Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Sparta (Qədim Elence; Attika ləhcəsi: Σπάρτη Spártē, qədim Dor ləhcəsi: Σπάρτα Spártā) — klassik antik dövrdə ən çox „Λακεδαίμων" Lakedaimon olaraq adlandırılan şəhər. E.ə. II minilliyin sonunda Dori istilasından sonra Peloponnes () yarımadasında dorilər tərəfindən qurulan şəhər və şəhər dövləti. Yunanıstanda qədim dövlət.
| Sparta | |||
|---|---|---|---|
| Σπάρτη | |||
 | |||
| |||
| Ölkə | |||
| Tarixi və coğrafiyası | |||
| Əsası qoyulub | e.ə.900 | ||
| Ləğv olunub | |||
| Sahəsi |
| ||
| Əhalisi | |||
| Rəsmi dili | |||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||
Tarixi
Spartanın tarixi şəhər-dövlətlərin siyasi təkamülündə istisnalıq təşkil edir. Spartalıların digər yunanlarla eyni kökdən gəlməsinə baxmayaraq, dövlət demokratik idarəçilik istiqamətində heç bir inkişafa nail olmamışdı. Bunun əvəzində, Sparta müasir elit diktatorluğa bənzər formada inkişaf etmişdi. Dövlət 6 əsrdən sonra mədəni cəhətdən də inkişafı dayandırmışdı. Ölkənin ətraf aləmdən təcrid olunması qismən bunun səbəblərindən biri idi. Şimal-qərbdən və Qərbdən dağlarla əhatələndiyinə və limanların azlığına görə Spartalıların ətraf dünyada yaşanan inkişafdan faydalanmaq şansı az idi. Bundan əlavə, azadlıq mübarizəsində xalqa yardım edəcək orta sinif yox idi. Sparta Yunanıstanın Lakoniya yaxud Lakedemoniya adlanan vilayətinin əsas şəhəri idi. Buna görə də Sparta bəzən Lakoniya (yaxud Lakedemoniya), spartalılar isə lakoniyalılar adlanırdı. Müasir dövrdə istifadə etdiyimiz “lakonik” sözünün kökü qədim spartalıların sözlərə qənaət etməsi faktına dayanır.
Peloponnes yarımadasının cənub-şərqində Lakoniya, cənub-qərbində isə Messeniya vilayəti yerləşirdi. Bu ərazinin torpağı çox münbit idi. E.ə. II minillikdə dorilər hücum edib Lakoniyanı tutduqdan sonra Sparta şəhərinin əsasını qoydular və özlərini spartalılar adlandırdılar. Spartalılar messeniyalılara qarşı uzun müddət mübarizə apardılar, e.ə.VII əsrdə onlara qalib gəldilər. Tabe olmayanlara ölkədən çıxıb getməyə icazə verdilər. Spartalılar yerli əhalinin çoxunu qula çevirdilər.
Qulları hilot adlandırırdılar. Azad adamlar spartalılara vergi verirdilər. E.ə. VI-VIII əsrlərdə Spartada quldarlıq dövləti yarandı. Burada xalq yığıncağı ahıl adamlardan ağsaqqallar şurası seçirdi. Onun üzvləri mühüm işlərə başçılıq edirdilər. Spartalılar ancaq hərbi işlə məşğul idilər. Qanun onların başqa işlə məşğul olmasına icazə vermirdi. Döyüş vaxtı onlar bir cərgəyə düzülüb nizələrini qabağa uzadır, irəli yeriyir, sanki divar hərəkət edirdi. Belə düzülüş falanqa adlanırdı. Spartalılar uşaq vaxtlarından sərt tərbiyə alır, bütün günü hərbi işlə məşğul olurdular. Spartalılar qısa və aydın danışırdılar. Belə danışıq lakonik danışıq adlanırdı. Sparta 30 ilə qədər davam edən Peloponnes müharibəsində (e.ə. 404-431) Afinaya qalib gəlmiş, bütün Yunanıstana hakim olmuşdu. E.ə. 146-cı ildə Romadan asılı vəziyyətə düşmüşdü.
Messeniyanın işğalı
Spartalılar mənşəcə şərqi Peloponnesdən gəlmiş işğalçı dorilər idilər. Onlar e.ə. 9-cu əsrin sonlarında bütün Lakoniyanı ələ keçirmiş, lakin bununla kifayətlənməmişdilər. Tayqet dağlarının qərbində Messeniyanın münbit çöllükləri yerləşir. Spartalılar oranı işğal etmək qərarına gəldilər. İşğal uğurlu oldu və Messeniya vilayəti Lakoniyaya birləşdirildi. Təxminən e.ə. 640-cı ildə messeniyalılar Arqosun ordusuna qoşuldular və üsyan başlatdılar. Lakoniya işğal edildi, lakin Arqos sərkərdəsinin ölümü və Tirtey dastanının vətənpərvər çağırışları spartalıları məğlubiyyətdən xilas edə bildi. Bu dəfə qaliblər heç kimə aman vermədilər. Onlar Messeniyanın torpaqlarıını ələ keçirdilər, dövlət idarəçilərinin bəzilərini öldürdülər, digərlərini isə sürgünə göndərdilər və əhalini qula (hilot) çevirdilər. Bundan sonra Spartanın xarici siyasəti müdafiəyönümlü oldu. Messeniya müharibəsindən sonra spartalılar xarici işğalların hilot üsyanına fürsət yaradacağından ehtiyat etdilər. Bu səbəbdən, Sparta özünü o vaxta qədər qazandıqlarını qoruyub saxlamağa həsr etdi.
