Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Kuti — tarixi Azərbaycan ərazisində mövcud olmuş ilkin etno–siyasi birliklərdən biri.
| Krallıq | |
| Kuti dövlət qurumu | |
|---|---|
| Quti | |
 Kuti dövlətinin təxmini əhatə etdiyi ərazi | |
| | |
| Rəsmi dilləri | , manna dili |
| Dövlət dini | Politeizm |
| Tarixi | |
| • e.ə. 2175 – e.ə. 2104 | Kutilərin hakimiyyəti ələ keçirməsi |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Bu məqalənin şübhə doğurur. |
Kutilər erkən tayfa birliyi şəklində
E.ə. III minillikdə Urmiya gölünün Cənub və Cənub – Qərb hissəsində kuti (quti) tayfa birləşməsi mövcud idi. Həmin minilliyin ikinci yarısında kutilərin dövlət halında birləşməsi başlanmışdı. Kutilər İkiçayarasında baş verən hadisələrə müdaxilə edirdilər. Onlar Şumer – ilə müttəfiq münasibətləri saxlayır, lakin Akkad hökmdarlarının işğalçılıq siyasətinə qarşı çıxırdılar. Epik əsərlərdən məlumdur ki, Urmiya gölü hövzəsindəki tayfalara qarşı təcavüzkar siyasət yürüdürdü. İşğala məruz qalan 70 hökmdar, o cümlədən Urmiya gölü ətrafı etnoslar Ummanmanda – "Manda ordusu" adlandırılmışdır. Müttəfiqlərə qarşı göndərilmiş Akkad ordusu məğlubiyyətə uğradıldı. Naram-Suen eyni zamanda şumerlərin dini mərkəzi olan Nippur şəhərinə də ordu göndərir və buradakı Enlil məbədini dağıtmaq istəyir. Lakin o, buna nail ola bilmir. Kuti hərbi dəstələri bu şəhərin köməyinə gəlirlər. "Ummanmanda" və kuti hərbi dəstələrinin başında Enridavazir (e.ə.2225 – 2205) dayanmışdı. Onun şərəfinə Nippur şəhərində mixi yazılı abidə qoyulmuş və orada Enridavazir "qüdrətli, Kutium və dünyanın dörd səmtinin hökmdarı" adlandırılmışdı.
Kuti dövlət qurumu haqqında
E.ə. III minilliyin ikinci yarısında Urmiya gölünün Qərb və Cənub Qərb torpaqlarında (Qərbi Azərbaycan) Kuti dövləti meydana gəlmişdi. Kutilər İkiçayarasını zəbt etməmişdən əvvəl dövlət qurumu yaratmışdılar. Bu dövlətin hökmdarlarının adları qaynaqlarda qorunub saxlanmışdır:
- e.ə. təxminən 2225 — 2205-ci illər — Kuti hökmdarı Erridupizirin hakimiyyəti
- e.ə. təxminən 2204 — 2198-ci illər — Kuti hökmdarı İmtanın hakimiyyəti
- e.ə. təxminən 2198 — 2192-ci illər — Kuti hökmdarı İnkişuşun hakimiyyəti
- e.ə. təxminən 2191 — 2185-ci illər — Kuti hökmdarı Sarlaqın hakimiyyəti
- e.ə. təxminən 2184 — 2178-ci illər — Kuti hökmdarı Yarlaqaşın hakimiyyəti
- e.ə. təxminən 2177 — 2171-ci illər — Kuti hökmdarı Elulumeşin hakimiyyəti
- e.ə. təxminən 2175-ci il — Kuti sülaləsinin İkiçayarasında hakimiyyətə gəlməsi
- e.ə. təxminən 2135 — 2133 – cü illər — Kuti hökmdarı Laharabın hakimiyyəti
- e.ə. təxminən 2127 — 2120-ci illər — Kuti hökmdarı Puzur-Suenin hakimiyyəti
- e.ə. təxminən 2120 — 2113 – cü illər — Kuti hökmdarı Yarlaqandanın hakimiyyəti
- e.ə. təxminən 2112 — 2105-ci illər — Kuti hökmdarı Siumun hakimiyyəti
- e.ə. 2104 – cü il — İkiçayarasında Kuti hakimiyyətinin süqutu
Akkad dövlətinin süqutu və kutilərin İkiçayarasında hakimiyyəti
Kuti tayfaları hakimiyyəti illərində, Akkad dövlətini tez-tez narahat edirdilər. Kutilər ilə mübarizədə Akkada hökmdarı Kutik-İnşuşinak (e.ə.2240 – 2220) yardım göstərirdi. bu dövrdə Akkadla tarixdə məlum olan ilk beynəlxalq müqavilə bağlayır. Müqaviləyə uyğun olaraq Kutik-İnşuşinak istiqamətində yürüş edir və Kutilərin ölkəsinə gəlib çatır. Bu müvəqqəti qələbə də kutilərin İkiçayarasına axınının qarşısını ala bilmir və onların Akkad dövlətinə təzyiqi getdikcə artır. Kuti hökmdarları İmta (e.ə.2204 – 2197) və İnqeşauşun (e.ə. 2198 – 2192) hakimiyyəti illərində kutilərin İkiçayarasına müdaxiləsi daha da güclənmişdi.
