Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Şumer – e.ə. VI minillikdən başlayaraq cənubi İkiçayarasında (Dəclə və Fərat) mövcud olmuş ən qədim insan sivilizasiyası. Bu sivilizasiyanın yaranması və çiçəklənməsində, əhalinin sosial-mənəvi həyatında və həyat tərzinin formalaşmasında təbiətin təsiri, əsas da Dəclə və Fərat çaylarının böyük təsiri vardır. Odur ki, bu sivilizasiyanı "çay sivilizasiyası" adlandırmaq olar.
| Əyalətlər və dövlətlər Əhali Əlyazmalar Dillər Mifologiya |
Dəclə və Fərat çayları arasında yerləşən ərazi bəşəriyyətin ən qədim mədəniyyət ocaqlarından biri olmuşdur. Çayların və münbit torpaqların yaxınlığı əkinçiliyin, maldarlığın, ticarətin inkişafı üçün zəmin yaratmışdır. Burada Yaxın Şərqin bütün karvan yolları kəsişirdi. Alimlər hesab edirlər ki, bu ərazidə ilk insanlar hələ paleolit dövründən başlayaraq məskunlaşmışdırlar. Qədim yunanlar bu ərazini Mesopotamiya adlandırmışdılar. Coğrafi cəhətdən Mesopotamiyanın cənubu ovalıq, şimalı isə dağlıq ərazilərdə yerləşir. Hal-hazırda bu ərazinin böyük hissəsi İraq dövlətinin, şimalda az bir hissə isə Türkiyənin tərkibinə daxildir. Qədim zamanlarda isə burada Şumer, Akkad, Babil kimi bir neçə dövlət mövcud olmuşdur. Daha sonra bu ərazilər Assuriya və İran imperiyalarının tərkibinə qatılmışdır.
Mənşəyi və dili
Şumerlərin mənşəyi haqqında çeşidli fərziyyələr irəli sürülmüşdür. Bəzi alimlər hesab edirdilər ki, bu xalq Orta Asiyadan Mesopotamiya ərazisinə gəlmişdir. Başqaları isə onların Qafqazdan, Hindistandan, hətta İndoneziyadan gəldiklərini iddia edirdilər. Ancaq onların Orta Asiyanın dağlıq ərazilərindən gəldikləri fərziyyəsi daha da məntiqli görünür. Buna dəlillərdən biri kimi, şumer tapınaqlarının (məbədlərinin) süni düzəldilmiş yüksəkliklərdə tikilməsini göstərirlər. Bu adət yalnız dağlarda yaşayan xalqların özəlliyidir.
Şumerlərin yazılı ədəbiyyatının bizim zamanəmizə qədər çatması səbəbindən, onların dili çağdaş araşdırmaçılara məlumdur. Ancaq bu dilin çağdaş xalqlardan hansının dilinə daha da çox bənzəməsi məsələsi hələ də mübahisə obyekti olaraq qalmaqdadır. Onun sami dillərinə yaxın olması fərziyyələri öz təsdiqini tapmamışdır. Bu fikri dəstəkləyən alimlər tədqiqatlar zamanı sonda belə qərara qəlmişdilər ki, şumer dilinin hansısa başqa kökləri vardır. Bəzi alimlər onların dilinin hind-avropa dillərinə yaxın olduğunu iddia edir. Başqa alimlər şumer dilinin kadusi dilinə yaxın olması fikirini dəstəkləmişdilər və buna dair bəzi dəlillərlə çıxış etmişdilər. Buna dair dəlillərlə ilk dəfə XIX-cu yüzilliyin ortalarında məşhur ingilis şərqşünası Henri Kresvik Raulinson çıxış etmişdir. Doğrudan da, qədim şumer yazılarında bəzi sözlərin kadusilərin sözlərinə bənzəməsi faktı aşkarlanmışdı. Məsələn, tir (tiri), yüzü (yezu), eştu (ıştu), kir (kir), dingir (tıngir, ud (od), uzuk (usuk) gen (geni) və s.
Şumer və qədim türk dillərində ortaq sözlər (səs və məna baxımından) aşkar olunmuşdur.