Peloponnes müharibəsi
Afina e.ə. 478-ci ildə bir neçə yunan şəhəri ilə bərabər Deliya liqası adlanan hücum və müdafiə məqsədli ittifaq yaratdı. Farslarla aparılan müharibənin bitməsinə baxmayaraq, ittifaq illərlə qorunub saxlandı, çünki yunanların əksəriyyəti farsların geri dönməsi ehtimalından qorxurdu. Vaxt keçdikcə, Afina şəxsi istəklərinə görə ittifaqı tədricən hərbi-dəniz imperiyasına çevirdi. Afina öz məqsədləri üçün ümumi xəzinədəki pullardan istifadə etməyə başladı. Bu, qalan digər üzvlərin narazılığına səbəb oldu və nəhayət onlardan biri üsyan qaldırdı. Afina üsyanı yatırtdı, həmin şəhərin donanmasını zəbt etdi və işğal edilmiş ölkə kimi ona xərac kəsdi. Bu cür özbaşına davranış Afinanın heqemonluğunun bütün Yunanıstana yayılacağından ehtiyat edən Spartanın şübhələrini artırdı.
Müharibənin əsas səbəblərindən biri də Afina və Sparta arasındakı sosial və mədəni fərqlər idi. Afina demokratik, proqressiv, urban, imperialist, və elmi və mədəni cəhətdən inkişaf etmiş ölkə idi. Sparta isə aristokratik, konservativ, aqrar, provensial və mədəni cəhətdən geri qalmışdı. Bir-birindən bu qədər kəskin fərqlənən sistemlər yan-yana mövcud olanda münaqişənin baş verməsi qaçılmazdır. Afina və Sparta bir-birinə düşməncəsinə münasibət bəsləyirdilər. Afina Spartanı yontulmamış hesab edirdi. Spartalılar afinalıları şimali Peloponnes dövlətlərinin idarəsini ələ keçirməyə çalışmaqda və hilotları üsyan qaldırmağa təşviq etməkdə günahlandırırdılar. Münaqişənin başlanmasında iqtisadi amillər də böyük rol oynamışdı. Afina Siciliya və şimali İtaliya ilə əsas ticarət yolu olan Korinf körfəzini ələ keçirmək istəyirdi. Bu, Afinanı Spartanın əsas müttəfiqi Korinfin ölümcül düşməninə çevirirdi.
E.ə. 431-ci ildə başlayan və e.ə. 404-cü ilə qədər davam edən müharibə Afina üçün dəhşətli fəlakətlərlə nəticələndi. Afinanın ticarəti dağıldı, demokratiya devrildi, əhali isə dəhşətli qırğına məruz qaldı. Mənəvi tənəzzülü hərbi məğlubiyyətlər əvəz etdi. Xəyanət, rüşvətxorluq və vəhşilik son bir neçə il davam edən müharibənin gətirdiyi müsibətlər arasında idi. Afinalılar Milos adasının bütün kişi əhalisini qətlə yetirdi, qadınları və uşaqları isə qula çevirdilər. Nəhayət, Samos istisna olmaqla bütün müttəfiqlərini itirən və ərzaq ehtiyatı tükənən Afinanın təslim olmaq yaxud aclıqdan ölməkdən başqa seçimi qalmamışdı. Afina qarşısında qoyulan şərtlər dəhşətli idi; qalaların dağıdılması, bütün xarici əmlakın və donanmanın təslim edilməsi, hakim dövlət kimi Spartaya tabe olmaq.
Bütün Yunanıstan üzərində heqemonluğu
Sparta Afina üzərində qazandığı qələbədən sonra bütün Yunanıstanda hakimiyyəti ələ keçirdi. Spartanın dəstəklədiyi oliqarxiya bir sıra yunan şəhərində demokratiyanı əvəz etdi. Lakin Spartanın e.ə. 404 və e.ə. 371-ci illər arasında bütün Yunanıstan üzərində mütləq hakimiyyətini qoruyub saxlamaq üçün gücü və siyasi bacarığı kifayət etmədi. Bunun nəticəsində bir sıra yunan şəhərində vətəndaşlar arasında münaqişə başladı. Bu şəhərlərdə Spartanın əleyhinə olan demokratlar Spartanın dəstəklədiyi oliqarxlara qarşı üsyan qaldırdılar, bundan əlavə, Afina və Fiv şəhərində demokratlar Spartanın Yunanıstandakı heqemonluğuna son qoymaq üçün hakimiyyəti ələ keçirmişdilər. Fiv e.ə. 371-ci ildə Levktra döyüşündə Sparta qoşunlarını məğlub etdi. Lakin Fiv də Yunanıstanı uzun müddət idarə edə bilmədi. E.ə. 371-ci ildən e.ə. 338-ci ilə qədər dəyişən müttəfiqlər arasında aramsız döyüşlər davam etdi. Müharibə aparan tərəflər artıq tükənmişdilər. Yunan mədəniyyətinin möhtəşəmliyinin (ən görkəmli yunan filosofları Platon və Aristotel sayəsində yunan fəlsəfəsi təxminən e.ə. 390 və e.ə. 330-cu illər arasında öz zirvə dövrünü yaşayırdı) gec sönməsinə baxmayaraq, Yunanıstanın əsas şəhərlərinin hamısı tez bir zamanda hərbi və siyasi baxımdan zəifləmişdi.