Qaynaqların məlumatına görə kutilərin İkiçayarasına basqınları mal-qaranın şəhərlərə gətirilməsinə maneələr törədir və çöl-əkin işlərinə maneə törədirdi. Naram-Suenin ölümündən sonra Akkad dövləti öz qüdrətini itirir. Hakimiyyətə gəlmiş Şarkalişarri (e.ə. 2200 – 2175) Kuti basqınlarının qarşısını almaq məqsədilə onlara qarşı yürüş təşkil edir. Bu zaman kutilərin hökmdarı Sarlaq (Sarlaqab) (e.ə. 2191 – 2185) idi. Kutilər ilə döyüş İkiçayarasında baş verir və kutilər bu döyüşdə məğlub olur. Sarlaq əsir düşür. Sarlaqın varisi Yarlaqaş (e.ə. 2184 – 2178) ola bilsin ki, Akkad dövlətinə təzyiqi daha da gücləndirmiş və Akkadın süqutuna şərait yaratmışdı. Onun varisi Elulumeş (e.ə. 2177 – 2171) İkiçayarasında baş vermiş daxili hərc mərclikdən istifadə edərək burada kutilərin hakimiyyətini bərqərar etdi. Qaynaqda göstərilir ki, "hakimiyyət kuti tayfalarının əlinə keçdi" E.ə. 2175-ci ildə İkiçayarasında hakimiyyətə kutilər gəldi. Kutilərin İkiçayarasında təxminən 80 – 100 illik hakimiyyəti (müxtəlif tədqiqatçılar müxtəlif illər göstərirlər) zamanı onlara qarşı hər hansı bir narazılıq çıxışları olmamışdır. Yalnız sonuncu kuti hökmdarı Tirikanın adı ilə bağlı narazılıqlar qaynaqlarda əks olunmuşdur.
Kutilər İkiçayarasında mövcud olan idarə sistemini dəyişmədilər. Ölkəni canişinlər vasitəsilə idarə edirdilər. Kutilərə tabe olan şumer şəhər hakimləri ensi rütbəsi daşıyırdılar və müstəqil daxili siyasət yürüdürdülər. Yəqin ki, kuti hökmdarlarının İkiçayarasında da iqamətgahları vardı. İkiçayarasının şumer şəhərləri kuti hökmdarlarının şərəfinə gil kitabələr tərtib edirdilər. Kuti hökmdarı Laharabın (e.ə. 2135 – 2133) şəhərində akkad dilində yazısı aşkar edilmişdir .Kuti hökmdarları Yarlaqanda (e.ə.2120 – 2113) və Siumun (e.ə. 2112 – 2105) şərəfinə şəhərində yazı tərtib olunmuşdur. Kuti hökmdarı Puzur-Suenin (e.ə. 2127 – 2120) möhürü üzərində şəhərinin adı göstərilmişdir. Kutilərin hakimiyyəti bütün şəhərini əhatə etmiş,Nippur, , , kimi şəhərlər isə onların dayaq məntəqələrinə çevrilmişdi.