Tarixi
İkiçayarasının cənubunda qədim əhali Şumerlər idi.Adətən İkiçayarasında Şumerlərdən əvvəl meydana gəlmiş mədəniyyətin yaradıcısıni Proto-Şumer( Erkən Şumerlər),yaxud Ubaydilər(Əl- Übeyd arxeoloji mədəniyyətinə əsasən) adlandırırlar. Şumerlər isə gəlmə xalq hesab edilir. Son Əl -Übeyd(e.ə IV minillik), Uruk(e.ə 3000–2800) və Cəmdət-Nəsr(e.ə 2800–2600) arxeoloji mədəniyyətləri ehtimala görə, şumerlər tərəfindən yaradılıb.Şumerdə – Eredu, Ur, Larsa, Uruk, Laqaş, Umma, Şuruppaq, İsin, Nippur və Kiş — kimi bir sıra böyük müstəqil şəhərlər olmuşdur. İlkin dövrlərdə onlar "en" adlanan ali kahin tərəfindən idarə olunurdu. Daha sonralar bütün Mesopotamyaya hakim olan hökmdar — "luqal" yarandı. Sonrakı dövrlərdə isə hər iki söz "hökmdar" mənasında işlənirdi, və bəzi şəhərləri luqal’lar, bəzilərini isə ensi’lər idarə edirdilər. Şəhər ərazisindəki torpaqların bir hissəsi sakinlərin, qalan hissəsi isə kahinlərin nəzərində olan məbədlərə məxsus olmuşdur.
Şumer şəhərləri arasında şiddətli münaqişələr və savaşlar baş verirdi. Bir-birinin ardınca, əvvəlcə Kiş, sonra Uruk, daha sonra isə Ur şəhərlərinin siyasi, iqtisadi və hərbi nüfuzu artmış, ancaq sonra onlar çökmüşdürlər. E.ə. XXVII-XXVIII-ci əsrlərdə Uruk şəhərinin hökmdarı Gilqameş güclənmişdir, və Şumerin böyük ərazisinə nəzarət edirdi. Təxminən yüz ildən sonra Laqaş şəhərinin hökmdarı Eannatum Şumer ərazisinin əksəriyyətini öz hakimiyyətinə tabe etmişdir.
Ancaq ardı arası kəsilməyən savaşlar və iç çəkişmələr şumerliləri zəyiflətmiş və sonda onlar Akkad dövləti tərəfindən işğal edilmişdir. Lakin bundan sonra da bəzi şumer şəhərləri müstəqil olmuşdurlar. Məsələn e.ə. XXII-ci yüzillikdə Laqaş və Ur şəhərəri yenə də böyük nüfuz qazanmışdır. Ancaq bundan sonra şumer mədəniyyəti və xalqı tarixdən silinib getti, əzəmətli şəhərləri isə xarabalıqlara çevrildi.
Ancaq onların bütün sahələrdə olan nailiyyətləri gələcək tarixə, dünya mədəniyyətinə və elminə böyük təsir göstərmişdir. Hesab olunur ki, şumerlərin əksəriyyəti akkadlarla qarışmış, onların dili də ortalıqdan çıxmışdır. Şumerlərin fars mənşəli olduğunu iddia edən alimlər hesab edirlər ki, qonşu xalqlarla saysız hesabsız savaşlara dözməyərək, bu xalq yenidən körfəzə köçdü və dari millətləri onlardan yaranmışdırlar.
Şumerlərin kəşfləri
- Yazı; Şumer yazıları bizim zamanımıza qədər çatmışdır. Onlar bəşəriyyətin ən qədim yazı nümunələridir. Qədim şümerlərin müəyyən sözləri və yə cümlələri işarələrlə gil və ya daş lövhələri üzərində cızılmışdır. Bu işarələrin paz şəkilli olduğuna görə, cızılmış yazılara "mixi yazı" deyilir. İşarələr isə "idioqrammalar" deyilir. Ümumiyyətlə bu cür cızılmış yazı üslubu qədim zamanlarda Yaxın Şərq xalqları arasında, Misirdə, Çində və başqa yerlərdə də yayılmışdır. İdioqrammaların oxunması mümkün olandan sonra, məlum olmuşdur ki, onlar eyni zamanda hecaları da ifadə edirdilər. Məsələn "ayaq" sözü şumer dilində "du"dur. Buna görə də "ayaq" şəkilli idioqramma sonraki dövrlərdə "du-" hecasını ifadə edirdi və artıq başqa sözlərin yazılışında da istifadə olunurdu.