Dövlət quruluşu
Sparta konstitutsiyası Qaranlıq əsrlərdəki köhnə sistemin formalarını qoruyub saxlayan dövlət quruluşunu dəstəkləyirdi. Lakin bir deyil, ayrı-ayrı yüksək rütbəli ailələri təmsil edən iki hökmdar var idi. Sparta hökmdarlarının hakimiyyəti məhdud idi. Onlar, əsasən, hərbi və dini lider idilər. Dövlətin ikinci orqanı iki hökmdar və 60 yaşdan yuxarı 28 zadəgandan ibarət şura idi. Bu orqan idarəçilik işlərinə nəzarət edir, yığıncağa təqdim etmək üçün qanun layihələri hazırlayır və cinayətin istintaqında ali məhkəmə kimi xidmət edirdi. Dövlətin üçüncü orqanı olan yığıncaq yetkinlik yaşına çatmış bütün kişi vətəndaşlardan ibarət idi, o, şuranın təkliflərini qəbul yaxud rədd edir və hökmdarlar istisna olmaqla bütün siyasi məmurları seçirdi. Sparta kontitutsiyasında ən ali dövlət orqanı 5 kişidən ibarət eforat adlanan şura idi. Eforlar əslində dövlətin özü idilər. Onlar şura və yığıncağı idarə edir, təhsil sisteminə və əmlakın bölüşdürülməsinə nəzarət edir, vətəndaşların həyatını senzuradan keçirirdilər. Eforatın bütün qanun layihələrinə veto qoymaq, yeni doğulmuş körpələrin talelərini həll etmək, şuradan əvvəl istintaq aparmaq və hətta dini işlər qaydasında getməsə, hökmdarları devirmək hüququ var idi. Buna görə də eforlar tərəfindən idarə edilən Sparta dövləti oliqarxiya hesab edilir.
Apella
Spartanın bütün tamhüquqlu, 30 yaşına çatmış vətəndaşlarının xalq yığıncağı. Əvvəllər Apellalar çarlar, sonralar isə eforlar tərəfindən çağırılırdı. Apella ali hakimiyyət orqanı hesab olunsa da, hüquqları gerusiya tərəfindən məhdudlaşdırılırdı. Apella gerusiya və eforların qərarlarını təsdiq və ya rədd edə bilər, lakin onları dəyişmək, yaxud təklif irəli sürmək hüququna malik deyildi. Qərarlar səsvermə yolu ilə qəbul edilirdi. Səsvermənin nəticəsini gerontlar müəyyən edirdilər. Apella çar və ya gerusiya tərəfindən buraxıla bilərdi. Apella qeyri-müntəzəm çağırılırdı, bu da Sparta oliqarxiyasının maraqlarına xidmət edirdi.
Sosial və ictimai həyat
Spartalıların həyatının, demək olar ki, bütün əsas aspektləri messeniyalılarla apardıqları müharibə ilə əlaqədar idi. Onlar düşmənləri tabe və qarət edərkən istəmədən özlərini qula çevirmişdilər. Spartalılar əsrlər boyunca üsyan qorxusu ilə yaşamışdılar. Bu qorxu onların konservatizmini və yeniliyə qarşı inadcıl müqavimətini izah edir. Onlar hər hansı yenilik baş verərsə, sistemin zəifləyəcəyindən qorxurdular. Onların əyalətçiliyi də eyni səbəblə əlaqəli idi. Onlar inkişafın ölkəyə gətirə biləcəyi təhlükəli ideyalardan qorxaraq səyahəti pisləyir və ətraf dünya ilə ticarət əlaqələrini qadağan edirdilər. Vətandaş sinifinin çox sayda qul əhali üzərində mütləq hakimiyyətini qoruyub saxlamaq ehtiyacı dəmir intizam və ciddi idarəçilik tələb edirdi; buna görə də spartalıların kollektivizmi sosial və iqtsadi həyatın bütün sahələrini əhatə edirdi. Spartalıların mədəni geriliyi təmkinlilikdən irəli gəlirdi və bu təmkinlilik Messeniyanı işğal etmək və onları sərt təzyiq altında saxlamaq üçün aparılan qızğın mübarizədən qaynaqlanırdı.
Sparta əhalisi 3 əsas sinifə bölünürdü. Hakimiyyət spartalılara yaxud ilk işğalçıların varislərinə məxsus idi. Spartalılar tarix boyu bütün əhalinin ən çox 1/20 hissəsini təşkil etmişdilər, lakin bütün siyasi üstünlük onlara məxsus idi. İkinci sinif periyeki yaxud “ətrafda məskunlaşmışlar” idilər. Bu sinifin mənşəyi naməlumdur, lakin, çox güman ki, onlar bir vaxtlar spartalıların müttəfiqləri olmuş və Sparta hakimiyyətini könüllü şəkildə qəbul etmiş xalqlar idilər. Hakim sinif və hilotlar arasında bufer əhali rolunu oynayan periyekilərə xidmətlərinin əvəzi olaraq ticarət və sənətkarlıqla məşğul olmağa icazə verilirdi. Ən alt təbəqə isə torpaq mükəlləfiyətli hilotlar yaxud qullar idi. Bu siniflər arasında yalnız periyekilər rahatlıq və azadlıqdan nəzərəçarpan dərəcədə zövq ala bilirdilər. Hilotların iqtisadi vəziyyəti o qədər də ağır deyildi, onlar sahiblərin mülkündə istehsal etdikləri məhsulun bir hissəsini özlərinə götürə bilərdilər, lakin onlarla mənəvi cəhətdən alçaldıcı rəftar edildiyinə görə tez-tez üsyan qaldırırdılar. Üsyanın qarşısını almaq üçün gənc spartalılar bəzən hilotlar arasında gizlin şəkildə yaşamağa göndərilirdi, onlar istədikləri şəxsi öldürmək hüququna malik gizli polislər idilər.
