Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Qədim Yunanıstan (yun. Αρχαία Ελλάδα) — Balkan yarımadasının cənub hissəsində, Egey dənizi arasında, Frakiya sahilində, Kiçik Asiyanın qərb sahilində yaranmış dövlətlər qrupunun ümumi adı; təsir dairəsi Appenin yarımadasının cənub sahilinə, Siciliyanın qərbində, Mərmərə, Qara və Aralıq dənizləri sahillərinə də yayılmışdı. Yunanıstan ərazisinin məskunlaşması orta paleolitə aid edilir.Neolit dövründə (e.ə. 7-ci minilliyin ortaları-e.ə. təqr. 2800) Yunanıstan əhalisi əkinçilik və maldarlıqla məşğul olur, oturaq həyat keçirirdi. Yunanıstanın ilk sakinləri qədim yunanlar (onları , adlandırırdılar) yəqin ki, hind-avropalı olmamışlar.
E.ə. 2800 və 2000-ci illər arasında şimaldan yunanlar hücum edib Attika, Şimal-Sərqi Peloponnesi, axaylar isə Peloponnesin böyük hissəsini, Fessaliya və Orta Yunanıstanı tutdular. Dorilərin hücumunun təsiri ilə (e.ə. 12 əsrin sonu-e.ə. 11 əsr) ioniyalılar və Kiçik Asiya sahillərinə və yaxınlıqdakı adalara sürgün edildilər. E.ə. təqr. 700-cü ildə əhali ümumi adla-ellinlər, ölkə isə Ellada adlandı. Sonra yunanlar Qara dəniz və Aralıq dənizi sahillərində məskən saldılar. Bu dövrdə qonşu kaloniyalar ilə daim mədəni və ticarət əlaqələri saxlayan Neapol, Tarent, Sibaris, Sirakuza, Messena, Kirena, Bizans, Xalkida, Herakleya, Xersones, Sinopa, Pantikapey, Feodosiya, Oliviya, Toma və s. koloniyalar yaradılmışdı.
Koloniyalar Yunanıstanda demokratiyanın beşiyi hesab edilirdi. Bu dövrdə şəhər-dövlətlərdə sürətlə yaranırdı. Bunlardan: Afina, Sparta, Korinf, Fiva, Arqos, Milet, Halikarnas, Efes, Mitilena, Xios və s. misal göstərmək olar. Siyasi quruluşuna görə bu kaloniyaların demokratik və ya aristokratik respublikalar idi. Spartanın rəhbərliyi ilə e.ə. 6 əsrdə yaradıldı. E.ə. 500–449 Yunan-İran müharibələrində istiqlaliyyət uğrunda mübarizə aparan yunanlar bir sıra qələbələr qazandılar.
Yunan ittifaqına başçılıq edən Afina hərbi və iqtisadi cəhətdən möhkəmləndi. Afina ilə Sparta arasındakı ziddiyyətlər Peloponnes müharibəsinə (e.ə. 431–404) səbəb oldu. E.ə. V əsrdən tərəflərin ümumi böhranı başlandı. Yunanıstanda hökmranlıq uğrunda mübarizəyə girişən bundan isitfadə etdi. Xeroneya yaxınığındakı vuruşmada (e.ə. 338) məğlubiyyətdən sonra yunan şəhərləri Makedoniyanın hakimiyyətinə keçdi. Makedoniyalı İsgəndərin ölümündən sonra onun imperiyası bir sıra dövlətlərə (ellinist monarxiyalara) parçalandı. E.ə. 3–2 əsrlərdə yunan şəhərlərində ictimai ziddiyyətlər yenidən kəskinləşdi. E.ə. 146-cı ildə Yunanıstan Romanın tərkibinə daxil edildi. Lakin lV əsrdən Yunanıstan Şərqi Roma imperiyasının ərazisinə daxil olmuşdur.Qədim Yunanıstanın özünə məxsus cəhətlərindən biri də, qədim mədəniyyətə sahib olmasıdır.Yunan mədəniyyəti tarixən bütün dünya ölkələrinin mədəniyyətlərinə təsir etmişdir.
İlk vaxtlar
Qədim Yunanıstanın dəqiq olaraq nə zaman formalaşdığı tarixə məlum deyildir.Əsasən Roma İmperiyasından əvvəlki zamanlarda da Yunanıstan ərazisində inkişaf etmiş Sivilizasiyanın yaşadığı məlumdur.Bəzi mənbələrdə eramızdan əvvəl 1150-ci ildə dağılan Mikena Sivilizasiyasında qədim Yunan tarixinin bir hissəsi kimi göstərilmişdir. Qədim Yunanıstan tarixinin ilk dövrü ''Yunan qaranlıq erası'' adlanır.Bu dövr təxminən 300 il davam etmişdir.Eramızdan əvvəl 1100-cü ildə başlayan ''Yunan qaranlıq erası'' 800-cü ildə yekunlaşır. Yunan qaranlıq erasında əsas inkişaf etmiş sahə, mədəniyyət olmuşdur.Amfora adlanan gil qablar vasitəsi ilə müxtəlif mallar, gəmilərlə uzaq ərazilərə daşınırdı.Yunan qaranlıq erasının fərqli cəhətlərindən biridə, bu dövrdə bəzi həndəsi biliklərin yaranması ilə bağlıdır.