Sitat səhvi: <ref> açılış teqi səhv formalaşdırılıb və ya adı etibarsızdır
- Araba təkəri; Hesab olunur ki, təkəri və ilk nəqliyyət vasitələrini (arabaları) də şumerlər yaratmışdılar.
- Rəngli şüşə;
- 6-lıq (60-lıq) hesablama sistemi; 1 dəqiqənin 60 saniyə, bir saatın 60 dəqiqə, çevrənin dərəcə ölçüsünün 360° olması şumerdən qalmadır;
- Məhkəmə sistemi'
Mədəniyyət
Bəzi alimlər hesab edirlər ki, ilk insanlar Mesopotamiyanın ərazisində təxminən e. ə. XXX-cu minillikdən yaşamağa başlamışdırlar. E.ə. VII–VI minilliklər ərzində Mesopotamiyada ibtidai icma quruluşunun dağılması prosesi başlanmışdı. E. ə. IV minillikdən başlayaraq, onun cənub hissəsində, yəni İran (Ərəb) körfəzi yaxinlığında, şumer xalqı məskunlaşmışdı. Onlar özlərini "Sag-Giq" adlandırırdılar. Bu xalqın dünyanın ən qədim inkişaf etmiş xalqı olması və yüksək mədəniyyət yarada bilməsi bilinməkdədir.
Arxeoloji qazıntılar zamanı bilinmişdir ki, şumer xalqı yüksək mədəniyyətə malik olan xalq olmuşdur. Onların çoxlu sayda savaşlar aparması haqqında bilgilərimiz vardır. Bu savaşlar zamanı onların əlinə çoxlu sayda hərbi əsir keçirdi. O dövrün qanunlarına uyğun olaraq, onlar kölə olurdular.
Kölələr çeşidli sahələrdə çalışırdılar və ən ağır işlərə də cəlb olunurdular. Beləliklə şumerlər ölkələrində quldarlıq cəmiyyəti qurmuşdular. Kölə əməyindən istifadə edərək, onlar böyük şəhərlər salmış, əzəmətli saraylar, suvarma sistemləri yaratmışdılar. Şumerlər inşaat işlərində qil kərpicdən, dəmir və bürünc alətlərdən istifadə edirdilər. Bundan başqa, şumer ustaları tökmə, lehimləmə, pərçimləmə sənətlərinə də yiyələnmişdilər; qızıl, gümüş və misdən zinət əşyaları düzəldirdilər. Şumerdə tacirlər zümrəsi və peşəkar ticarət sənəti də ilk dəfə meydana gəlmişdir və ticarət əməliyyatlarında artıq qümüş və mis hesablaşma ölçülərindən də istifadə edirdilər. Onlar həm də ticarəti xarici dövlətlərlə aparmışdılar. Bəşəriyyət tarixində burada ilk dəfə məhkəmə sistemi və təbabət yaradılmışdır.
Şumerlər astronomiya və riyaziyyat elmlərinin təməlini qoymuşdurlar və bu sahələrdə çox dəqiq hesablamalar aparmışdırlar.
Dini
Çoxtanrılı və bütpərəst idilər. Əvvəllər şumerlər şəhər-dövlətləri halında yaşayırdılar. Hər dövlətin hökmdarı və tanrısı (tanrıları) fərqli idi. Mətnlərdə tanrı siyahılarına rast gəlinir. Bu mətnlərə görə 4 əsas tanrı var, bunlar yaradıcı tanrılardır. Tanrılar insan formasında təsvir olunurdu, Tanrılar arasında insanlarda olduğu kimi iş bölgüsü aparılmışdı. Şumerlərdə qadın ilahların çoxluğu onlarda matriarxat quruluşu olmasının göstəricisi hesab olunur. Sonrakı dövrlərdə şumerlərdə qadın obrazının mövqeyi nisbətən zəifləmişdir. Məbədlərdə rəqqasələr, çalğıçılar fəaliyyət göstərirdi. Onların ən vacib işləri tanrıları əyləndirmək idi. Şumerlər tanrıların qəzəblənərək onları cəzalandırmalarından qorxurdular.