Spartiat sinifində doğulan şəxslər həyatları boyunca şərəfli qulluğa məhkum edilirdi. Sərt qaydalara tabe olmağa və şəxsi istəkləri qurban verməyə məhkum edilmiş spartalılar böyük maşındakı kiçik vintə bənzəyirdilər. Spartalı uşaqlar doğulanda möhkəmlik testindən keçir, zəif hesab edilən körpələr isə bir təpənin zirvəsində ölümə tərk edilirdi. Spartalı kişilərin təhsili, demək olar ki, hərbi təlimlə məhdudlaşırdı. Hərbi təlimlər yeddi yaşdan başlayır, oğlanları müharibəyə hazırlamaq və möhkəmlətmək üçün rəhimsiz cəzalar verilirdi. 20 yaşından 60 yaşına qədər bütün kişilər, demək olar ki, bütün vaxtlarını dövlət xidmətinə həsr edirdilər. Evliliyin məcburi olmasına baxmayaraq, az sayda ailə var idi; gənc kişilər kazarmalarda yaşamalı idilər. Onlar 30 yaşından sonra hələ də hərbi yeməkxanalarda yeməli idilər. Kişilər həyat yoldaşlarını güc rəmzi olaraq toy gecələrində qazanırdılar. Onlar qadınlarını sonra çox az görürdülər, bəzən kişilər “həyat yoldaşlarının üzünü gün işığında görməzdən əvvəl uşaq sahibi olurdular” (Plutarx, “Likurq”, Görkəmli kişilərin həyatı 1, 81). Güclü övladlar dünyaya gətirmək qadınların əsas vəzifəsi idi, lakin analar övladlarının dövlətin malı olması faktını qəbul etməli idilər. Spartalılar bu çətinliklərə və məhrumiyyətlərə etiraz etmirdilər. Çox güman ki, hakim sinif statusu onlara sərt qaydalar və hüquqların təkzibini unutdururdu.
İqtisadi həyat
Spartanın iqtisadi quruluşu, demək olar ki, tamamilə hərbi məhsuldarlıq və vətəndaş sinifinin hakimiyyətinə istiqamətlənmişdi. Ən yaxşı torpaqlar dövlətə məxsus idi və bərabər hissələrə bölünərək spartiat sinifinə verilirdi. Torpaq satıla, bağışlana və dəyişdirilə bilməzdi. Lakin sonralar torpağın satışına və dəyişdirilməsinə icazə verildi, bunun nəticəsində bəzi vətəndaşlar varlandılar. Torpağın becərilməsi ilə məşğul olan hilotlar dövlətə məxsus idi və torpaqla bərabər ayrı-ayrı şəxslərə verilirdi. Hilotların sahiblərinə onları azad etmək və ölkədən kənara satmaq qadağan edilmişdi. Hilotların əməyi bütün vətəndaş sinifinin ehtiyaclarını təmin edirdi. Çünki vətəndaş sinifinin üzvlərinə iqtisadi və kənd təsərrüfatı işləri ilə məşğul olmaq qadağan edilmişdi. Spartanın minimal ticarəti və sənayesi periyekilər tərəfindən həyata keçirilirdi. Beləliklə, Sparta hökuməti nə qədər repressiv idisə, iqtisadiyyatı da bir o qədər durğun idi.
Ədəbiyyat
- Elmi axtarışlar.
- Андреев Ю. В. Архаическая Спарта. Искусство и политика. СПб., 2008.
- Андреев Ю. В. Мужские союзы в дорийских городах-государствах (Спарта и Крит). СПб.: Алетейя, 2004. — .
- Зайков А. В. К вопросу о специфике спартанской экономики // Из истории античного общества. Нижний Новгород, 1991. C. 5—14. (Текст доступен с официального сайта исторического факультета Нижегородского государственного университета).
- Зайков А. В. Территориальная экспансия Лакедемона и становление спартанского полиса // Вестник Ленинградского государственного университета. 1991. Сер. 2. Вып. 3. С. 24–29.
- Зайков А. В. Спартанские ксенеласии // Античная древность и средние века. Вып. 30. Екатеринбург: УрГУ, 1999. С. 6—25.
- Печатнова Л. Г. История Спарты. Период архаики и классики. — Гуманитарная Академия, 2002. — .
- Хэммонд Н.Дж.Л. Пелопоннес // Расширение греческого мира. VIII—VI вв. до н. э. М.: Ладомир, 2007 (. Т. III, часть 3). — .
- Научно-популярные издания.
- Дубровский И. Спартанский эксперимент 2007-10-24 at the Wayback Machine // . — 2006. — № 1 (2784).
- Секунда Н. Армия Спарты. М.: АСТ, Астрель, 2004.- , , .