Məsələn qədim Yunanıstanda Üçbucaq, Kvadrat və Çevrə kimi həndəsi fiqurlar Yunan qaranlıq erasında yaranmışdır. Yunan qaranlıq erası eramızda əvvəl 800-cü ildə yekunlaşır və Arxaik Yunanıstan adlı II dövr başlayır.Bu dövr 490-cı ilə qədər davam etmişdir.Arxaik Yunanıstan dövrü heykəltəraşlıq sənətinin inkişaf etdiyi dövr sayılır.İlkin abidələrin hazırlanılması və mədənlərin kütləvi formada fəaliyyətə başlaması Arxaik dövrə aid edilmişdir.
Yunanların mənşəyi
Qədim Yunanıstanın formalaşması
Cəmiyyətdə olan sosial fərqlər
Yunan-İran müharibələri
Yunan-İran müharibələri (e.ə. 500–449) — Qədim Yunanıstan şəhər-dövlətlərinə (polislər) qarşı İranın işğalçılıq müharibələri. E.ə. 500-cü ildə Kiçik Asiyada İran hökmranlığına qarşı üsyan etmiş polislərə (Milet üsyanı) Afina və Eretriyanın yardım göstərməsi (Evbeya adasında) Yunan-İran müharibələrinin başlanmasına səbəb olmuşdu. E.ə. 493 ildə üsyanı yatıran İran ordusu Mərdoninin başçılığı ilə e.ə. 492 ilin yazında Hellespontdan keçib Yunanıstanı işğal etmək məqsədilə yürüşə başladı. Lakin Afon burnu (Egey dənizində) yaxınlığında İran donanmasının əksər hissəsi (təqr. 300 gəmi) fırtınadan məhv olduğu üçün yürüş dayandırıldı və yalnız Frakiya ələ keçirildi.
Marafon döyüşü
E.ə. 490 ilin yazında sərkərdə Datis və başçılığı ilə İran ordusu Egey dənizini keçərək yolüstü Naksos adasını, Evbeya adalarında Karistos və Eretriya şəhərlərini tutdu və Afinadan 42 km aralı Marafon düzənliyinə çıxdılar. Təcrübəli strateqlərin komandanlığı altında ordu toplandı. 10 000 ağır silahlı piyadadan ibarət falanqa yaradıldı. I Daranın ordusu qüvvətli idi, çoxsaylı piyada və süvarilər və işğal olunmuş torpaqların döyüşçüləri də var idi. Yunan ordusuna Militad başçılıq edirdi. O, mərkəzdə zəif, cinahlarda isə qüvvətli müdafiə sistemi qurdu. Farslar hücuma keçərkən falanqalar cinahlardan onları sıxdı. Yunanlar düşməni 100–150 metr yaxınlığa qədər buraxdı və qəflətən yürüyərək, onlara , xüsusilə oxçulara göz açmağa imkan vermədilər. üstünlüyünü itirən farslar geri çəkildi. İran qoşunu yunanlar tərəfindən təqib olundu və böyük itki verdi. 7 düşmən gəmisi ələ keçirildi.
Yunan döyüşçülərindən biri Fiddipid bu qələbə xəbərini Marafon düzənliyindən Afinaya qədər 42 km qaçaraq çatdırmışdı. Lakin onun ürəyi partlayıb ölmüşdü. Marafon qaçışı ilk dəfə Yunanıstanda həmin döyüşçünün şərəfinə yaranmış və dünya dövlətlərinə yayılmışdır.
Fermopil döyüşü
Marafon döyüşündən 10 il sonra I Daranın oğlu Kserks atasının Yunanıstanı işğal etmək niyyətini həyata keşirmək istədi. O, misirlilərdən, babillərdən, hətta kiçik Asiya yunanlılarından təşkil olunmuş qoşunu ilə b.e.ə. 480`da Orta Yunanıstan üzərinə hücuma keçdi. Bundan xəbərdar olan yunan şəhər dövlətləri birləşdilər. Sparta şahı Leonid`in başçılığı ilə Orta Yunanıstana gedən yolu Fermopil keçidini tutdular.
Kserks Fermopilə yaxınlaşaraq ilk əvvəl yunanlara elçi göndərir ki, təslim olsunlar. Lakin Leonid bu tələbi rədd edir. İranlılar yunanlıları qorxutmaq üçün demişdi ki, "bizim oxlarımız və mizraqlarımız günəşin qabağını tutacaqdır ! ". Spartalı yunan da cavab vermişdi: "Nə olar kölgədə vuruşarıq ! " . Yunanlar iki gün iranlıların hücumlarını dəf etdilər. Bir nəfər xain dağ cığırı ilə iranlıları Fermopil keçidinə apardı. Mühasirəyə düşdüklərini görən Leonid spartalılardan başqa bütün yunan qüvvələrinin geri çəkilməsi əmrini verdi. Qeyri bərabər olan döyüşdə 300 nəfər spartalı və Leonid həlak oldu. İranlılar Orta Yunanıstanı, Beotiya, Attika və Afinanı ələ keçirdilər. Yunanlar qadın, qoca və uşaqları Afinadan çıxararaq, Peloponnesə və Salamin adasına apardılar. Vuruşa bilən bütün kişilər orduya və donanmaya daxil edildilər.