Ayrıca məqalədə verilmişdir:
Həm də bax
Mənbə
- Aydın Əlizadə. Şumer və Akkad tarixi // Fəlsəfə elmləri doktoru Aydın Əlizadənin səhifələri.
Ədəbiyyat
Mosopatomiya xalqı Mesopotamia: Assyrians, Sumerians, Babylonians (Dictionaries of Civilizations; 1). Berkeley: University of California Press. (paperback).
- Bottéro, Jean, André Finet, Bertrand Lafont, and George Roux. 2001. Everyday Life in Ancient Mesopotamia. Edinburgh: Edinburgh University Press, Baltimore: Johns Hopkins University Press.
- Crawford, Harriet E. W. 2004. Sumer and the Sumerians. Cambridge: Cambridge University Press.
- Leick, Gwendolyn. 2002. Mesopotamia: Invention of the City. London and New York: Penguin.
- Lloyd, Seton. 1978. The Archaeology of Mesopotamia: From the Old Stone Age to the Persian Conquest. London: Thames and Hudson.
- Nemet-Nejat, Karen Rhea. 1998. Daily Life in Ancient Mesopotamia. London and Westport, Conn.: Greenwood Press.
- . The Sumerians: Their History, Culture and Character. University of Chicago Press. 1963. ISBN .
- . Sumerian Mythology: A Study of Spiritual and Literary Achievement in the Third Millennium BCE.
- Roux, Georges. 1992. Ancient Iraq, 560 pages. London: Penguin (earlier printings may have different pagination: 1966, 480 pages, Pelican; 1964, 431 pages, London: Allen and Urwin).
- Schomp, Virginia. Ancient Mesopotamia: The Sumerians, Babylonians, And Assyrians.
- Sumer: Cities of Eden (Timelife Lost Civilizations). Alexandria, VA: , 1993 (hardcover, ).
- . 1929. The Sumerians. Oxford: Clarendon Press.
İstinadlar
- Piotr Michalowski, "Sumerian," The Cambridge Encyclopedia of the World's Ancient Languages (2004, Cambridge), pg. 22
- Karen Rhea Nemet-Nejat (30 September 1998). Daily life in ancient Mesopotamia . Greenwood Publishing Group. p. 13. . Retrieved 29 November 2011.
- Woods C. 2006 "Bilingualism, Scribal Learning, and the Death of Sumerian" . In S.L. Sanders (ed) Margins of Writing, Origins of Culture: 91–120 Chicago
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Sumer e e VI minillikden baslayaraq cenubi Ikicayarasinda Decle ve Ferat movcud olmus en qedim insan sivilizasiyasi Bu sivilizasiyanin yaranmasi ve ciceklenmesinde ehalinin sosial menevi heyatinda ve heyat terzinin formalasmasinda tebietin tesiri esas da Decle ve Ferat caylarinin boyuk tesiri vardir Odur ki bu sivilizasiyani cay sivilizasiyasi adlandirmaq olar Mesopotamiya Eyaletler ve dovletler Sumer III Ur Akkad Isin Aratta Assuriya Het Kuti Ehali Aramiler Kassitler Kutiler Lullubiler Ariler Elyazmalar Mixi yazi Enuma elis Diller Sumer Akkad Arami Mifologiya Nabu Istar Ea Tiamat Marduk Samas Kinqu Isum Assurbaxredakte Decle ve Ferat caylari arasinda yerlesen erazi beseriyyetin en qedim medeniyyet ocaqlarindan biri olmusdur Caylarin ve munbit torpaqlarin yaxinligi ekinciliyin maldarligin ticaretin inkisafi ucun zemin yaratmisdir Burada Yaxin Serqin butun karvan yollari kesisirdi Alimler hesab edirler ki bu erazide ilk insanlar hele paleolit dovrunden baslayaraq meskunlasmisdirlar Qedim yunanlar bu erazini Mesopotamiya adlandirmisdilar Cografi cehetden Mesopotamiyanin cenubu ovaliq simali ise dagliq erazilerde yerlesir Hal hazirda bu erazinin boyuk