- В. С. Сергеев. История Древней Греции. СПб, издательство "Полигон", 2002, 702 стр.,
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- GTP—Sparta
- GTP—Ancient Sparta
- Sparta'nın tekrar gözden geçirilmiş tarihi, Antik Sparta'nın inanaçları ve kültürü
- Journal of Laconian Studies—A peer-review open source Journal for the study of Laconian history 2010-02-11 at the Wayback Machine
- Sparta & Yunan tarihi 2016-10-21 at the Wayback Machine
- Antik Tarih Kaynak Kitabı: 11. Brittanica: Sparta
- Antik Sparta'nın tarihi 2001-03-05 at the Wayback Machine
- Sparta gerçekleri
- Sparta Tarihi
İstinadlar
- Azərbaycan Milli Ensiklopediyası (25 cilddə). 1-ci cild: A – Argelander (25 000 nüs.). Bakı: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi. 2009. səh. 571. ISBN .
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Sparta Qedim Elence Attika lehcesi Sparth Sparte qedim Dor lehcesi Sparta Sparta klassik antik dovrde en cox Lakedaimwn Lakedaimon olaraq adlandirilan seher E e II minilliyin sonunda Dori istilasindan sonra Peloponnes yarimadasinda doriler terefinden qurulan seher ve seher dovleti Yunanistanda qedim dovlet SpartaSparthGerb37 04 55 sm e 22 25 25 s u Olke YunanistanTarixi ve cografiyasiEsasi qoyulub e e 900Legv olunubSahesi 1 182 km EhalisiResmi dili Qedim yunan diliSparta Vikianbarda elaqeli mediafayllarTarixiGenc spartalilar telimde Edqar Deqas Spartanin tarixi seher dovletlerin siyasi tekamulunde istisnaliq teskil edir Spartalilarin diger yunanlarla eyni kokden gelmesine baxmayaraq dovlet demokratik idarecilik istiqametinde hec bir inkisafa nail olmamisdi Bunun evezinde Sparta muasir elit diktatorluga benzer formada inkisaf etmisdi Dovlet 6 esrden sonra medeni cehetden de inkisafi dayandirmisdi Olkenin etraf alemden tecrid olunmasi qismen bunun sebeblerinden biri idi Simal qerbden ve Qerbden daglarla ehatelendiyine ve limanlarin azligina gore Spartalilarin etraf dunyada yasanan inkisafdan faydalanmaq sansi az idi Bundan elave azadliq mubarizesinde xalqa yardim edecek orta sinif yox idi Sparta Yunanistanin Lakoniya yaxud Lakedemoniya adlanan vilayetinin esas seheri idi Buna gore de Sparta bezen Lakoniya yaxud Lakedemoniya spartalilar ise lakoniyalilar adlanirdi Muasir dovrde istifade etdiyimiz lakonik sozunun koku qedim spartalilarin sozlere qenaet etmesi faktina dayanir Peloponnes yarimadasinin cenub serqinde Lakoniya cenub qerbinde ise Messeniya vilayeti yerlesirdi Bu erazinin torpagi cox munbit idi E e II minillikde doriler hucum edib Lakoniyani tutduqdan sonra Sparta seherinin esasini qoydular ve ozlerini spartalilar adlandirdilar Spartalilar messeniyalilara qarsi uzun muddet mubarize apardilar e e VII esrde onlara qalib geldiler Tabe olmayanlara olkeden cixib getmeye icaze verdiler Spartalilar yerli ehalinin coxunu qula cevirdiler Qullari hilot adlandirirdilar Azad adamlar spartalilara vergi verirdiler E e VI VIII esrlerde Spartada quldarliq dovleti yarandi Burada xalq yigincagi ahil adamlardan agsaqqallar surasi secirdi Onun uzvleri muhum islere basciliq edirdiler Spartalilar ancaq herbi isle mesgul idiler Qanun onlarin basqa isle mesgul olmasina icaze vermirdi Doyus vaxti onlar bir cergeye duzulub nizelerini qabaga uzadir ireli yeriyir sanki divar hereket edirdi Bele duzulus falanqa adlanirdi Spartalilar usaq vaxtlarindan sert terbiye alir butun gunu herbi isle mesgul olurdular Spartalilar qisa ve aydin danisirdilar Bele danisiq lakonik danisiq adlanirdi Sparta 30 ile qeder davam eden Peloponnes muharibesinde e e 404 431 Afinaya qalib gelmis butun Yunanistana hakim olmusdu E e 146 ci ilde Romadan asili veziyyete dusmusdu Messeniyanin isgaliSpartalilar mensece serqi Peloponnesden gelmis isgalci doriler idiler Onlar e e 9 cu esrin sonlarinda butun Lakoniyani ele kecirmis lakin bununla kifayetlenmemisdiler Tayqet daglarinin qerbinde Messeniyanin munbit collukleri yerlesir Spartalilar orani isgal etmek qerarina geldiler Isgal ugurlu oldu ve Messeniya vilayeti Lakoniyaya birlesdirildi Texminen e e 640 ci ilde messeniyalilar Arqosun ordusuna qosuldular ve usyan baslatdilar Lakoniya isgal edildi lakin Arqos serkerdesinin olumu ve Tirtey dastaninin vetenperver cagirislari spartalilari meglubiyyetden