Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası

Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası və ya Əbcəd (ابجد) — Azərbaycan dilinin yazılmasına ərəb qrafikasının bir variantı ilə başlanılmış əlifba. Ərəb əlifbası türk dilləri üçün mükəmməl əlifba olmasa da, təxminən XX əsrin əvvəllərinə qədər bu əlifbadan Azərbaycanda geniş istifadə olunub. Azərbaycan Respublikası ərazisində 1929-cu ilə kimi ərəb qrafikalı əlifbadan istifadə edilib. Cənubi Azərbaycanda yaşayan Azərbaycan türkləri isə ərəb əlifbasından indi də istifadə edirlər.

Qövsi Təbrizinin şeiri. Ərəb yazı sistemi ilə Azərbaycan dilində yazılmışdır.

Xüsusiyyətləri

Ərəb əlifbasında türk dillərinin saitlərini əks etdirən xüsusi işarələrin olmaması, bir neçə səsin bir işarə ilə yazılması həmin əlifbanın türk dillərinin əlifbası kimi işlədilməsində zaman-zaman müəyyən çətinliklər meydana çıxarmışdır. Azərbaycan dili üçün də bu çətinliklər mövcud olmuşdur.

Ərəb əlifbasının istifadəsindən irəli gələn nöqsanlar əsasən aşağıdakıları özündə birləşdirir:

• 1) Azərbaycan dilində olan bir sıra fonemlərə uyğun gələn səslərin ərəb dilində yalnız tələffüzə görə fərqlənməsi nəzərə alınaraq onların əlifbada bir neçə işarə ilə ifadə olunması (məsələn: v, s, y, z, t, h);
• 2) ərəb əlifbasında işlədilən hərflərin sözdə işlənmə yerindən asılı olaraq bir qisminin dörd, digər qisminin 2 işlənmə şəklinin olması;
• 3) ərəb əlifbasındakı 28 hərfdən 16 hərf müstəqil işarəyə malik idi. Qalan 12 hərf diakritik işarələrlə bir-birindən fərqləndirilirdi;
• 4) ərəb əlifbasında Azərbaycan dilinin saitlərini ifadə etmək üçün müxtəlif diakritik işarələrdən istifadə olunurdu; ərəb əlifbasında cəmi dörd sait üçün işarə vardır, bu dörd işarə də işlənmə yerinə görə müxtəlif səsləri ifadə edə bilirdi;
• 5) yazı prosesində istifadə edilən əlavə işarələrin orfoqrafik və orfoepik səhvlərin buraxılmasına səbəb olması;
• 6) imla qaydalarını yaratmaqda, habelə tədris işində çətinliklər.

Əlifba

Aşağıdakı cədvəl, Ərəb əlifbası tərtibi ilə düzülüb və Latın əlifbasında yaxın olan qarşılıqları göstərir.

Azərbaycan dilində Ərəb və Latın əlifbalarının qarşılıqları

Başda	Təkcə	Ortada	Sonda	Adı	Latın	Misal (latın)	Misal (əbcəd)
آ / ا	ﺍ	ﺎ	ﺎ	əlif	a / ə / o / ’	aç	آچ
ﺑ	ﺏ	ﺒـ	ﺐ	be	b	baba	بآبآ
ﭙ	پ	ﭙـ	پ	pe	p	papaq	پآپآق
ﺗ	ﺕ	ﺘـ	ﺖ	te	t	Təbil	تابيل
ﺛ	ﺙ	ﺜـ	ﺚ	se	s	saniyə	ثانیه
ﺟ	ﺝ	ﺠـ	ﺞ	cim	c	cib	جیب
چـ	چ	ـچـ	ـچ	çe	ç	çap	چاپ
ﺣ	ﺡ	ﺤـ	ﺢ	ha	h	hal	حال
ﺧ	ﺥ	ﺨـ	ﺦ	xa	x	xal	خال
ﺪ	ﺩ	ﺪ	ﺪ	dəl	d	dil	دیل
ﺬ	ﺫ	ﺬ	ﺬ	zəl	z	Azərbaycan	آذربایجان
ﺮ	ﺭ	ﺮ	ﺮ	ra	r	ra	رنگ
ﺰ	ﺯ	ﺰ	ﺰ	zə	z	zor	زور
ﮋ	ﮊ	ﮋ	ﮋ	je	j	Jalə	ژآله
ﺳ	ﺱ	ﺴـ	ـﺲ	sin	s	Səlim	سهليم
ﺷ	ﺵ	ﺸـ	ـﺶ	şin	ş	şirin	شیرین
ﺻ	ﺹ	ﺼـ	ـﺺ	sad	s	Saməd	صمد
ﺿ	ﺽ	ﻀـ	ـﺾ	dad	z	Davud	ضاوض
ﻃ	ﻁ	ﻄـ	ـﻂ	ta	t	tabe	طآته
ﻇ	ﻅ	ﻈـ	ـﻆ	za	z	zahir	ظاهر
ﻋ	ﻉ	ﻌـ	ـﻊ	ayn	ə / ‘	əməl	عمل
ﻏ	ﻍ	ﻐـ	ـﻎ	ğayn	ğ	bağ	باغ
ﻓ	ﻑ	ﻔـ	ـﻒ	fə	f	fil	فیل
ﻗ	ﻕ	ﻘـ	ـﻖ	qaf	q	qadir	قادر
ﮐ	ک	ﮑـ	ـﮏ	kəf	k	kitab	کتآب
ﮔ	گ	ﮕـ	ـﮓ	gəf	g	gül	گول
ﯔ	ﯓ	ﯖ	ﯕ	ŋəf	ŋ	yeni	یڭی
ﻟ	ﻝ	ﻠـ	ـﻞ	ləm	l	lalə	لآله
ﻣ	ﻡ	ﻤـ	ـم	mim	m	mən	من
ﻧ	ﻥ	ﻨـ	ـﻦ	nun	n	naz	نآز
ﻮ	ﻭ	ﻮ	ﻮ	vəv	v / o	vilayət	ولآیت
ﻫ	ﻩ	ﻬ	ﻪ	hə	h , ə	hava	هوا
ﻳ	ﻯ	ﻴـ	ﯽ	yə	y , i	yaz	یآز
ئـ	-	ـئـ	-	həmzə	ı , e	beş	بئش

Köhnə nəşriyatda işlənən birləşmiş hərflər (ligatures) seçməsi

Birləşmələr

Birləşmə	Başda	Ortada	Sonda	Adı	Latın	Söz (Latın)	Söz (Əbcəd)
ﻻ	ﻼ	ﻼ	ﻻ	ləməlif	lə, la	lalə	لاله
الله				Allah	Allah, -llah (-ullah, -üllah, -ıllah, -illah)	Abdullah	عبد الله

Həmçinin bax

• Azərbaycan dili

İstinadlar

1. https://www.azleks.az/online-dictionary/%C9%99bc%C9%99d?s=my 2023-07-19 at the Wayback Machine Əbcəd
2. . 2017-02-02 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-04-26.