Kutilərin uzunmüddətli hakimiyyət illərində İkiçayarasının iqtisadiyyatı yeni mərhələyə qədəm qoydu. Siumun vəfatından sonra kuti taxt-tacına Tirikan (e.ə. 2104) sahib oldu. Tirikanın İkiçayarasında hakimiyyəti cəmi 40 gün sürür. şəhərində ona qarşı üsyan təşkil olunur. Qiyama ensisi Utuhenqal başçılıq edir. Utuhenqala aid edilən kitabədə kutilərin ünvanına mənfi ifadələr işlədilmişdir. Kitabə kutiləri "dağların zəhərli ilanı", "tanrılara əl qaldıran", "şumer hakimiyyətini dağlara aparan", "arvadı ərindən, övladı valideyndən ayıran", "ölkədə ədavət və hiddət yayan" adamlar kimi qələmə verir. Lakin kutiləri ünvanına deyilən ittihamları təsdiq edəcək əlavə tarixi mənbələr qalmamışdır. Əksinə, kutilərin hakimiyyəti dövründə İkiçayarasında məbəd tikintisi və bərpası davam edir. Kuti hökmdarı Sium da özünü "Ur məbədinin əbədi işçisi" adlandırır.
Kutilərin hakimiyyəti dövründə Yuxarı dənizdən (Urmiya gölü) Aşağı dənizə (Fars körfəzi) kimi uzanan ticarət yollarında əmin-amanlıq bərpa olunmuş, İkiçayarasına xarici müdaxilə dayandırılmış və Urmiya gölü hövzəsi ilə sıx ticari əlaqələr yaradılmışdı. Şumer və akkad gəncləri Kuti qoşununa xidmətə cəlb olunurdular. Əgər kutilər şumerdə ədavət salan siyasət yürütsəydilər uzun müddət hakimiyyətdə qala bilməzdilər. Kutilər və Şumer arasında ənənəvi sülh və dostluq münasibətlərinin olması daha inandırıcı görünür. Məhz buna görə də İkiçayarasının Şumer hissəsi kutilərdən asılı olsa da müstəqil siyasət yürüdürdü.
Tarixçilərin bir qismi kutilərin ünvanına söylənilən fikirləri həqiqət kimi qəbul etmiş, digərləri isə bunu müstəqil Şumer dövləti bərpa ediləndən sonra şumerlərin təbliğat işi adlandırmışdır. İkiçayarası cəmiyyətinin ictimai-iqtisadi quruluşundan doğan mənfi hallar kutilərin adına çıxılmışdı.
Utuhenqal tanrı Enlilin adından əhalisini kuti hökmdarı Tirikana qarşı çıxmağa sövq edərək "Şumer padşahlığının qaytarılmasını Enlil mənə etibar etmişdir" ifadəsini işlədirmiş. Utuhenqal Tirikana qarşı döyüşə urukluların qüvvəsi ilə hazırlaşır. Muru yaxınlığında ( şəhərindən bir günlük məsafədə yerləşirdi) döyüş baş verir. Hücum qəflətən olduğundan Tirikan məğlub olur və Dubrum şəhərindəki iqamətgahına qaçır. Tirikan burada ailəsi ilə birgə əsir düşür. Mənbədə bu haqqda yazılır:
"Kutium hökmdarı Tirikan tək qaçdı. Sığınacaq tapdığı Dubrumda onu mehriban qarşıladılar. Dubrum əhalisi biləndə ki, Enlilin iradəsi ilə Utuhenqal hökmdar olmuşdur, Tirikanı buraxmadılar. Utuhenqalın göndərdiyi adamlar Tirikanı və onun ailəsini Dubrumda tutaraq əlini ağac buxova saldılar və gözlərini (?) bağladılar. Tirikanı Utuhenqalın yanına gətirərək onun ayaqları altına atdılar. Utuhenqal ayağını onun boğazına qoydu. O, belə alçaldıldı... və Kutium, dağların zəhərli ilanı onun ərazisindən uzaqlaşdırıldı...beləliklə...O, padşahlığı Şumerə qaytardı."