xilas ede bildi Bu defe qalibler hec kime aman vermediler Onlar Messeniyanin torpaqlariini ele kecirdiler dovlet idarecilerinin bezilerini oldurduler digerlerini ise surgune gonderdiler ve ehalini qula hilot cevirdiler Bundan sonra Spartanin xarici siyaseti mudafieyonumlu oldu Messeniya muharibesinden sonra spartalilar xarici isgallarin hilot usyanina furset yaradacagindan ehtiyat etdiler Bu sebebden Sparta ozunu o vaxta qeder qazandiqlarini qoruyub saxlamaga hesr etdi Peloponnes muharibesiAfina e e 478 ci ilde bir nece yunan seheri ile beraber Deliya liqasi adlanan hucum ve mudafie meqsedli ittifaq yaratdi Farslarla aparilan muharibenin bitmesine baxmayaraq ittifaq illerle qorunub saxlandi cunki yunanlarin ekseriyyeti farslarin geri donmesi ehtimalindan qorxurdu Vaxt kecdikce Afina sexsi isteklerine gore ittifaqi tedricen herbi deniz imperiyasina cevirdi Afina oz meqsedleri ucun umumi xezinedeki pullardan istifade etmeye basladi Bu qalan diger uzvlerin naraziligina sebeb oldu ve nehayet onlardan biri usyan qaldirdi Afina usyani yatirtdi hemin seherin donanmasini zebt etdi ve isgal edilmis olke kimi ona xerac kesdi Bu cur ozbasina davranis Afinanin heqemonlugunun butun Yunanistana yayilacagindan ehtiyat eden Spartanin subhelerini artirdi Muharibenin esas sebeblerinden biri de Afina ve Sparta arasindaki sosial ve medeni ferqler idi Afina demokratik proqressiv urban imperialist ve elmi ve medeni cehetden inkisaf etmis olke idi Sparta ise aristokratik konservativ aqrar provensial ve medeni cehetden geri qalmisdi Bir birinden bu qeder keskin ferqlenen sistemler yan yana movcud olanda munaqisenin bas vermesi qacilmazdir Afina ve Sparta bir birine dusmencesine munasibet besleyirdiler Afina Spartani yontulmamis hesab edirdi Spartalilar afinalilari simali Peloponnes dovletlerinin idaresini ele kecirmeye calismaqda ve hilotlari usyan qaldirmaga tesviq etmekde gunahlandirirdilar Munaqisenin baslanmasinda iqtisadi amiller de boyuk rol oynamisdi Afina Siciliya ve simali Italiya ile esas ticaret yolu olan Korinf korfezini ele kecirmek isteyirdi Bu Afinani Spartanin esas muttefiqi Korinfin olumcul dusmenine cevirirdi E e 431 ci ilde baslayan ve e e 404 cu ile qeder davam eden muharibe Afina ucun dehsetli felaketlerle neticelendi Afinanin ticareti dagildi demokratiya devrildi ehali ise dehsetli qirgina meruz qaldi Menevi tenezzulu herbi meglubiyyetler evez etdi Xeyanet rusvetxorluq ve vehsilik son bir nece il davam eden muharibenin getirdiyi musibetler arasinda idi Afinalilar Milos adasinin butun kisi ehalisini qetle yetirdi qadinlari ve usaqlari ise qula cevirdiler Nehayet Samos istisna olmaqla butun muttefiqlerini itiren ve erzaq ehtiyati tukenen Afinanin teslim olmaq yaxud acliqdan olmekden basqa secimi qalmamisdi Afina qarsisinda qoyulan sertler dehsetli idi qalalarin dagidilmasi butun xarici emlakin ve donanmanin teslim edilmesi hakim dovlet kimi Spartaya tabe olmaq Butun Yunanistan uzerinde heqemonluguSparta Afina uzerinde qazandigi qelebeden sonra butun Yunanistanda hakimiyyeti ele kecirdi Spartanin desteklediyi oliqarxiya bir sira yunan seherinde demokratiyani evez etdi Lakin Spartanin e e 404 ve e e 371 ci iller arasinda butun Yunanistan uzerinde mutleq hakimiyyetini qoruyub saxlamaq ucun gucu ve siyasi bacarigi kifayet etmedi Bunun neticesinde bir sira yunan seherinde vetendaslar arasinda munaqise basladi Bu seherlerde Spartanin eleyhine olan demokratlar Spartanin desteklediyi oliqarxlara qarsi usyan qaldirdilar bundan elave Afina ve Fiv seherinde demokratlar Spartanin Yunanistandaki heqemonluguna son qoymaq ucun hakimiyyeti ele kecirmisdiler Fiv e e 371 ci ilde Levktra doyusunde Sparta qosunlarini meglub etdi Lakin Fiv de Yunanistani uzun muddet idare ede bilmedi E e 371 ci ilden e e 338 ci ile qeder deyisen muttefiqler arasinda aramsiz doyusler davam etdi Muharibe aparan terefler artiq tukenmisdiler Yunan medeniyyetinin mohtesemliyinin en gorkemli yunan filosoflari Platon ve Aristotel sayesinde yunan felsefesi texminen e e 390 ve e e 330 cu iller arasinda oz zirve dovrunu yasayirdi gec sonmesine baxmayaraq Yunanistanin esas seherlerinin hamisi tez bir zamanda herbi ve siyasi baximdan zeiflemisdi Dovlet