Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Lullubi — tarixi Azərbaycan ərazisində mövcud olmuş ilkin etno-siyasi birliklərdən biri. B.e.ə. III m.i.-b.e.ə. II m.i. yarısında Azərbaycanın cənubunda Urmiya gölündən cənubda Lullubi tayfa ittifaqı yaranmışdır. B.e.ə XXIII əsrdə bu ittifaq Lulubi dövlətinə çevrildi.
Güney Azərbaycan ərazisindəki bu etnos e.ə. XXIII əsrə aid akkad mənblərində lulubum adlandırılır. görə bu etnonim naməlum "lul" komponentindən və elamca əm bildiən "b" komponentindən ibarətdir.Məhz bu ehtimal lulubilərin tarixşünaslıqda uzun bir müddət Elamdilli və ya Kaspidilli olması fikrinə səbəb olmuşdur. özü də bu fikrə tərəfdardır.Belə çıxır ki,akkadlar bu etnonimi elamlardan götürmüşlər.
Urartu mənbələrində isə "luli-in-a" düşmən ölkə anlamındadır.Lulubi etnonimi hürrilərdə lullu,urartularda lulu kimi işlənmişdir.Deməli "bi" şəkilçisi urartular və hürrilərə məlum deyildi. görə,lulubi etnonim deyil, ona görə ki,hürricə lullu "içərisindən qul gətirilən dağlı", urartuca "yadelli", "düşmən" mənalarındadır. Lakin lulublərin (eləcə də kaspilərin) "-bi"-"-pi" şəkilçisinə görə elamdilli sayılması ağlabatn deyil və elmi obyektivlikdən uzaqdır.Bu şəkilçi qədim türk etnonimiyası üçün səciyyəvidir.Herodot skiflərdə aqrippi və traspi adlaı tayfaların adlarını çəkir. Mərkəzi Asiyada və Altayda erkən orta əsrlərdə barabi,nuşbisyanbi və tatabi adlı türkmənşəli tayfalar məlumdur. Q. Qeybullayev bu tayfaların adlarındakı "-bi", "-pi" şəkilçisi ilə lulubi, subi və kaspi etnonimindəki "-bi","-pi" şəkilçilərini eyni sayır.
Ehtimal ki,lulubi etnonimi Qanqlı/Kəngər (şumer) dilində formalaşmış və onlardan da qonşu xalqlara (elamlar, və s.) keçmişdir. Şumercə "be" cənab, hökmdar sözü qədim türkcə bi, biy (müasir türk dillərinin əksəriyyətində bəy formasında işlədilməkdədir.) sözü ilə eynidirsə,onda ümumiyyətlə lulubi, subi, kaspi və skif tayfalarının adlarındakı bənzər komponentlər türkmənşəli sayıla bilər. Beləliklə, akkad mənbələrində "lulube "adlandırılanların etnik adı müəyyən olunmasa da etnonimdəki "be" sözü göstərir ki, lulubilərin qonşluğunda dilində "be" sözü olan bir türk etnosu yaşayırdı. Başqa sözlə lullu adlanan etnosu bir qonşu türkmənşəli etnos (güman ki, şumerlər və ya kutilər) "lulube" və ya"lulubi" adlandırmış və belə şəkildə də akkadlara keçmişdir. Ehtimal ki, mənbələrdə lullu kii qeyd olunmuş bu etnosun adı Güney Azərbaycanda (Urmu bölgəsində), (Səhənddə), Leylan və başqa toponimlərdə qalmışdır.
Lulubilərin etnik mənsubiyyəti ilə bağlı ümumi fikir belə idi ki,guya onlar Elammənşəli idilər.Lakin bu fikri təkzib etmiş və lulubilərin türk mənşəli olduqlarını söyləmişdir.O yazmışdır ki,Ön Asiyada türkmənşəli etnoslar e.ə. III minillikdən yaşayırdı.Bu fikrə haqq qazandıran bəzi faktları isə "Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən" adlı kitabında vermişdir.
Lulubilərin hökmdar adları məlumdur.Lakin bu adlar semit mənşəli akkad dilində yazıldığına görə çox təhrif olunmuşdur.Həm də ki,lulubi hökmdarlarının adları əsasən teofor adlardır və bu adlarıdakı tanrı adları da bəzən akkad mənşəlidir. Məsələn:
- Satuni-(e.ə.XXIII əsr).Lulubi hökmdarlarından birinin adı.Ehtimal ki,şumercə "sa"-ürək,"Utu"- günəş tanrısı və "ni"-verdi.mükafatlandırdısözlərindən ibarətdir.Ad "Utu tanrısı ürək verdi" mənasındadır.