Utuhenqal e.ə. 2104 – cü ildə kutilərin İkiçayarasındakı hakimiyyətini asanlıqla ləğv edə bildi, çünki kutilər İkiçayarasında çoxlu hərbi qüvvə saxlamırdılar. Maraqlıdır ki, Tirikan öldürülməmiş, yalnız ölkədən çıxarılmışdı. Tirikanın məğlubiyyətinin əks-sədası tarixdə uzun müddət qalmışdı. dövründə tərtib olunmuş bir sənəddə Tirikanın məğlubiyyəti onun üçün əlverişsiz təbbi əlamət-ayın tutulması ilə izah olunmuşdur. Kutilərin İkiçayarasında hakimiyyətinə son qoyulduqdan sonra Kuti hökmdarlığı özü də bir dövlət kimi süquta uğrayır və xırda-xırda hökmdarlıqlara parçalanır.
Mədəniyyət
Kutilər İkiçayarası mədəniyyəti dairəsinə cəlb olunmuşdular. Kuti hökmdarlarının qısa mətnli kitabələri tərtib olunurdu. Onlar da ay, bərəkət və məhəbbət ilahələrinə sitaiş edir və kitabələrində bu ilahələrin ancaq akkad dilində olan adlarını ( Şin və İştar) göstərirdilər. Yəqin ki, bu dövrdə kuti panteonuna ilahə başçılıq edirdi. Məlumdur ki, tarixin sonrakı dövründə assurlar (aşşurlar) kuti və lulubi tanrılarını assur panteonuna daxil edirdilər. Ola bilsin ki, assur panteonunda adı çəkilən Assara kuti panteonuna daxil olan tanrılardan olmuşdur. Eyni ad kuti hökmdarı Aşşarlaqın adında da əks olunmuşdur.
Mənbələr
- Azərbaycan tarixi (7 cilddə), I cild, Bakı, 1998
- Z.Bünyadov, Y.Yusifov – Azərbaycan tarixi, Bakı, 2005
- S.Əliyarlı – Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar, Bakı, 2007
- S.Qaşqay -Qədim Azərbaycan tarixi mixi yazılı qaynaqlarda, Bakı, 2006
- İ.Əliyev – Midiya tarixi, Bakı, 1960(rus dilində)
- F.Abdulla – Qədim dövr Azərbaycan tarixi İran tarixşünaslığında, Bakı, 1973
- F.Abdulla – Qədim və Erkən Orta əsrlər Azərbaycan tarixi İran tarixşünaslığında, Bakı,1987
- İ.M.Dyakonov – Midiya tarixi, Moskva – Leninqrad, 1956(rus dilində)
- S.Qaşqay – Manna dövləti, Bakı, 1993
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Kuti tarixi Azerbaycan erazisinde movcud olmus ilkin etno siyasi birliklerden biri KralliqKuti dovlet qurumuQutiKuti dovletinin texmini ehate etdiyi erazi Resmi dilleri manna diliDovlet dini PoliteizmTarixi e e 2175 e e 2104 Kutilerin hakimiyyeti ele kecirmesi Vikianbarda elaqeli mediafayllar Bu meqalenin neytralligi subhe dogurur Meqalede teref tutma ve ya pislemek meqsedi dasiyan ve dogrulugu subut edilmeyen fikirlerin oldugu iddia edilir Xahis olunur bu mesele ile elaqedar istirak edesiniz Kutiler erken tayfa birliyi seklindeE e III minillikde Urmiya golunun Cenub ve Cenub Qerb hissesinde kuti quti tayfa birlesmesi movcud idi Hemin minilliyin ikinci yarisinda kutilerin dovlet halinda birlesmesi baslanmisdi Kutiler Ikicayarasinda bas veren hadiselere mudaxile edirdiler Onlar Sumer ile muttefiq munasibetleri saxlayir lakin Akkad hokmdarlarinin isgalciliq siyasetine qarsi cixirdilar Epik eserlerden melumdur ki Urmiya golu hovzesindeki tayfalara qarsi tecavuzkar siyaset yurudurdu Isgala meruz qalan 70 hokmdar o cumleden Urmiya golu etrafi etnoslar Ummanmanda