merakesin Atlantika sahillerinde Karfagen koloniyalari vardi E e VI esrin ortalarinda basciligi ile karfegenliler liviyalilara qarsi muharibe aparirdi ve yeqin ki qelebe neticesinde yerli tayfalardan birine seherin erazisine gore icare odenislerinden qurtula bildiler E e VI esrin sonunda Simali Afrikadaki yunan koloniyasi Kirena ile serhedlerin tenzimlenmesi ugrunda aparilan coxillik muharibe de qurtardi Serhed Karfagenden xeyli serqe Kirenaya dogru quruldu Simali Afrikadaki istilalarin en ehemiyyetli neticelerinden biri iri karfagenli torpaq sahibliyinin yaranmasi oldu Baqrada cayi vadisinde deniz sahilinde iri teserrufat komleksleri yarandi Burada suvarma ekinciliyi maldarliq tetbiq olunurdu ve cox sayda qul isledilirdi Bu teserrufatlarin tecrubesi bazasinda Karfagende aqronomiya elmi olduqca inkisaf etdi Onun gorkemli xadimi eseri defelerle yunan ve latin dillerine o cumleden Roma senatinin emri ile tercume edilmisdir tebiet elmleri ve kend teserrufati ile bagli calismalarda bu eserden sitatlar getirilirdi Karfagenin iri torpaq sahibkarlari quldarlari ticaret senetkar aristokrat qruplasmasinin xarici istila siyasetine qarsi cixis eden qruplasma teskil edirdiler Eyni zamanda Karfagen Pireney yarimadasinda mohkemlenirdi Burada indiki Kadis seherinin basciligi ile finikiyalilarin koloniyalari evveller de Tartess seheri ile qalay teneke ile zengin olan Britaniya adalarina geden ticaret yollari ugrunda mubarize aparirdilar Tir ve Karfagen Qadese herterefli yardim edirdiler Onlar quruda darmadagin ederek onu muhasireye meruz qoydular ve onun erazilerinin bir hissesini isgal etdiler E e VII ci esrin ortalarinda Karfagen Balear adalarinda oz koloniyasi Ebessin indiki Ivisa esasini qoydu Bu adalari da Karfagen Tartessden almisdi E e VII esrin ikinci yarisinda karfagenliler yarimadada mohkemlenmek qerarina geldiler Qades Karfagenin bu addimini onun elvan metallar ticareti inhisarina tehdid hesab ederek Karfagene ciddi muqavimet gosterdi lakin karfagenliler Qadesi alib onun divarlarini dagitdilar Bundan sonra subhesiz ki Karfagenin hakimiyyeti altina yarimadanin basqa finikiyali koloniyalari da dusdu Karfagenlilerin sonraki irelilemesi yunan fokey kolonizasiyasi ile toqqusdu E e 600 cu ilde fokeyalilar karfagenlilerin donanmasini bir nece defe meglub etdiler ve Karfagenin Pireney yarimadasinda irelilemesini dayandirdilar Eyni zamanda fokeyalilarin Korsika adasinda da koloniya yaratmalari Karfagen elaqelerini uzun muddete engelledi E e VI esrde karfagenliler Siciliyada Malxin komandanligi altinda bir sira muharibeler apardilar Neticede adanin qerb hissesinin ehemiyyetli hissesi o cumleden buradaki kohne finikiyali koloniyalar onlarin eline kecdi lakin Malxin Sardiniyaya yurusu ugursuz alindi ve Karfagen hokumeti serkerdeni ve onun ordusunu surgune mehkum etdi Karfagende en evvelden hakimiyet ticaret senetkar oliqarxiyasinin elinde idi Efsaneye gore ilk caglarda olkenin basinda seherin esasini qoyan Elissa adli sahbanu dayanirdi Elissa butlesdirilmisdi ve Tinnit tanrisi kimi sitayis olunurdu Sonralar hakimiyyeti oliqarxik diktaturanin kollektiv orqanlari agsaqqallar surasi ve guman ki ona rehberlik eden 10 onlar surasi tutdu Agsaqqallar surasinin Malxin qovulmasi barede qerari seherde siyasi mubarizenin keskinlesmesine getirdi Qovulma haqqinda qerara tabe olmayaraq Malx Karfageni hucumla aldi sonra ise xalq yigincaqini cagiraraq onlar surasinin uzvlerinin edam olunmasina nail oldu Qaynaqlara gore Malx