Salamin dəniz döyüşü
İranlıları Fermopil keçidində ləngidən yunanlar donanmalarını gücləndirirlər. Yunan hərb gəmiləri triyera adlanırdı. Hər bir gəminin sağ və sol hissəsində 3 sıra avarçəkən olurdu. Sürətlə hərəkət edirdilər, lazımı anda çevikliklə gəminin istiqamətini dəyişirdilər. Hər gəmidə 180 avarçəkən və 20–30 döyüşçü olurdu. Yunan donanmasına Femistokl başçılıq edirdi. B.e.ə 480`də Salamin dəniz döyüşü baş verdi. Bu döyüşdə '370 yunan triyerası, 700 iran gəmisi' iştirak edirdi. iranlıların ağır gəmilərinə nisbətən daha sürətli hərəkət edirdilər. Yunanlar cəld hərəkət edərək iran gəmilərinin avarlarını qırır, yanlarını deşir, taran edirdilər. Döyüşdə İran donanması məğlub olur və geri çəkilirlər və 300 gəmi itirirlər.
Plateya döyüşü
Kserks İrana gedən dəniz yolunun yunanlar tərəfindən tutulmasından qorxaraq, öz gəmilərinin bir hissəsi ilə çıxıb getdi. Yerdə qalan iran qüvvələri ilə yunanlar arasında b.e.ə.479`da Plateya şəhəri yaxınlığında (Mİkal burnu yaxınlığı) döyüş oldu. Yunanlar iranlıları məğlub etdi. Lakin dəniz döyüşləri 30 ilədək davam etdi. Ona görə də yunan şəhər dövlətləri öz aralarında ittifaq yaratdılar. Onların içərisində ən güclüsü Afina idi .Birləşmiş ittifaqın ordu və donanmasına Afina strateqi başçılıq edirdi. Ona görə də bu ittifaq Afina dəniz ittifaqı adlanırdı. E.ə. 479 ildə Yunanıstan polislərinin birləşmiş ordusunun İran qoşunları (Plateya yaxınlığında) və donanması (Mikal burnu yaxınlığında) üzərində qələbəsi Yunan-İran müharibələrinin müqəddəratını həll etdi. İşğal olunmuş polislərin böyük hissəsi azad edildi (e.ə. 478–468).
Yunan-İran müharibələrinin əsas şərtləri
E.ə. V əsrin 70-ci illərində afinalı sərkərdə Kimonun başçılığı ilə yunan ordusu Frakiya sahillərini, Egey dənizindəki bir sıra adaları və Bizans şəhərini ələ keçirdi. E.ə. 469 ildə Evrimedont çayı yaxınlığında İran qoşunları ağır məğlubiyyətə uğradılar və bu vuruşmalardan sonra hərbi əməliyyatlar fasilələrlə e.ə. 449 ilə qədər davam etdirildi. E.ə. 449 ildə Salamin yaxınlığında yunanların iranlılar üzərində yeni qələbəsindən sonra sülh haqqında danışıqlar başlandı. Kalli sülhünə (e.ə. 449) əsasən İran Egey dənizindəki Hellespont və Bosfordakı mülklərindən əl çəkdi, Kiçik Asiyada yunan polislərinin istiqlaliyyətini tanıdı. İran hərbi donanmasına Egey dənizində üzmək qadağan edildi.
Bu müharibələr Yunanıstan tarixində çox mühüm mərhələ oldu. İlk dəfə bu mübarizə nəticəsində ümum Ellada təəsübkeşliyi məsələsi ortaya çıxdı.
Kiçik Asiya və ona yaxın adaların yunan şəhərlərinin Əhəmənilərə qarşı üsyanı Yunan-İran müharibəsinin başlanğıc nöqtəsi oldu. Quruşun, II Kambizin, Dəriuşun istilaları bütün Yaxın Şərqin Hahamanişi imperiyasının tərkibinə daxil olmasına gətirdi. Lidiyanın e.ə 546-cı ildə darmadağın edilməsindən sonra, ona tabe olan yunan şəhərləri farsların hakimiyəti altına keçdilər. Farsların aldığı vergilər Lidiya dövründəkindən çox deyildi, lakin Lidiya hakimiyəti dövründə vergi ilə yığılmış pul yenidən dövrüyəyə buraxılırdı, farslara ödənilən vergi isə ölü yük kimi Əhəməni xəzinəsinə yatırdı. Bu isə yunan şəhərlərinin ticarətinə də böyük zərbə idi. Donanması olmayan lidiyalılardan fərqli olaraq farsların əla finikiyalı donanması vardı. Bundan başqa farslar yunanların üzərinə bir çox, o cümlədən tikinti və hərbi, mükələfiyətlər qoymuşdular.
Bundan başqa xarici işğalçılara qarşı mübarizə polisdaxili mübarizə ilə çulğaşırdı, çünki bir müddət siyasi zərurət olan yunan tiraniyaları Əhəməni hakimiyətində özlərinə yeni dayaq tapdılar və tarix səhnəsindən getmək fikrində deyildilər. Mardoni, Datis və Artafernin yürüşləri Femistokl
Kserksın yürüşü Delos dəniz ittifaqı. Kali sülhü
E.ə.449-cu ildə Afina elçisi Kalli Suz şəhərinə gəldi. Burada yunanlarla farslar arasında sülh müqaviləsi imzaland. Bu müqavilə tarixə "Kalli sülhü" kimi daxil olmuşdur. Müqaviləyə görə, farslar Kiçik Asiyadakı yunan şəhərləri üzərində ağalıqdan əl çəkməli, Əhəməni ordusu Halis çayını keçməməli idi. Yunanlar da öz növbəsində Kipr adasını boşaltdılar. Bu məğlubiyyət Əhəməni hökmdarı I Artakserksi və onun varislərini dövlətin xarici siyasətinin əsas istiqamətini dəyişməyə vadar etdi. Onlar müxtəlif dövlətləri bir-birinə qarşı qaldırmaq siyasətinə əl atdılar.