Manda ordusu adlandirilmisdir Muttefiqlere qarsi gonderilmis Akkad ordusu meglubiyyete ugradildi Naram Suen eyni zamanda sumerlerin dini merkezi olan Nippur seherine de ordu gonderir ve buradaki Enlil mebedini dagitmaq isteyir Lakin o buna nail ola bilmir Kuti herbi desteleri bu seherin komeyine gelirler Ummanmanda ve kuti herbi destelerinin basinda Enridavazir e e 2225 2205 dayanmisdi Onun serefine Nippur seherinde mixi yazili abide qoyulmus ve orada Enridavazir qudretli Kutium ve dunyanin dord semtinin hokmdari adlandirilmisdi Kuti dovlet qurumu haqqindaE e III minilliyin ikinci yarisinda Urmiya golunun Qerb ve Cenub Qerb torpaqlarinda Qerbi Azerbaycan Kuti dovleti meydana gelmisdi Kutiler Ikicayarasini zebt etmemisden evvel dovlet qurumu yaratmisdilar Bu dovletin hokmdarlarinin adlari qaynaqlarda qorunub saxlanmisdir e e texminen 2225 2205 ci iller Kuti hokmdari Erridupizirin hakimiyyeti e e texminen 2204 2198 ci iller Kuti hokmdari Imtanin hakimiyyeti e e texminen 2198 2192 ci iller Kuti hokmdari Inkisusun hakimiyyeti e e texminen 2191 2185 ci iller Kuti hokmdari Sarlaqin hakimiyyeti e e texminen 2184 2178 ci iller Kuti hokmdari Yarlaqasin hakimiyyeti e e texminen 2177 2171 ci iller Kuti hokmdari Elulumesin hakimiyyeti e e texminen 2175 ci il Kuti sulalesinin Ikicayarasinda hakimiyyete gelmesi e e texminen 2135 2133 cu iller Kuti hokmdari Laharabin hakimiyyeti e e texminen 2127 2120 ci iller Kuti hokmdari Puzur Suenin hakimiyyeti e e texminen 2120 2113 cu iller Kuti hokmdari Yarlaqandanin hakimiyyeti e e texminen 2112 2105 ci iller Kuti hokmdari Siumun hakimiyyeti e e 2104 cu il Ikicayarasinda Kuti hakimiyyetinin suqutuAkkad dovletinin suqutu ve kutilerin Ikicayarasinda hakimiyyetiKuti ve ya Lulubi hokmdarina mexsus heykel Metropoliten muzeyi Kuti tayfalari hakimiyyeti illerinde Akkad dovletini tez tez narahat edirdiler Kutiler ile mubarizede Akkada hokmdari Kutik Insusinak e e 2240 2220 yardim gosterirdi bu dovrde Akkadla tarixde melum olan ilk beynelxalq muqavile baglayir Muqavileye uygun olaraq Kutik Insusinak istiqametinde yurus edir ve Kutilerin olkesine gelib catir Bu muveqqeti qelebe de kutilerin Ikicayarasina axininin qarsisini ala bilmir ve onlarin Akkad dovletine tezyiqi getdikce artir Kuti hokmdarlari Imta e e 2204 2197 ve Inqesausun e e 2198 2192 hakimiyyeti illerinde kutilerin Ikicayarasina mudaxilesi daha da guclenmisdi Qaynaqlarin melumatina gore kutilerin Ikicayarasina basqinlari mal qaranin seherlere getirilmesine maneeler toredir ve col ekin islerine manee toredirdi Naram Suenin olumunden sonra Akkad dovleti oz qudretini itirir Hakimiyyete gelmis Sarkalisarri e e 2200 2175 Kuti basqinlarinin qarsisini almaq meqsedile onlara qarsi yurus teskil edir Bu zaman kutilerin hokmdari Sarlaq Sarlaqab e e 2191 2185 idi Kutiler ile doyus Ikicayarasinda bas verir ve kutiler bu doyusde meglub olur Sarlaq esir dusur Sarlaqin varisi Yarlaqas e e 2184 2178 ola bilsin