Karfagende oz qanunlarini tetbiq etdi Gorunduyu kimi kimi o xalq herekatina arxalanmaq isteyirdi ancaq uzun muddete xalqin desteyini qazana bilmedi Dusmenler onu hakimiyeti qesb etmekde sucladilar ve onun devrilmesine ve edamina nail oldular Hakimiyete Malxin eleyhine olan ve yeqin ki Malxin devrilmesinde feal istirak eden oliqarxik qruplasmanin numayendesi Maqon geldi Karfagen e e V IV esrlerdeMaqonun ve onun ogullarinin ve nevelerinin e e VI esrden e e V esrin ortalarina qeder hakimiyetde olmasi olke ucun vacib deyisiklikler zamani oldu Onlardan muzdlu qosunun yaradilmasini qeyd etmek lazimdir Bu qosun sayca ve pesekarliqda vetendas qosunundan xeyli ustun idi Bu islahatin neticesinde Karfagen cemiyetinin demokratik cevrelerin nufuzu keskin zeifledi Maqon ve Maqoniler rejimi muzdlu orduya arxalanirdi Cox guman ki Maqonun hakimiyete gelmesinden sonra Italiyanin etrusk seherleri ile muttefiqlik elaqeleri yaradilmisdir Bu ittifaq umumi dusmene fokeyalilara ve onlarin muttefiqleri tartessalilara qarsi yonelmisdi Etrusklarla ittifaq o qeder mohkem muxtelif Karfagen Etrusk elaqeleri ise o qeder derin idi ki sonralar qarsiliqli ticaret teferruatlarla tenzimlenmisdi ve qarsiliqli zemanetler tesdiq edilmisdir Etrusk seheri Pirqda finikiyali mehsuldarliq ve esq ilahesi Astarta etrusk metninde Uni Astart ithafen paralel olaraq etrusk ve finikiya dillerinde yazilanlar hem etrusk muhitinde karfagenli butlerin yayilmasini hem de etrusk ve finikiyali tanrilarin eynilesmesi derecesinin gostericileri idi Karfagen Etrusk ittifaqi Qerbi Araliq denizi hovzesinde siyasi veziyyeti ehemiyetli derecede deyisdi Korsika sahillerinde sonra Araliq denizi yollarinda yunanlarin fokeyalilarin agaligi sarsildi Bundan sonra Karfagen Sardiniyaya bir nece yurus teskil etdi Sardiniyanin sahillerinde bir nece koloniya icerilerinde ise xirda punik yasayis meskenleri salindi Alaliya yaxinligindaki qelebe Tartessi siyasi ve herbi menada tecrid etdi ve e e VI ci esrin 30 cu illerinin evveli 20 ci illerin sonunda karfagenli isgalcilar Tartessi herfi menada yerle yeksan etdiler hetta Tartessin qaliqlarini axtaran arxeoloqlarin butun seyleri hec bir netice vermedi E e 509 cu ilde Karfagen etrusk seherleri elece de Roma ile bir sira sazisler bagladi Bu anlasmalara gore karfagenliler mueyyen menteqeden simalda yeqin ki sohbet Ispaniyadan gedir etrusklar ve romalilar ise cenubda gorsenmeyeceklerine boyun oldular Bu muqavilelerle Qerbi Araliq denizi hovzesinin muttefiqler karfagenliler ve etrusklar arasinda bolusdurulmesi basa catdi ve karfagenlilerin Araliq denizinin qerb hissesine olan iddialari qanunilesdirildi Karfagenlilerin yunanlar meselen indiki Marsel yaxinligindaki Massaliya sakinleri ile toqqusmalari gah bir gah da o biri terefin qelebesi ile kecirdi ve tutarli derecede quvvelerin nisbetine tesir etmirdiler E e V esrde Ehemeni ordularinin Yunanistana hucumu Ehemeni Imperiyasi ile Karfagen dovleti arasinda herbi ittifaq ucun zemin yaratdi Pun muharibeleriEsas meqale Pun muharibeleri Karfaqenin bir Romanin ise o biri terefden genislenmesi bu iki dovletin toqqusmasini qacilmaz edirdi E e 3 esrde Karfaqenle Roma arasindaki ziddiyetler son hedde catdi Roma yigma ordusundan milis ferqli olaraq Karfaqen ordusu muzdlu idi burada istenilen milliyete mensub insan tapmaq olardi Bundan basqa Karfaqenin liviyalilardan ibaret qosunu da vardi amma liviyalilarin sosial durumunu nezere alsaq bu qosunun olduqca etibarsiz oldugu qenaetine gelmek olar E e 