Dünyagörüşü və inanclar
Qədim yunan dinində bütün təbii və ictimai hadisələr sayları çox olan tanrılarla əlaqələndirilirdi. Yunanların düşüncəsində bu tanrıların hər birinin özlərinə məxsus fəaliyyət sahələrinin olduğu inancı yer alırdı. Yunan panteonunun başında Zeus (yun. Ζevs) adlı tanrı dururdu. Yunanların inanclarına görə tanrılar Olimpus dağında yaşayırdılar və insanların həyatına təsir edirdilər. İnsanların borcu isə onlara ibadət etmək idi. Bunun üçün tapınaqlar (məbədlər) və başqa müqəddəs yerlər fəaliyyət göstərirdi. Orada tanrıların heykəlləri qoyulur, onlara dualar oxunur və qurbanlar kəsilirdi. Bunların əvəzində isə insanlar tanrılardan müəyyən istəklərinin yerinə yetirilməsini tələb edirdilər. Nə qədər çox ibadətlər, nəzirlər və qurbanlar verilirdisə, tanrılar da əvəzində o qədər çox nemətlər verməli idilər. Bundan başqa yunanlar müqəddəs daşlara da tapınırdılar, kütləvi dini mərasimlər həyata keçirdirdilər.
Tanrılara xidmətçi olan kahinlər ibadətlər təşkil edirdilər. Orakl (lat. oraculum) adlanan kahinlər də var idi. Yunanlar inanırdılar ki, onlar tanrılardan gələcək haqqında xəbərlər alır. Orakllardan ən tanınmışı Delfi şəhərində yerləşən Apollon tanrısının məbədində (tapınaqında) idi.
Qədim yunan dininin hər hansı bir vahid təlimi, müqəddəs kitabı ya da mərkəzi olmamışdır. Hər yerin öz adətləri var idi. Ümumiyyətlə, yunanlar Yaxın Şərq millətləri kimi təəssübkeş dindar olmamışlar, onlar Şərq xalqlarından fərqli olaraq həyatlarında daha da sərbəst idilər. Onların əsas əxlaqi dəyərləri igidlik və ədalət olmuşdur. Bu sərbəstliyin də fəlsəfənin yaranıb inkişaf etməsində böyük rolu olmuşdur. Sonralar isə yunan dini dünyagörüşü Romaya da təsir etmişdir.
Təxminən miladdan öncə VII – VI yüzilliklərdə Yunanıstanda Orfizm adlanan bir din yaranmışdır. Onun təlimində kifayət qədər fəlsəfi görüşlər də olmuşdur.
Qədim Yunanıstanın fəlsəfəöncəsi ənənəsində dastanlar da böyük rol oynamışdır. Onları şairlər və ədiblər yazırdılar. Onlardan biri Homer (yun. Ὅμηρος, m. ö. VIII yüzillik) olmuşdur. Onun kimliyi haqqında bilgilər olduqca azdır. Hətta, onun anadan olduğu yer də dəqiq bilinməməkdədir.
Homer "İliada" (yun. Ἰλιάς) və "Odisseia" (yun. Ὀδύσσεια) adlanan dastanların yazarı olmuşdur. Onlarda yunanların mifoloji və dini dünyagörüşü əks olunmuşdur. Bu dastanlarda insan həyatı və tarixi olaylar mifik varlıqların və tanrıların həyatı ilə bağlılıqda təsvir olunmuşdur. Olumpus dağında yaşayan tanrılar savaşlarda və başqa hadisələrdə tarixin gedişinə və insanların həyatına qarışmış, başqa mifoloji varlıqlar isə insanlarla birlikdə müxtəlif hadisələrdə iştirak etmişdirlər. "İliada"da Troya savaşı ilə bağlı hadisələrdən, "Odisseyada" isə bu savaşdan sonra Odisseus (yun. Ὀδυσσεύς) adında bir igidin vətəninə qayıtması zamanı rast gəldiyi hadisələrdən söhbət açılmışdır. Hər iki dastan sonralar formalaşan antik və Avropa ədəbiyyatının formalaşmasında böyük rol oynamışdır. Homerin əsərlərində fəlsəfi baxımdan əhəmiyyətli məqamlar yoxdur, bu əsərlər yunanların qədim inanclarını və dünyagörüşünü əks etdirir.
Bununla bərabər fəlsəfəöncəsi yunan ədəbiyyatının ilklərindən biri də Hesiodos (yun. Ἡσίοδος, m. ö. VIII – VII yüzilliklər) olmuşdur. O "Əməklər və günlər" (yun. Ἔργα και Ἡμέραι) və tanrıların yaranmasından bəhs edən "Teoqonia" (yun. Θεογονία) dastanlarının yazarı olmuşdur.
M.ö. VII–VI yüzilliklərdə ilk yunan döşünürləri Epimenides (yun. Ἐπιμενίδης, m. ö. VII yüzillik), Siroslu Ferekides (yun. Φερεκύδης, təxminən m. ö. 584 – 499) kimi müdrik insanlar meydana çıxmağa başlaməşdər. Onların arasında "Yeddi yunan müdriki" xüsusi ilə seçilmişdir. Onların Qədim yunan fəlsəfəsinin formalaşıb yaranmasında böyük rolu olmuşdur.