hissesi Iraq dovletinin simalda az bir hisse ise Turkiyenin terkibine daxildir Qedim zamanlarda ise burada Sumer Akkad Babil kimi bir nece dovlet movcud olmusdur Daha sonra bu eraziler Assuriya ve Iran imperiyalarinin terkibine qatilmisdir Menseyi ve diliQedim olu kecid Mesopotamiya bolgesindeki seherler ve yasayis yerleri Sumerlerin menseyi haqqinda cesidli ferziyyeler ireli surulmusdur Bezi alimler hesab edirdiler ki bu xalq Orta Asiyadan Mesopotamiya erazisine gelmisdir Basqalari ise onlarin Qafqazdan Hindistandan hetta Indoneziyadan geldiklerini iddia edirdiler Ancaq onlarin Orta Asiyanin dagliq erazilerinden geldikleri ferziyyesi daha da mentiqli gorunur Buna delillerden biri kimi sumer tapinaqlarinin mebedlerinin suni duzeldilmis yuksekliklerde tikilmesini gosterirler Bu adet yalniz daglarda yasayan xalqlarin ozelliyidir Sumerlerin yazili edebiyyatinin bizim zamanemize qeder catmasi sebebinden onlarin dili cagdas arasdirmacilara melumdur Ancaq bu dilin cagdas xalqlardan hansinin diline daha da cox benzemesi meselesi hele de mubahise obyekti olaraq qalmaqdadir Onun sami dillerine yaxin olmasi ferziyyeleri oz tesdiqini tapmamisdir Bu fikri destekleyen alimler tedqiqatlar zamani sonda bele qerara qelmisdiler ki sumer dilinin hansisa basqa kokleri vardir Bezi alimler onlarin dilinin hind avropa dillerine yaxin oldugunu iddia edir Basqa alimler sumer dilinin kadusi diline yaxin olmasi fikirini desteklemisdiler ve buna dair bezi delillerle cixis etmisdiler Buna dair delillerle ilk defe XIX cu yuzilliyin ortalarinda meshur ingilis serqsunasi Henri Kresvik Raulinson cixis etmisdir Dogrudan da qedim sumer yazilarinda bezi sozlerin kadusilerin sozlerine benzemesi fakti askarlanmisdi Meselen tir tiri yuzu yezu estu istu kir kir dingir tingir ud od uzuk usuk gen geni ve s Sumer ve qedim turk dillerinde ortaq sozler ses ve mena baximindan askar olunmusdur TarixiIkicayarasinin cenubunda qedim ehali Sumerler idi Adeten Ikicayarasinda Sumerlerden evvel meydana gelmis medeniyyetin yaradicisini Proto Sumer Erken Sumerler yaxud Ubaydiler El Ubeyd arxeoloji medeniyyetine esasen adlandirirlar Sumerler ise gelme xalq hesab edilir Son El Ubeyd e e IV minillik Uruk e e 3000 2800 ve Cemdet Nesr e e 2800 2600 arxeoloji medeniyyetleri ehtimala gore sumerler terefinden yaradilib Sumerde Eredu Ur Larsa Uruk Laqas Umma Suruppaq Isin Nippur ve Kis kimi bir sira boyuk musteqil seherler olmusdur Ilkin dovrlerde onlar en adlanan ali kahin terefinden idare olunurdu Daha sonralar butun Mesopotamyaya hakim olan hokmdar luqal yarandi Sonraki dovrlerde ise her iki soz hokmdar menasinda islenirdi ve bezi seherleri luqal lar bezilerini ise ensi ler idare edirdiler Seher erazisindeki torpaqlarin bir hissesi sakinlerin qalan hissesi ise kahinlerin nezerinde olan mebedlere mexsus olmusdur Sumer seherleri arasinda siddetli munaqiseler ve savaslar bas verirdi Bir birinin ardinca evvelce Kis sonra Uruk daha sonra ise Ur seherlerinin siyasi iqtisadi ve herbi nufuzu artmis ancaq sonra onlar cokmusdurler E e XXVII XXVIII ci esrlerde Uruk seherinin hokmdari Gilqames guclenmisdir ve Sumerin boyuk erazisine nezaret edirdi Texminen yuz ilden sonra Laqas seherinin hokmdari