ki Akkad dovletine tezyiqi daha da guclendirmis ve Akkadin suqutuna serait yaratmisdi Onun varisi Elulumes e e 2177 2171 Ikicayarasinda bas vermis daxili herc merclikden istifade ederek burada kutilerin hakimiyyetini berqerar etdi Qaynaqda gosterilir ki hakimiyyet kuti tayfalarinin eline kecdi E e 2175 ci ilde Ikicayarasinda hakimiyyete kutiler geldi Kutilerin Ikicayarasinda texminen 80 100 illik hakimiyyeti muxtelif tedqiqatcilar muxtelif iller gosterirler zamani onlara qarsi her hansi bir naraziliq cixislari olmamisdir Yalniz sonuncu kuti hokmdari Tirikanin adi ile bagli naraziliqlar qaynaqlarda eks olunmusdur Kutiler Ikicayarasinda movcud olan idare sistemini deyismediler Olkeni canisinler vasitesile idare edirdiler Kutilere tabe olan sumer seher hakimleri ensi rutbesi dasiyirdilar ve musteqil daxili siyaset yurudurduler Yeqin ki kuti hokmdarlarinin Ikicayarasinda da iqametgahlari vardi Ikicayarasinin sumer seherleri kuti hokmdarlarinin serefine gil kitabeler tertib edirdiler Kuti hokmdari Laharabin e e 2135 2133 seherinde akkad dilinde yazisi askar edilmisdir Kuti hokmdarlari Yarlaqanda e e 2120 2113 ve Siumun e e 2112 2105 serefine seherinde yazi tertib olunmusdur Kuti hokmdari Puzur Suenin e e 2127 2120 mohuru uzerinde seherinin adi gosterilmisdir Kutilerin hakimiyyeti butun seherini ehate etmis Nippur kimi seherler ise onlarin dayaq menteqelerine cevrilmisdi Kutilerin uzunmuddetli hakimiyyet illerinde Ikicayarasinin iqtisadiyyati yeni merheleye qedem qoydu Siumun vefatindan sonra kuti taxt tacina Tirikan e e 2104 sahib oldu Tirikanin Ikicayarasinda hakimiyyeti cemi 40 gun surur seherinde ona qarsi usyan teskil olunur Qiyama ensisi Utuhenqal basciliq edir Utuhenqala aid edilen kitabede kutilerin unvanina menfi ifadeler isledilmisdir Kitabe kutileri daglarin zeherli ilani tanrilara el qaldiran sumer hakimiyyetini daglara aparan arvadi erinden ovladi valideynden ayiran olkede edavet ve hiddet yayan adamlar kimi qeleme verir Lakin kutileri unvanina deyilen ittihamlari tesdiq edecek elave tarixi menbeler qalmamisdir Eksine kutilerin hakimiyyeti dovrunde Ikicayarasinda mebed tikintisi ve berpasi davam edir Kuti hokmdari Sium da ozunu Ur mebedinin ebedi iscisi adlandirir Kutilerin hakimiyyeti dovrunde Yuxari denizden Urmiya golu Asagi denize Fars korfezi kimi uzanan ticaret yollarinda emin amanliq berpa olunmus Ikicayarasina xarici mudaxile dayandirilmis ve Urmiya golu hovzesi ile six ticari elaqeler yaradilmisdi Sumer ve akkad gencleri Kuti qosununa xidmete celb olunurdular Eger kutiler sumerde edavet salan siyaset yurutseydiler uzun muddet hakimiyyetde qala bilmezdiler Kutiler ve Sumer arasinda enenevi sulh ve dostluq munasibetlerinin olmasi daha inandirici gorunur Mehz buna gore de Ikicayarasinin Sumer hissesi kutilerden asili olsa da musteqil siyaset yurudurdu Tarixcilerin bir qismi kutilerin unvanina soylenilen fikirleri heqiqet kimi qebul etmis digerleri ise bunu musteqil