Mənbə
Aydın Əlizadə. Antik fəlsəfə tarixi. Bakı: 3 saylı Bakı Mətbəəsi ASC, 2016, s. 8–14. ("Dünyagörüşü və inanclar" bölümü)
İstinadlar
- . 2015-09-10 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-09-28.
- "Arxivlənmiş surət". 2022-03-18 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-09-28.
- http://www.acs.ucalgary.ca/~vandersp/Courses/texts/aescpers.html 2009-10-08 at the Wayback Machine>
- "Arxivlənmiş surət". 2012-10-08 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-09-28.
- "Arxivlənmiş surət". 2015-09-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-09-28.
- . 2012-11-20 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-09-28.
- "Arxivlənmiş surət". 2015-09-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-09-28.
- "Arxivlənmiş surət". 2012-01-03 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-09-28.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Qedim Yunanistan yun Arxaia Ellada Balkan yarimadasinin cenub hissesinde Egey denizi arasinda Frakiya sahilinde Kicik Asiyanin qerb sahilinde yaranmis dovletler qrupunun umumi adi tesir dairesi Appenin yarimadasinin cenub sahiline Siciliyanin qerbinde Mermere Qara ve Araliq denizleri sahillerine de yayilmisdi Yunanistan erazisinin meskunlasmasi orta paleolite aid edilir Neolit dovrunde e e 7 ci minilliyin ortalari e e teqr 2800 Yunanistan ehalisi ekincilik ve maldarliqla mesgul olur oturaq heyat kecirirdi Yunanistanin ilk sakinleri qedim yunanlar onlari adlandirirdilar yeqin ki hind avropali olmamislar E e 550 ilde Qedim YunanistanBu adin diger istifade formalari ucun bax Yunanistan deqiqlesdirme Bu meqaleler olke seriyasindandirYunan mifologiyasiYunan felsefesiMinoy sivilizasiyasiQedim YunanistanQedim Yunanistan qanunlariQedim Yunanistan medeniyyetiRoma ve Bizans dovruBizans imperiyasiFrankokratiyaAfina hersoqluguOsmanli YunanistaniYeni dovrYunanistan Istiqlaliyyet muharibesiYunanistan kralligibr E e 2800 ve 2000 ci iller arasinda simaldan yunanlar hucum edib Attika Simal Serqi Peloponnesi axaylar ise Peloponnesin boyuk hissesini Fessaliya ve Orta Yunanistani tutdular Dorilerin hucumunun tesiri ile e e 12 esrin sonu e e 11 esr ioniyalilar ve Kicik Asiya sahillerine ve yaxinliqdaki adalara surgun edildiler E e teqr 700 cu ilde ehali umumi adla ellinler olke ise Ellada adlandi Sonra yunanlar Qara deniz ve Araliq denizi sahillerinde mesken saldilar Bu dovrde qonsu kaloniyalar ile daim medeni ve ticaret elaqeleri saxlayan Neapol Tarent Sibaris Sirakuza Messena Kirena Bizans Xalkida Herakleya Xersones Sinopa Pantikapey Feodosiya Oliviya Toma ve s koloniyalar yaradilmisdi Koloniyalar Yunanistanda demokratiyanin besiyi hesab edilirdi Bu dovrde seher dovletlerde suretle yaranirdi Bunlardan Afina Sparta Korinf Fiva Arqos Milet Halikarnas Efes Mitilena Xios ve s misal gostermek olar Siyasi qurulusuna gore bu kaloniyalarin demokratik ve ya aristokratik respublikalar idi Spartanin rehberliyi ile e e 6 esrde yaradildi E e 500 449 Yunan Iran muharibelerinde istiqlaliyyet ugrunda mubarize aparan yunanlar bir sira qelebeler qazandilar Yunan ittifaqina basciliq eden Afina herbi ve iqtisadi cehetden mohkemlendi Afina ile Sparta arasindaki ziddiyyetler Peloponnes muharibesine e e 431 404 sebeb oldu E e V esrden tereflerin umumi bohrani baslandi Yunanistanda hokmranliq ugrunda mubarizeye girisen bundan isitfade etdi Xeroneya yaxinigindaki vurusmada e e 338 meglubiyyetden sonra yunan seherleri Makedoniyanin hakimiyyetine kecdi Makedoniyali Isgenderin olumunden sonra onun imperiyasi bir sira dovletlere ellinist monarxiyalara parcalandi E e 3 2 esrlerde yunan seherlerinde ictimai ziddiyyetler yeniden keskinlesdi E e 146 ci ilde Yunanistan Romanin terkibine daxil edildi Lakin lV esrden Yunanistan Serqi Roma imperiyasinin erazisine daxil olmusdur Qedim Yunanistanin ozune mexsus cehetlerinden biri de qedim medeniyyete sahib olmasidir Yunan medeniyyeti tarixen butun dunya olkelerinin medeniyyetlerine tesir etmisdir Ilk vaxtlarQedim Yunanistanin deqiq olaraq ne zaman formalasdigi tarixe melum deyildir Esasen Roma Imperiyasindan evvelki zamanlarda da Yunanistan erazisinde inkisaf etmis Sivilizasiyanin yasadigi melumdur Bezi menbelerde eramizdan evvel 1150 ci ilde dagilan Mikena