- İmaşkun-(e.ə.XIII əsr).Lulubilərdə bir hökmdarın adı.Ehtimal ki,şumercə "ama"-ana (güan ki,ilahə nəzərdə tutlur.) və akkadca " işkun" ölçüb biçmişdir sözlərindəndir.
- Lulubilərin öz dillərindən bizə yeganə "Kiur"-tanrı sözü çatmışdır.
yazır ki,lulubilərin dilində kin,kinq sözü qala mənasında idi.O,bunu da qeyd edir ki,həmin mənada kin sözü kassilərin də dilində mövcud idi.Kin,Kinq sözünün həm lulubilərdə,həm də kassilərdə olması onların etnik cəhətdən qohumluğuna işarə edən faktdır.Diqqəti cəlb edən isə kin sözünün həm də kinq (türk dilləri üçün səciyyəvi olan "nq" qovuşuq səsi ilə) formasının mövcud olmasıdır.Qeyd etmək lazımdır ki,buryat-monqol dillərində çayın ildırımlı sahili,ildırımlı qaya anlamlarında "qanq" sözü vardır.Danışıqda qanq sözünün qınq-qinq şəklinə düşməsi mümkündür.Dağlıq Altayın toponimiyasnda kanq dik qalxmış dağ mənasındadır.Orxon türk yazılarında Kanq toponiminin adı çəkilir.Orta Asiyada Sırdəryanın sıldırım sahilində və onunla əlaqədar Kanqa əyaləti eramızın əvvəllərindən məlumdur.Bu adı fars dilindəki "kan"- "qazımaq"(kanal sözü buradandır) sözü ilə bağlayan İranşünaslar səh edirlər.Kanal sözündən bu qədər toponimin törəməsi inandırıcı deyil.Qədim türk tayfalarından olan kəngərlər də öz adlarını Kanq toponimindən almışlar.(-Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən)V.İ.Abayev osetin dilində qala mənasında "qanax" sözünü türkmənşəli hesab edir.
- Mənbələrdə lulubilərin yalnız üç hökmdarı haqqında məlumat və onların adı qorunub saxlanmışdır.Bu hökmdarlar aşağıdakılardır:
- e.ə. təxminən. 2230—2200-ci illər — Lullubi hökmdarı Satuni
- e.ə. təxminən. 2220—2170-ci illər — Lullubi hökmdarı İmmaşqun
- e.ə. təxminən. 2170—2150-ci illər — Lullubi hökmdarı Anubanini
İkiçayarası ilə münasibətlər
Lulubi dövləti İkiçayarası ilə iqtisadi və siyasi əlaqələr saxlayırdı. Lulubilər Şimali İkiçayarasının Qasur şəhərində mal mübadiləsi edir və mal-qaranı taxıla dəyişirdilər. Aratta dövründə olduğu kimi Lulubi dağ sakinləri də taxıla ehtiyac duyurdu. Onlar maldarlıq ilə yanaşı dəmyə əkinçiliyi ilə də məşğul olurdular.
Lulubi dövləti də Aratta dövləti kimi İkiçayarası mədəniyyətinin təsirinə məruz qalmışdı. Burada da mixi yazı sistemi ilə tanış idilər və akkad dilini bilən mirzələr və akkad qələbə abidələri hazırlama ənənəsinə uyğun abidələr yaradan ustalar vardı. Anubanininin "Daş sütunu" İkiçayarası nümunələri əsasında lulubi ustaları tərəfindən hazırlanmışdı.
Lulubilərdə din
Lulubilər səma, günəş, bərəkət və məhəbbət, ay və s. tanrılara sitayiş edirdilər. Təəssüf ki, bu tanrıların lulubi dilində adları dövrümüzə çatmamışdır. Anubanininin daş sütununda bu tanrıların akkad dilində adları çəkilir. (səma tanrısı), İştar (bərəkət və məhəbbət ilahəsi, bu ilahəyə İnanna adı ilə Aratta dövlətində də sitayiş olunurdu), (ay ilahəsi, bu ilahəyə sitayiş Selena adı ilə Qafqaz albanlarında da mövcud olub), Şamaş (Günəş tanrısı) və s. Daş sütun abidəsində səma tanrısı Anumun adı birinci çəkilir. Bu da onu göstərir ki, lulubi cəmiyyətində ata nəsli hüququ artıq üstünlük təşkil edir.