qurulusuSparta konstitutsiyasi Qaranliq esrlerdeki kohne sistemin formalarini qoruyub saxlayan dovlet qurulusunu destekleyirdi Lakin bir deyil ayri ayri yuksek rutbeli aileleri temsil eden iki hokmdar var idi Sparta hokmdarlarinin hakimiyyeti mehdud idi Onlar esasen herbi ve dini lider idiler Dovletin ikinci orqani iki hokmdar ve 60 yasdan yuxari 28 zadegandan ibaret sura idi Bu orqan idarecilik islerine nezaret edir yigincaga teqdim etmek ucun qanun layiheleri hazirlayir ve cinayetin istintaqinda ali mehkeme kimi xidmet edirdi Dovletin ucuncu orqani olan yigincaq yetkinlik yasina catmis butun kisi vetendaslardan ibaret idi o suranin tekliflerini qebul yaxud redd edir ve hokmdarlar istisna olmaqla butun siyasi memurlari secirdi Sparta kontitutsiyasinda en ali dovlet orqani 5 kisiden ibaret eforat adlanan sura idi Eforlar eslinde dovletin ozu idiler Onlar sura ve yigincagi idare edir tehsil sistemine ve emlakin bolusdurulmesine nezaret edir vetendaslarin heyatini senzuradan kecirirdiler Eforatin butun qanun layihelerine veto qoymaq yeni dogulmus korpelerin talelerini hell etmek suradan evvel istintaq aparmaq ve hetta dini isler qaydasinda getmese hokmdarlari devirmek huququ var idi Buna gore de eforlar terefinden idare edilen Sparta dovleti oliqarxiya hesab edilir Apella Spartanin butun tamhuquqlu 30 yasina catmis vetendaslarinin xalq yigincagi Evveller Apellalar carlar sonralar ise eforlar terefinden cagirilirdi Apella ali hakimiyyet orqani hesab olunsa da huquqlari gerusiya terefinden mehdudlasdirilirdi Apella gerusiya ve eforlarin qerarlarini tesdiq ve ya redd ede biler lakin onlari deyismek yaxud teklif ireli surmek huququna malik deyildi Qerarlar sesverme yolu ile qebul edilirdi Sesvermenin neticesini gerontlar mueyyen edirdiler Apella car ve ya gerusiya terefinden buraxila bilerdi Apella qeyri muntezem cagirilirdi bu da Sparta oliqarxiyasinin maraqlarina xidmet edirdi Sosial ve ictimai heyatSpartalilarin heyatinin demek olar ki butun esas aspektleri messeniyalilarla apardiqlari muharibe ile elaqedar idi Onlar dusmenleri tabe ve qaret ederken istemeden ozlerini qula cevirmisdiler Spartalilar esrler boyunca usyan qorxusu ile yasamisdilar Bu qorxu onlarin konservatizmini ve yeniliye qarsi inadcil muqavimetini izah edir Onlar her hansi yenilik bas vererse sistemin zeifleyeceyinden qorxurdular Onlarin eyaletciliyi de eyni sebeble elaqeli idi Onlar inkisafin olkeye getire bileceyi tehlukeli ideyalardan qorxaraq seyaheti pisleyir ve etraf dunya ile ticaret elaqelerini qadagan edirdiler Vetandas sinifinin cox sayda qul ehali uzerinde mutleq hakimiyyetini qoruyub saxlamaq ehtiyaci demir intizam ve ciddi idarecilik teleb edirdi buna gore de spartalilarin kollektivizmi sosial ve iqtsadi heyatin butun sahelerini ehate edirdi Spartalilarin medeni geriliyi temkinlilikden ireli gelirdi ve bu temkinlilik Messeniyani isgal etmek ve onlari sert tezyiq altinda saxlamaq ucun aparilan qizgin mubarizeden qaynaqlanirdi Sparta ehalisi 3 esas sinife bolunurdu Hakimiyyet spartalilara yaxud ilk isgalcilarin varislerine mexsus idi Spartalilar tarix boyu butun ehalinin en cox 1 20 hissesini teskil etmisdiler lakin butun siyasi ustunluk onlara mexsus idi Ikinci sinif periyeki yaxud etrafda meskunlasmislar idiler Bu sinifin menseyi namelumdur lakin cox guman ki onlar bir vaxtlar spartalilarin muttefiqleri olmus ve Sparta hakimiyyetini konullu sekilde qebul etmis xalqlar idiler Hakim sinif ve hilotlar arasinda bufer ehali rolunu oynayan periyekilere xidmetlerinin evezi olaraq ticaret ve senetkarliqla mesgul olmaga icaze verilirdi En alt tebeqe ise torpaq mukellefiyetli hilotlar yaxud qullar idi Bu sinifler arasinda yalniz periyekiler rahatliq ve azadliqdan nezerecarpan derecede zovq ala bilirdiler Hilotlarin iqtisadi veziyyeti o qeder de agir deyildi onlar sahiblerin mulkunde istehsal etdikleri mehsulun bir hissesini ozlerine goture bilerdiler lakin onlarla menevi cehetden alcaldici reftar edildiyine gore tez tez usyan qaldirirdilar Usyanin qarsisini almaq ucun genc spartalilar bezen hilotlar arasinda gizlin sekilde yasamaga gonderilirdi onlar istedikleri sexsi oldurmek huququna malik gizli polisler idiler Spartiat sinifinde dogulan sexsler