Sivilizasiyasinda qedim Yunan tarixinin bir hissesi kimi gosterilmisdir Qedim Yunanistan tarixinin ilk dovru Yunan qaranliq erasi adlanir Bu dovr texminen 300 il davam etmisdir Eramizdan evvel 1100 cu ilde baslayan Yunan qaranliq erasi 800 cu ilde yekunlasir Yunan qaranliq erasinda esas inkisaf etmis sahe medeniyyet olmusdur Amfora adlanan gil qablar vasitesi ile muxtelif mallar gemilerle uzaq erazilere dasinirdi Yunan qaranliq erasinin ferqli cehetlerinden biride bu dovrde bezi hendesi biliklerin yaranmasi ile baglidir Pantenon mebedi qedim yunan memarliginin simvolu hesab edilir Meselen qedim Yunanistanda Ucbucaq Kvadrat ve Cevre kimi hendesi fiqurlar Yunan qaranliq erasinda yaranmisdir Yunan qaranliq erasi eramizda evvel 800 cu ilde yekunlasir ve Arxaik Yunanistan adli II dovr baslayir Bu dovr 490 ci ile qeder davam etmisdir Arxaik Yunanistan dovru heykelterasliq senetinin inkisaf etdiyi dovr sayilir Ilkin abidelerin hazirlanilmasi ve medenlerin kutlevi formada fealiyyete baslamasi Arxaik dovre aid edilmisdir Yunanlarin menseyiQedim Yunanistanin formalasmasiCemiyyetde olan sosial ferqlerYunan Iran muharibeleriEsas meqale Yunan Iran muharibeleri Yunan Iran muharibeleri e e 500 449 Qedim Yunanistan seher dovletlerine polisler qarsi Iranin isgalciliq muharibeleri E e 500 cu ilde Kicik Asiyada Iran hokmranligina qarsi usyan etmis polislere Milet usyani Afina ve Eretriyanin yardim gostermesi Evbeya adasinda Yunan Iran muharibelerinin baslanmasina sebeb olmusdu E e 493 ilde usyani yatiran Iran ordusu Merdoninin basciligi ile e e 492 ilin yazinda Hellespontdan kecib Yunanistani isgal etmek meqsedile yuruse basladi Lakin Afon burnu Egey denizinde yaxinliginda Iran donanmasinin ekser hissesi teqr 300 gemi firtinadan mehv oldugu ucun yurus dayandirildi ve yalniz Frakiya ele kecirildi Marafon doyusu Esas meqale Marafon doyusu E e 490 ilin yazinda serkerde Datis ve basciligi ile Iran ordusu Egey denizini kecerek yolustu Naksos adasini Evbeya adalarinda Karistos ve Eretriya seherlerini tutdu ve Afinadan 42 km arali Marafon duzenliyine cixdilar Tecrubeli strateqlerin komandanligi altinda ordu toplandi 10 000 agir silahli piyadadan ibaret falanqa yaradildi I Daranin ordusu quvvetli idi coxsayli piyada ve suvariler ve isgal olunmus torpaqlarin doyusculeri de var idi Yunan ordusuna Militad basciliq edirdi O merkezde zeif cinahlarda ise quvvetli mudafie sistemi qurdu Farslar hucuma kecerken falanqalar cinahlardan onlari sixdi Yunanlar dusmeni 100 150 metr yaxinliga qeder buraxdi ve qefleten yuruyerek onlara xususile oxculara goz acmaga imkan vermediler ustunluyunu itiren farslar geri cekildi Iran qosunu yunanlar terefinden teqib olundu ve boyuk itki verdi 7 dusmen gemisi ele kecirildi Yunan doyusculerinden biri Fiddipid bu qelebe xeberini Marafon duzenliyinden Afinaya qeder 42 km qacaraq catdirmisdi Lakin onun ureyi partlayib olmusdu Marafon qacisi ilk defe Yunanistanda hemin doyuscunun serefine yaranmis ve dunya dovletlerine yayilmisdir Fermopil doyusu Esas meqale Fermopil vurusmasi Marafon doyusunden 10 il sonra I Daranin oglu Kserks atasinin Yunanistani isgal etmek niyyetini heyata kesirmek istedi O misirlilerden babillerden hetta kicik Asiya yunanlilarindan teskil olunmus qosunu ile b e e 480 da Orta Yunanistan uzerine hucuma kecdi Bundan xeberdar olan yunan seher dovletleri birlesdiler Sparta sahi Leonid in basciligi ile Orta Yunanistana geden yolu Fermopil kecidini tutdular Kserks Fermopile yaxinlasaraq ilk evvel yunanlara elci gonderir ki teslim olsunlar Lakin Leonid bu telebi redd edir Iranlilar yunanlilari qorxutmaq ucun demisdi ki bizim oxlarimiz ve mizraqlarimiz gunesin qabagini tutacaqdir Spartali yunan da cavab vermisdi Ne olar kolgede vurusariq Yunanlar iki gun iranlilarin hucumlarini def etdiler Bir nefer xain dag cigiri ile iranlilari Fermopil kecidine apardi Muhasireye dusduklerini goren Leonid spartalilardan basqa butun yunan quvvelerinin geri cekilmesi emrini verdi Qeyri beraber olan doyusde 300 nefer spartali ve Leonid helak oldu Iranlilar Orta Yunanistani Beotiya Attika ve Afinani ele kecirdiler Yunanlar qadin qoca ve usaqlari Afinadan cixararaq Peloponnese ve Salamin adasina apardilar Vurusa bilen butun kisiler orduya ve donanmaya