Eannatum Sumer erazisinin ekseriyyetini oz hakimiyyetine tabe etmisdir Ancaq ardi arasi kesilmeyen savaslar ve ic cekismeler sumerlileri zeyifletmis ve sonda onlar Akkad dovleti terefinden isgal edilmisdir Lakin bundan sonra da bezi sumer seherleri musteqil olmusdurlar Meselen e e XXII ci yuzillikde Laqas ve Ur sehereri yene de boyuk nufuz qazanmisdir Ancaq bundan sonra sumer medeniyyeti ve xalqi tarixden silinib getti ezemetli seherleri ise xarabaliqlara cevrildi Ancaq onlarin butun sahelerde olan nailiyyetleri gelecek tarixe dunya medeniyyetine ve elmine boyuk tesir gostermisdir Hesab olunur ki sumerlerin ekseriyyeti akkadlarla qarismis onlarin dili de ortaliqdan cixmisdir Sumerlerin fars menseli oldugunu iddia eden alimler hesab edirler ki qonsu xalqlarla saysiz hesabsiz savaslara dozmeyerek bu xalq yeniden korfeze kocdu ve dari milletleri onlardan yaranmisdirlar Sumerlerin kesfleriYazi Sumer yazilari bizim zamanimiza qeder catmisdir Onlar beseriyyetin en qedim yazi numuneleridir Qedim sumerlerin mueyyen sozleri ve ye cumleleri isarelerle gil ve ya das lovheleri uzerinde cizilmisdir Bu isarelerin paz sekilli olduguna gore cizilmis yazilara mixi yazi deyilir Isareler ise idioqrammalar deyilir Umumiyyetle bu cur cizilmis yazi uslubu qedim zamanlarda Yaxin Serq xalqlari arasinda Misirde Cinde ve basqa yerlerde de yayilmisdir Idioqrammalarin oxunmasi mumkun olandan sonra melum olmusdur ki onlar eyni zamanda hecalari da ifade edirdiler Meselen ayaq sozu sumer dilinde du dur Buna gore de ayaq sekilli idioqramma sonraki dovrlerde du hecasini ifade edirdi ve artiq basqa sozlerin yazilisinda da istifade olunurdu Sitat sehvi lt ref gt acilis teqi sehv formalasdirilib ve ya adi etibarsizdir Araba tekeri Hesab olunur ki tekeri ve ilk neqliyyet vasitelerini arabalari de sumerler yaratmisdilar Rengli suse 6 liq 60 liq hesablama sistemi 1 deqiqenin 60 saniye bir saatin 60 deqiqe cevrenin derece olcusunun 360 olmasi sumerden qalmadir Mehkeme sistemi Medeniyyet Uzerinde mixi yazisi olan gil lovhesi Bezi alimler hesab edirler ki ilk insanlar Mesopotamiyanin erazisinde texminen e e XXX cu minillikden yasamaga baslamisdirlar E e VII VI minillikler erzinde Mesopotamiyada ibtidai icma qurulusunun dagilmasi prosesi baslanmisdi E e IV minillikden baslayaraq onun cenub hissesinde yeni Iran Ereb korfezi yaxinliginda sumer xalqi meskunlasmisdi Onlar ozlerini Sag Giq adlandirirdilar Bu xalqin dunyanin en qedim inkisaf etmis xalqi olmasi ve yuksek medeniyyet yarada bilmesi bilinmekdedir Arxeoloji qazintilar zamani bilinmisdir ki sumer xalqi yuksek medeniyyete malik olan xalq olmusdur Onlarin coxlu sayda savaslar aparmasi haqqinda bilgilerimiz vardir Bu savaslar zamani onlarin eline coxlu sayda herbi esir kecirdi O dovrun qanunlarina uygun olaraq onlar kole olurdular Koleler cesidli sahelerde calisirdilar ve en agir islere de celb olunurdular Belelikle sumerler olkelerinde quldarliq cemiyyeti qurmusdular Kole emeyinden istifade ederek onlar boyuk seherler salmis ezemetli saraylar suvarma sistemleri yaratmisdilar Sumerler insaat islerinde qil kerpicden demir ve burunc aletlerden istifade edirdiler Bundan basqa sumer ustalari tokme lehimleme percimleme