Mənbələr
- Qiyasəddin Qeybullayev-Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən,Bakı,1994
- İ.M.Dyakonov-Midiya tarixi,Moskva-Leninqrad,1956(rusca)
- M.N.Poqrebova-Cənubi Qafqaz və onun skiflər dövründə Ön asiya ilə əlaqələri,Moskva,1984(rusca)
- E.V.Sevortyan-Türk dillərinin etimoloji lüğəti(I.II,III cildlər),Moskva,1974,1978,1982(rusca)
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Lullubi tarixi Azerbaycan erazisinde movcud olmus ilkin etno siyasi birliklerden biri B e e III m i b e e II m i yarisinda Azerbaycanin cenubunda Urmiya golunden cenubda Lullubi tayfa ittifaqi yaranmisdir B e e XXIII esrde bu ittifaq Lulubi dovletine cevrildi Guney Azerbaycan erazisindeki bu etnos e e XXIII esre aid akkad menblerinde lulubum adlandirilir gore bu etnonim namelum lul komponentinden ve elamca em bildien b komponentinden ibaretdir Mehz bu ehtimal lulubilerin tarixsunasliqda uzun bir muddet Elamdilli ve ya Kaspidilli olmasi fikrine sebeb olmusdur ozu de bu fikre terefdardir Bele cixir ki akkadlar bu etnonimi elamlardan goturmusler Urartu menbelerinde ise luli in a dusmen olke anlamindadir Lulubi etnonimi hurrilerde lullu urartularda lulu kimi islenmisdir Demeli bi sekilcisi urartular ve hurrilere melum deyildi gore lulubi etnonim deyil ona gore ki hurrice lullu icerisinden qul getirilen dagli urartuca yadelli dusmen menalarindadir Lakin lulublerin elece de kaspilerin bi pi sekilcisine gore elamdilli sayilmasi aglabatn deyil ve elmi obyektivlikden uzaqdir Bu sekilci qedim turk etnonimiyasi ucun seciyyevidir Herodot skiflerde aqrippi ve traspi adlai tayfalarin adlarini cekir Merkezi Asiyada ve Altayda erken orta esrlerde barabi nusbisyanbi ve tatabi adli turkmenseli tayfalar melumdur Q Qeybullayev bu tayfalarin adlarindaki bi pi sekilcisi ile lulubi subi ve kaspi etnonimindeki bi pi sekilcilerini eyni sayir Ehtimal ki lulubi etnonimi Qanqli Kenger sumer dilinde formalasmis ve onlardan da qonsu xalqlara elamlar ve s kecmisdir Sumerce be cenab hokmdar sozu qedim turkce bi biy muasir turk dillerinin ekseriyyetinde bey formasinda isledilmekdedir sozu ile eynidirse onda umumiyyetle lulubi subi kaspi ve skif tayfalarinin adlarindaki benzer komponentler turkmenseli sayila biler Belelikle akkad menbelerinde lulube adlandirilanlarin etnik adi mueyyen olunmasa da etnonimdeki be sozu gosterir ki lulubilerin qonslugunda dilinde be sozu olan bir turk etnosu yasayirdi Basqa sozle lullu adlanan etnosu bir qonsu turkmenseli etnos guman ki sumerler ve ya kutiler lulube ve ya lulubi adlandirmis ve bele sekilde de akkadlara kecmisdir Ehtimal ki menbelerde lullu kii qeyd olunmus bu etnosun adi Guney Azerbaycanda Urmu bolgesinde Sehendde Leylan ve basqa toponimlerde qalmisdir Lulubilerin etnik mensubiyyeti ile bagli umumi fikir bele idi ki guya onlar Elammenseli idiler Lakin bu fikri tekzib etmis ve lulubilerin turk menseli olduqlarini soylemisdir O yazmisdir ki On Asiyada turkmenseli etnoslar e e III minillikden yasayirdi Bu fikre haqq qazandiran bezi faktlari ise Azerbaycan turklerinin tesekkulu tarixinden adli kitabinda vermisdir Lulubilerin hokmdar adlari melumdur Lakin bu adlar semit menseli akkad dilinde yazildigina gore cox tehrif olunmusdur Hem de ki lulubi hokmdarlarinin adlari esasen teofor adlardir ve bu adlaridaki tanri adlari da bezen akkad menselidir Meselen Satuni e e XXIII esr Lulubi hokmdarlarindan birinin adi Ehtimal ki sumerce sa urek Utu gunes