daxil edildiler Salamin deniz doyusu Esas meqale Salamin doyusu Iranlilari Fermopil kecidinde lengiden yunanlar donanmalarini guclendirirler Yunan herb gemileri triyera adlanirdi Her bir geminin sag ve sol hissesinde 3 sira avarceken olurdu Suretle hereket edirdiler lazimi anda ceviklikle geminin istiqametini deyisirdiler Her gemide 180 avarceken ve 20 30 doyuscu olurdu Yunan donanmasina Femistokl basciliq edirdi B e e 480 de Salamin deniz doyusu bas verdi Bu doyusde 370 yunan triyerasi 700 iran gemisi istirak edirdi iranlilarin agir gemilerine nisbeten daha suretli hereket edirdiler Yunanlar celd hereket ederek iran gemilerinin avarlarini qirir yanlarini desir taran edirdiler Doyusde Iran donanmasi meglub olur ve geri cekilirler ve 300 gemi itirirler Plateya doyusu Esas meqale Plateya doyusu Kserks Irana geden deniz yolunun yunanlar terefinden tutulmasindan qorxaraq oz gemilerinin bir hissesi ile cixib getdi Yerde qalan iran quvveleri ile yunanlar arasinda b e e 479 da Plateya seheri yaxinliginda MIkal burnu yaxinligi doyus oldu Yunanlar iranlilari meglub etdi Lakin deniz doyusleri 30 iledek davam etdi Ona gore de yunan seher dovletleri oz aralarinda ittifaq yaratdilar Onlarin icerisinde en guclusu Afina idi Birlesmis ittifaqin ordu ve donanmasina Afina strateqi basciliq edirdi Ona gore de bu ittifaq Afina deniz ittifaqi adlanirdi E e 479 ilde Yunanistan polislerinin birlesmis ordusunun Iran qosunlari Plateya yaxinliginda ve donanmasi Mikal burnu yaxinliginda uzerinde qelebesi Yunan Iran muharibelerinin muqedderatini hell etdi Isgal olunmus polislerin boyuk hissesi azad edildi e e 478 468 Yunan Iran muharibelerinin esas sertleri E e V esrin 70 ci illerinde afinali serkerde Kimonun basciligi ile yunan ordusu Frakiya sahillerini Egey denizindeki bir sira adalari ve Bizans seherini ele kecirdi E e 469 ilde Evrimedont cayi yaxinliginda Iran qosunlari agir meglubiyyete ugradilar ve bu vurusmalardan sonra herbi emeliyyatlar fasilelerle e e 449 ile qeder davam etdirildi E e 449 ilde Salamin yaxinliginda yunanlarin iranlilar uzerinde yeni qelebesinden sonra sulh haqqinda danisiqlar baslandi Kalli sulhune e e 449 esasen Iran Egey denizindeki Hellespont ve Bosfordaki mulklerinden el cekdi Kicik Asiyada yunan polislerinin istiqlaliyyetini tanidi Iran herbi donanmasina Egey denizinde uzmek qadagan edildi Bu muharibeler Yunanistan tarixinde cox muhum merhele oldu Ilk defe bu mubarize neticesinde umum Ellada teesubkesliyi meselesi ortaya cixdi Kicik Asiya ve ona yaxin adalarin yunan seherlerinin Ehemenilere qarsi usyani Yunan Iran muharibesinin baslangic noqtesi oldu Qurusun II Kambizin Deriusun istilalari butun Yaxin Serqin Hahamanisi imperiyasinin terkibine daxil olmasina getirdi Lidiyanin e e 546 ci ilde darmadagin edilmesinden sonra ona tabe olan yunan seherleri farslarin hakimiyeti altina kecdiler Farslarin aldigi vergiler Lidiya dovrundekinden cox deyildi lakin Lidiya hakimiyeti dovrunde vergi ile yigilmis pul yeniden dovruyeye buraxilirdi farslara odenilen vergi ise olu yuk kimi Ehemeni xezinesine yatirdi Bu ise yunan seherlerinin ticaretine de boyuk zerbe idi Donanmasi olmayan lidiyalilardan ferqli olaraq farslarin ela finikiyali donanmasi vardi Bundan basqa farslar yunanlarin uzerine bir cox o cumleden tikinti ve herbi mukelefiyetler qoymusdular Bundan basqa xarici isgalcilara qarsi mubarize polisdaxili mubarize ile culgasirdi cunki bir muddet siyasi zeruret olan yunan tiraniyalari Ehemeni hakimiyetinde ozlerine yeni dayaq tapdilar ve tarix sehnesinden getmek fikrinde deyildiler Mardoni Datis ve Artafernin yurusleri Femistokl Kserksin yurusu Delos deniz ittifaqi Kali sulhu E e 449 cu ilde Afina elcisi Kalli Suz seherine geldi Burada yunanlarla farslar arasinda sulh muqavilesi imzaland Bu muqavile tarixe Kalli sulhu kimi daxil olmusdur Muqavileye gore farslar Kicik Asiyadaki yunan seherleri uzerinde agaliqdan el cekmeli Ehemeni ordusu Halis cayini kecmemeli idi Yunanlar da oz novbesinde Kipr adasini bosaltdilar Bu meglubiyyet Ehemeni hokmdari I Artakserksi ve onun varislerini dovletin xarici siyasetinin esas istiqametini deyismeye vadar etdi Onlar muxtelif dovletleri bir birine qarsi qaldirmaq siyasetine el atdilar Dunyagorusu ve inanclarQedim yunan