264 ilde Birinci basladi O esasen Siciliyada ve denizde aparilirdi Ne qeder ki Romanin donanmasi yox idi Karfaqen Romadan qorxmaya bilerdi lakin romalilar e e 260 ilde yunanlarin zengin denizci tecrubesini istifade ederek donanma yarada bildi ve oz gemilerini xususi korpu qarmaq qarga ile techiz ederek Karfaqen donanmasini Mili yaxinliginda meglub etdi lakin bu romalilar qelebeden yeterince yararlana bilmedi Bir ilden sonra spartali Ksantippin basciligi ile Karfaqen qosunu romalilari meglub etdi Karfaqene bu doyusde fillerden istifade yardim etdi Ancaq e e 251 ilde Panorma yaxinliginda romalilar Karfaqeni meglub ede bildi Iki ilden sonra karfaqenliler romalilari denizde muharibenin belke de en agir meglubiyetine ugratdilar Bununla da muharibenin birinci merhelesi basa catdi Ikinci pun muharibesi meshur Karfaqen soyadi Barka Ildirim ile baglidir Muharibenin ilk merhelesinde Karfaqen Siciliyani sonra ise Sardiniyani itirdi Karfaqen Romaya 10 il erzinde 3200 talant kontribusiya odemeli oldu Hakimiyet siyasi reqiblerinin eline kecdi Bu zaman Karfaqen hakimiyetin son derece yanlis addimi muzdlu ordunun maasinin azaldilmasi oldu narazi liviyalilar muzdlulari destekledi Cixilmaz veziyete dusen Karfaqen aristokratiyasi Qamilkar Barkani yene hakimiyete cagirdi Uc illik muharibe neticesinde Qamilkar Barka usyani yatira bildi lakin Sardiniya qarnizonu teqiblerden ehtiyat ederek Romadan himaye istedi Muharibenin baslanmasina cuzi behane axtaran Roma ancaq 1200 talant kontribusiya muqabilinde Karfaqenle anlasdi Karfagende din ve medeniyyetKarfaqendeki din Finikiyadaki dinle eyni idi Tir Sidon ve basqa Finikiya seherlerinde oldugu kimi burada da tanrilara qurbanlar getirilirdi Qurbanlar adeten yandirilirdi Bezi tetqiqatcilar heyvanlarla yanasi kicik yasli usaqlarin da yandirildigini iddia edirler Karfagen panteonu bir cox tanrilardan ibaret idi Baal Hammon aga Astart yaxud gunes tanrisi ana seher Tirin himayedari Karfagenli denizciler Qannon ve Qamilkonun deniz seyahetlerinin punik orijinallarindan yunan diline tercume edilmis tesvirleri yunan romali aleminde yaxsi melum idi Seyahetlerin tarixleri muxtelif cur verilir En cox ehtimal olunan tarix Qannon ucun e e VII VI ci Qamilkon ucun ise e e VI ci esrdir Bu seyahetler zamani karfagenliler Cebellutariq bogazindan cixaraq Afrikanin qerb sahillerinde bir nece koloniya cixarmisdilar Onlar hetta Seneqal cayi agzinda forpost yaratmisdilar Kerna Herodot xeber verir ki karfagenliler Misirde qulluq edibler ve hetta Qirmizi denizden cenuba hereket ederek Afrikani dolanib qerbden Karfagene oradan ise Misire qayidiblar Karfagende tarixsunasliq muhum nailiyetlere catmisdi Karfagenli tarixcilerin eserlerinden Simali Afrika ve Karfagenin ozu barede entiq muellifler genis melumatlar elde edirdiler Afinada felsefe meteblerinden birine karfagenli filosof Qasdrubal basciliq edirdi Karfagende hemcin qrammatika mektebi inkisaf etmisdir Karfagenin mehvi Simali Afrikada finikiyali medeniyyetin tamamile mehv olmasina getirmedi Punik dili burada eramizin V ci esrine qeder gelib catdi Karfagen irsinin xususi ile Simali Afrika xalqlarinin medeniyyetine guclu tesiri olmusdur MenbeVoennaya enciklopediya v vosmi tomah 3 D Kvartirer Moskva Voennoe izdatelstvo 1995 sehs 504 Istoriya Drevnego Mira Rascvet Drevnih Obshestv Glavnaya redakciya vostochnoj literatury Moskva 1989 seh 399 Afrika vzaimodejstvie kultur Moskva Nauka Glavnaya redakciya vostochnoj literatury 1989 seh 11archINFORM alm 1994