Sumer dovleti berpa edilenden sonra sumerlerin tebligat isi adlandirmisdir Ikicayarasi cemiyyetinin ictimai iqtisadi qurulusundan dogan menfi hallar kutilerin adina cixilmisdi Utuhenqal tanri Enlilin adindan ehalisini kuti hokmdari Tirikana qarsi cixmaga sovq ederek Sumer padsahliginin qaytarilmasini Enlil mene etibar etmisdir ifadesini isledirmis Utuhenqal Tirikana qarsi doyuse uruklularin quvvesi ile hazirlasir Muru yaxinliginda seherinden bir gunluk mesafede yerlesirdi doyus bas verir Hucum qefleten oldugundan Tirikan meglub olur ve Dubrum seherindeki iqametgahina qacir Tirikan burada ailesi ile birge esir dusur Menbede bu haqqda yazilir Kutium hokmdari Tirikan tek qacdi Siginacaq tapdigi Dubrumda onu mehriban qarsiladilar Dubrum ehalisi bilende ki Enlilin iradesi ile Utuhenqal hokmdar olmusdur Tirikani buraxmadilar Utuhenqalin gonderdiyi adamlar Tirikani ve onun ailesini Dubrumda tutaraq elini agac buxova saldilar ve gozlerini bagladilar Tirikani Utuhenqalin yanina getirerek onun ayaqlari altina atdilar Utuhenqal ayagini onun bogazina qoydu O bele alcaldildi ve Kutium daglarin zeherli ilani onun erazisinden uzaqlasdirildi belelikle O padsahligi Sumere qaytardi Utuhenqal e e 2104 cu ilde kutilerin Ikicayarasindaki hakimiyyetini asanliqla legv ede bildi cunki kutiler Ikicayarasinda coxlu herbi quvve saxlamirdilar Maraqlidir ki Tirikan oldurulmemis yalniz olkeden cixarilmisdi Tirikanin meglubiyyetinin eks sedasi tarixde uzun muddet qalmisdi dovrunde tertib olunmus bir senedde Tirikanin meglubiyyeti onun ucun elverissiz tebbi elamet ayin tutulmasi ile izah olunmusdur Kutilerin Ikicayarasinda hakimiyyetine son qoyulduqdan sonra Kuti hokmdarligi ozu de bir dovlet kimi suquta ugrayir ve xirda xirda hokmdarliqlara parcalanir MedeniyyetKutiler Ikicayarasi medeniyyeti dairesine celb olunmusdular Kuti hokmdarlarinin qisa metnli kitabeleri tertib olunurdu Onlar da ay bereket ve mehebbet ilahelerine sitais edir ve kitabelerinde bu ilahelerin ancaq akkad dilinde olan adlarini Sin ve Istar gosterirdiler Yeqin ki bu dovrde kuti panteonuna ilahe basciliq edirdi Melumdur ki tarixin sonraki dovrunde assurlar assurlar kuti ve lulubi tanrilarini assur panteonuna daxil edirdiler Ola bilsin ki assur panteonunda adi cekilen Assara kuti panteonuna daxil olan tanrilardan olmusdur Eyni ad kuti hokmdari Assarlaqin adinda da eks olunmusdur MenbelerAzerbaycan tarixi 7 cildde I cild Baki 1998 Z Bunyadov Y Yusifov Azerbaycan tarixi Baki 2005 S Eliyarli Azerbaycan tarixi uzre qaynaqlar Baki 2007 S Qasqay Qedim Azerbaycan tarixi mixi yazili qaynaqlarda Baki 2006 I Eliyev Midiya tarixi Baki 1960 rus dilinde F Abdulla Qedim dovr Azerbaycan tarixi Iran tarixsunasliginda Baki 1973 F Abdulla Qedim ve Erken Orta esrler Azerbaycan tarixi Iran tarixsunasliginda Baki 1987 I M Dyakonov Midiya tarixi Moskva Leninqrad 1956 rus dilinde S Qasqay Manna dovleti Baki 1993Hemcinin baxKutiler Aratta dovleti Lulubi dovleti