dininde butun tebii ve ictimai hadiseler saylari cox olan tanrilarla elaqelendirilirdi Yunanlarin dusuncesinde bu tanrilarin her birinin ozlerine mexsus fealiyyet sahelerinin oldugu inanci yer alirdi Yunan panteonunun basinda Zeus yun Zevs adli tanri dururdu Yunanlarin inanclarina gore tanrilar Olimpus daginda yasayirdilar ve insanlarin heyatina tesir edirdiler Insanlarin borcu ise onlara ibadet etmek idi Bunun ucun tapinaqlar mebedler ve basqa muqeddes yerler fealiyyet gosterirdi Orada tanrilarin heykelleri qoyulur onlara dualar oxunur ve qurbanlar kesilirdi Bunlarin evezinde ise insanlar tanrilardan mueyyen isteklerinin yerine yetirilmesini teleb edirdiler Ne qeder cox ibadetler nezirler ve qurbanlar verilirdise tanrilar da evezinde o qeder cox nemetler vermeli idiler Bundan basqa yunanlar muqeddes daslara da tapinirdilar kutlevi dini merasimler heyata kecirdirdiler Tanrilara xidmetci olan kahinler ibadetler teskil edirdiler Orakl lat oraculum adlanan kahinler de var idi Yunanlar inanirdilar ki onlar tanrilardan gelecek haqqinda xeberler alir Orakllardan en taninmisi Delfi seherinde yerlesen Apollon tanrisinin mebedinde tapinaqinda idi Qedim yunan dininin her hansi bir vahid telimi muqeddes kitabi ya da merkezi olmamisdir Her yerin oz adetleri var idi Umumiyyetle yunanlar Yaxin Serq milletleri kimi teessubkes dindar olmamislar onlar Serq xalqlarindan ferqli olaraq heyatlarinda daha da serbest idiler Onlarin esas exlaqi deyerleri igidlik ve edalet olmusdur Bu serbestliyin de felsefenin yaranib inkisaf etmesinde boyuk rolu olmusdur Sonralar ise yunan dini dunyagorusu Romaya da tesir etmisdir Texminen miladdan once VII VI yuzilliklerde Yunanistanda Orfizm adlanan bir din yaranmisdir Onun teliminde kifayet qeder felsefi gorusler de olmusdur Qedim Yunanistanin felsefeoncesi enenesinde dastanlar da boyuk rol oynamisdir Onlari sairler ve edibler yazirdilar Onlardan biri Homer yun Ὅmhros m o VIII yuzillik olmusdur Onun kimliyi haqqinda bilgiler olduqca azdir Hetta onun anadan oldugu yer de deqiq bilinmemekdedir Homer Iliada yun Ἰlias ve Odisseia yun Ὀdysseia adlanan dastanlarin yazari olmusdur Onlarda yunanlarin mifoloji ve dini dunyagorusu eks olunmusdur Bu dastanlarda insan heyati ve tarixi olaylar mifik varliqlarin ve tanrilarin heyati ile bagliliqda tesvir olunmusdur Olumpus daginda yasayan tanrilar savaslarda ve basqa hadiselerde tarixin gedisine ve insanlarin heyatina qarismis basqa mifoloji varliqlar ise insanlarla birlikde muxtelif hadiselerde istirak etmisdirler Iliada da Troya savasi ile bagli hadiselerden Odisseyada ise bu savasdan sonra Odisseus yun Ὀdysseys adinda bir igidin vetenine qayitmasi zamani rast geldiyi hadiselerden sohbet acilmisdir Her iki dastan sonralar formalasan antik ve Avropa edebiyyatinin formalasmasinda boyuk rol oynamisdir Homerin eserlerinde felsefi baximdan ehemiyyetli meqamlar yoxdur bu eserler yunanlarin qedim inanclarini ve dunyagorusunu eks etdirir Bununla beraber felsefeoncesi yunan edebiyyatinin ilklerinden biri de Hesiodos yun Ἡsiodos m o VIII VII yuzillikler olmusdur O Emekler ve gunler yun Ἔrga kai Ἡmerai ve tanrilarin yaranmasindan behs eden Teoqonia yun 8eogonia dastanlarinin yazari olmusdur M o VII VI yuzilliklerde ilk yunan dosunurleri Epimenides yun Ἐpimenidhs m o VII yuzillik Siroslu Ferekides yun Ferekydhs texminen m o 584 499 kimi mudrik insanlar meydana cixmaga baslamesder Onlarin arasinda Yeddi yunan mudriki xususi ile secilmisdir Onlarin Qedim yunan felsefesinin formalasib yaranmasinda boyuk rolu olmusdur MenbeAydin Elizade Antik felsefe tarixi Baki 3 sayli Baki Metbeesi ASC 2016 s 8 14 Dunyagorusu ve inanclar bolumu Istinadlar 2015 09 10 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2011 09 28 Arxivlenmis suret 2022 03 18 tarixinde Istifade tarixi 2011 09 28 http www acs ucalgary ca vandersp Courses texts aescpers html 2009 10 08 at the Wayback Machine gt Arxivlenmis suret 2012 10 08 tarixinde Istifade tarixi 2011 09 28 Arxivlenmis suret 2015 09 09 tarixinde Istifade tarixi 2011 09 28 2012 11 20 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2011 09 28 Arxivlenmis suret 2015 09 05 tarixinde Istifade tarixi 2011 09 28 Arxivlenmis suret 2012 01 03 tarixinde Istifade tarixi 2011 09 28