heyatlari boyunca serefli qulluga mehkum edilirdi Sert qaydalara tabe olmaga ve sexsi istekleri qurban vermeye mehkum edilmis spartalilar boyuk masindaki kicik vinte benzeyirdiler Spartali usaqlar dogulanda mohkemlik testinden kecir zeif hesab edilen korpeler ise bir tepenin zirvesinde olume terk edilirdi Spartali kisilerin tehsili demek olar ki herbi telimle mehdudlasirdi Herbi telimler yeddi yasdan baslayir oglanlari muharibeye hazirlamaq ve mohkemletmek ucun rehimsiz cezalar verilirdi 20 yasindan 60 yasina qeder butun kisiler demek olar ki butun vaxtlarini dovlet xidmetine hesr edirdiler Evliliyin mecburi olmasina baxmayaraq az sayda aile var idi genc kisiler kazarmalarda yasamali idiler Onlar 30 yasindan sonra hele de herbi yemekxanalarda yemeli idiler Kisiler heyat yoldaslarini guc remzi olaraq toy gecelerinde qazanirdilar Onlar qadinlarini sonra cox az gorurduler bezen kisiler heyat yoldaslarinin uzunu gun isiginda gormezden evvel usaq sahibi olurdular Plutarx Likurq Gorkemli kisilerin heyati 1 81 Guclu ovladlar dunyaya getirmek qadinlarin esas vezifesi idi lakin analar ovladlarinin dovletin mali olmasi faktini qebul etmeli idiler Spartalilar bu cetinliklere ve mehrumiyyetlere etiraz etmirdiler Cox guman ki hakim sinif statusu onlara sert qaydalar ve huquqlarin tekzibini unutdururdu Iqtisadi heyatSpartanin iqtisadi qurulusu demek olar ki tamamile herbi mehsuldarliq ve vetendas sinifinin hakimiyyetine istiqametlenmisdi En yaxsi torpaqlar dovlete mexsus idi ve beraber hisselere bolunerek spartiat sinifine verilirdi Torpaq satila bagislana ve deyisdirile bilmezdi Lakin sonralar torpagin satisina ve deyisdirilmesine icaze verildi bunun neticesinde bezi vetendaslar varlandilar Torpagin becerilmesi ile mesgul olan hilotlar dovlete mexsus idi ve torpaqla beraber ayri ayri sexslere verilirdi Hilotlarin sahiblerine onlari azad etmek ve olkeden kenara satmaq qadagan edilmisdi Hilotlarin emeyi butun vetendas sinifinin ehtiyaclarini temin edirdi Cunki vetendas sinifinin uzvlerine iqtisadi ve kend teserrufati isleri ile mesgul olmaq qadagan edilmisdi Spartanin minimal ticareti ve senayesi periyekiler terefinden heyata kecirilirdi Belelikle Sparta hokumeti ne qeder repressiv idise iqtisadiyyati da bir o qeder durgun idi EdebiyyatElmi axtarislar Andreev Yu V Arhaicheskaya Sparta Iskusstvo i politika SPb 2008 Andreev Yu V Muzhskie soyuzy v dorijskih gorodah gosudarstvah Sparta i Krit SPb Aletejya 2004 ISBN 5 89329 669 9 Zajkov A V K voprosu o specifike spartanskoj ekonomiki Iz istorii antichnogo obshestva Nizhnij Novgorod 1991 C 5 14 Tekst dostupen s oficialnogo sajta istoricheskogo fakulteta Nizhegorodskogo gosudarstvennogo universiteta Zajkov A V Territorialnaya ekspansiya Lakedemona i stanovlenie spartanskogo polisa Vestnik Leningradskogo gosudarstvennogo universiteta 1991 Ser 2 Vyp 3 S 24 29 Zajkov A V Spartanskie ksenelasii Antichnaya drevnost i srednie veka Vyp 30 Ekaterinburg UrGU 1999 S 6 25 Pechatnova L G Istoriya Sparty Period arhaiki i klassiki Gumanitarnaya Akademiya 2002 ISBN 5 93762 008 9 Hemmond N Dzh L Peloponnes Rasshirenie grecheskogo mira VIII VI vv do n e M Ladomir 2007 T III chast 3 ISBN 978 5 86218 467 9 Nauchno populyarnye izdaniya Dubrovskij I Spartanskij eksperiment 2007 10 24 at the Wayback Machine 2006 1 2784 Sekunda N Armiya Sparty M AST Astrel 2004 ISBN 5 17 023262 4 ISBN 5 271 08554 6 ISBN 1 85532 689 0 V S Sergeev Istoriya Drevnej Grecii SPb izdatelstvo Poligon 2002 702 str ISBN 5 89173 171 1Hemcinin baxDorilerXarici kecidlerVikianbarda Sparta ile elaqeli mediafayllar var GTP Sparta GTP Ancient Sparta Sparta nin tekrar gozden gecirilmis tarihi Antik Sparta nin inanaclari ve kulturu Journal of Laconian Studies A peer review open source Journal for the study of Laconian history 2010 02 11 at the Wayback Machine Sparta amp Yunan tarihi 2016 10 21 at the Wayback Machine Antik Tarih Kaynak Kitabi 11 Brittanica Sparta Antik Sparta nin tarihi 2001 03 05 at the Wayback Machine Sparta gercekleri Sparta TarihiIstinadlarAzerbaycan Milli Ensiklopediyasi 25 cildde 1 ci cild A Argelander 25 000 nus Baki Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi Elmi Merkezi 2009 seh 571 ISBN 978 9952 441 02 4