senetlerine de yiyelenmisdiler qizil gumus ve misden zinet esyalari duzeldirdiler Sumerde tacirler zumresi ve pesekar ticaret seneti de ilk defe meydana gelmisdir ve ticaret emeliyyatlarinda artiq qumus ve mis hesablasma olculerinden de istifade edirdiler Onlar hem de ticareti xarici dovletlerle aparmisdilar Beseriyyet tarixinde burada ilk defe mehkeme sistemi ve tebabet yaradilmisdir Sumerler astronomiya ve riyaziyyat elmlerinin temelini qoymusdurlar ve bu sahelerde cox deqiq hesablamalar aparmisdirlar DiniCoxtanrili ve butperest idiler Evveller sumerler seher dovletleri halinda yasayirdilar Her dovletin hokmdari ve tanrisi tanrilari ferqli idi Metnlerde tanri siyahilarina rast gelinir Bu metnlere gore 4 esas tanri var bunlar yaradici tanrilardir Tanrilar insan formasinda tesvir olunurdu Tanrilar arasinda insanlarda oldugu kimi is bolgusu aparilmisdi Sumerlerde qadin ilahlarin coxlugu onlarda matriarxat qurulusu olmasinin gostericisi hesab olunur Sonraki dovrlerde sumerlerde qadin obrazinin movqeyi nisbeten zeiflemisdir Mebedlerde reqqaseler calgicilar fealiyyet gosterirdi Onlarin en vacib isleri tanrilari eylendirmek idi Sumerler tanrilarin qezeblenerek onlari cezalandirmalarindan qorxurdular Ayrica meqalede verilmisdir Qedim Mesopotamiya diniHem de baxAkkad Babil Assuriya Mesopotamiya Mesopotamiya tanrilarinin siyahisi Qedim Mesopotamiya diniMenbeAydin Elizade Sumer ve Akkad tarixi Felsefe elmleri doktoru Aydin Elizadenin sehifeleri EdebiyyatMosopatomiya xalqi Mesopotamia Assyrians Sumerians Babylonians Dictionaries of Civilizations 1 Berkeley University of California Press ISBN 0 520 25266 7 paperback Bottero Jean Andre Finet Bertrand Lafont and George Roux 2001 Everyday Life in Ancient Mesopotamia Edinburgh Edinburgh University Press Baltimore Johns Hopkins University Press Crawford Harriet E W 2004 Sumer and the Sumerians Cambridge Cambridge University Press Leick Gwendolyn 2002 Mesopotamia Invention of the City London and New York Penguin Lloyd Seton 1978 The Archaeology of Mesopotamia From the Old Stone Age to the Persian Conquest London Thames and Hudson Nemet Nejat Karen Rhea 1998 Daily Life in Ancient Mesopotamia London and Westport Conn Greenwood Press The Sumerians Their History Culture and Character University of Chicago Press 1963 ISBN 0 226 45238 7 Sumerian Mythology A Study of Spiritual and Literary Achievement in the Third Millennium BCE Roux Georges 1992 Ancient Iraq 560 pages London Penguin earlier printings may have different pagination 1966 480 pages Pelican 1964 431 pages London Allen and Urwin Schomp Virginia Ancient Mesopotamia The Sumerians Babylonians And Assyrians Sumer Cities of Eden Timelife Lost Civilizations Alexandria VA 1993 hardcover ISBN 0 8094 9887 1 1929 The Sumerians Oxford Clarendon Press IstinadlarPiotr Michalowski Sumerian The Cambridge Encyclopedia of the World s Ancient Languages 2004 Cambridge pg 22 Karen Rhea Nemet Nejat 30 September 1998 Daily life in ancient Mesopotamia Greenwood Publishing Group p 13 ISBN 978 0 313 29497 6 Retrieved 29 November 2011 Woods C 2006 Bilingualism Scribal Learning and the Death of Sumerian In S L Sanders ed Margins of Writing Origins of Culture 91 120 Chicago