tanrisi ve ni verdi mukafatlandirdisozlerinden ibaretdir Ad Utu tanrisi urek verdi menasindadir Imaskun e e XIII esr Lulubilerde bir hokmdarin adi Ehtimal ki sumerce ama ana guan ki ilahe nezerde tutlur ve akkadca iskun olcub bicmisdir sozlerindendir Lulubilerin oz dillerinden bize yegane Kiur tanri sozu catmisdir yazir ki lulubilerin dilinde kin kinq sozu qala menasinda idi O bunu da qeyd edir ki hemin menada kin sozu kassilerin de dilinde movcud idi Kin Kinq sozunun hem lulubilerde hem de kassilerde olmasi onlarin etnik cehetden qohumluguna isare eden faktdir Diqqeti celb eden ise kin sozunun hem de kinq turk dilleri ucun seciyyevi olan nq qovusuq sesi ile formasinin movcud olmasidir Qeyd etmek lazimdir ki buryat monqol dillerinde cayin ildirimli sahili ildirimli qaya anlamlarinda qanq sozu vardir Danisiqda qanq sozunun qinq qinq sekline dusmesi mumkundur Dagliq Altayin toponimiyasnda kanq dik qalxmis dag menasindadir Orxon turk yazilarinda Kanq toponiminin adi cekilir Orta Asiyada Sirderyanin sildirim sahilinde ve onunla elaqedar Kanqa eyaleti eramizin evvellerinden melumdur Bu adi fars dilindeki kan qazimaq kanal sozu buradandir sozu ile baglayan Iransunaslar seh edirler Kanal sozunden bu qeder toponimin toremesi inandirici deyil Qedim turk tayfalarindan olan kengerler de oz adlarini Kanq toponiminden almislar Azerbaycan turklerinin tesekkulu tarixinden V I Abayev osetin dilinde qala menasinda qanax sozunu turkmenseli hesab edir Menbelerde lulubilerin yalniz uc hokmdari haqqinda melumat ve onlarin adi qorunub saxlanmisdir Bu hokmdarlar asagidakilardir e e texminen 2230 2200 ci iller Lullubi hokmdari Satuni e e texminen 2220 2170 ci iller Lullubi hokmdari Immasqun e e texminen 2170 2150 ci iller Lullubi hokmdari AnubaniniIkicayarasi ile munasibetlerLulubi dovleti Ikicayarasi ile iqtisadi ve siyasi elaqeler saxlayirdi Lulubiler Simali Ikicayarasinin Qasur seherinde mal mubadilesi edir ve mal qarani taxila deyisirdiler Aratta dovrunde oldugu kimi Lulubi dag sakinleri de taxila ehtiyac duyurdu Onlar maldarliq ile yanasi demye ekinciliyi ile de mesgul olurdular Lulubi dovleti de Aratta dovleti kimi Ikicayarasi medeniyyetinin tesirine meruz qalmisdi Burada da mixi yazi sistemi ile tanis idiler ve akkad dilini bilen mirzeler ve akkad qelebe abideleri hazirlama enenesine uygun abideler yaradan ustalar vardi Anubanininin Das sutunu Ikicayarasi numuneleri esasinda lulubi ustalari terefinden hazirlanmisdi Lulubilerde dinLulubiler sema gunes bereket ve mehebbet ay ve s tanrilara sitayis edirdiler Teessuf ki bu tanrilarin lulubi dilinde adlari dovrumuze catmamisdir Anubanininin das sutununda bu tanrilarin akkad dilinde adlari cekilir sema tanrisi Istar bereket ve mehebbet ilahesi bu ilaheye Inanna adi ile Aratta dovletinde de sitayis olunurdu ay ilahesi bu ilaheye sitayis Selena adi ile Qafqaz albanlarinda da movcud olub Samas Gunes tanrisi ve s Das sutun abidesinde sema tanrisi Anumun adi birinci cekilir Bu da onu gosterir ki lulubi cemiyyetinde ata nesli huququ artiq ustunluk teskil edir MenbelerQiyaseddin Qeybullayev Azerbaycan turklerinin tesekkulu tarixinden Baki 1994 I M Dyakonov Midiya tarixi Moskva Leninqrad 1956 rusca M N Poqrebova Cenubi Qafqaz ve onun skifler dovrunde On asiya ile elaqeleri Moskva 1984 rusca E V Sevortyan Turk dillerinin etimoloji lugeti I II III cildler Moskva 1974 1978 1982 rusca Hemcinin baxAratta dovleti Lulubi dovletiXarici kecidler