Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Fəlsəfə (q.yun. φιλοσοφία) — varlığın (yəni təbiət və cəmiyyətin), insan təfəkkürünün və idrak prosesinin tabe olduğu ən ümumi qanuna uyğunluqlar haqqında elm.
Fəlsəfə ictimai şüurun qədim və özünəməxsus formasıdır. Nəticə etibarı ilə cəmiyyətin iqtisadi münasibətləri ilə müəyyən edilir.
Fəlsəfə sözü
"Filo" və "sofiya" yunan sözləridir. "Sofiya" hikmət, "filo" isə sevmək deməkdir."Filosofiya" — "hikməti sevmək" mənasını verir. "Fəlsəfə" isə orta əsr şərq alimlərinin bu yunan sözünü ərəb dilinə uyğun demələrindən yaranıb.
İlk dəfə Pifaqor özünü "filosof" adlandırıb və deyib:
"Mən öz yerimi bilirəm. Bilirəm ki, hikmət yalnız Tanrı biliyidir və məndə ola bilməz. Mən ancaq hikməti sevə bilərəm"
Fəlsəfənin predmeti
Fəlsəfə termininə ilk dəfə Pifaqorda təsadüf edilir. Xüsusi elm kimi onu ilk dəfə Platon fərqləndirmişdir. Fəlsəfə formalaşmış bir elm kimi quldarlıq cəmiyyətində meydana gəlmişdir. İlkin fəlsəfi görüşlərin şərqə məxsus olmasına baxmayaraq, fəlsəfə sistemli bir elm kimi ilk dəfə Yunanıstanda öyrənilmişdir.
Fəlsəfədə varlıq problemi
Müxtəlif fəlsəfə məktəbləri və cərəyanlarının kateqoriya aparatı sistemində varlıq kateqoriyası mərkəz yeri tutur. Varlıq sözü müxtəlif dünya dillərində təxminən "var olmaq", "mövcud olmaq", "üzə çıxmaq", "reallıq" mənalarını verir. Müasir fəlsəfə ədəbiyyatında varlıq anlayışı iki mənada işlədilir:
- Dar mənada — şüurdan asılı olmadan mövcud olan obyektiv reallıq;
- Geniş mənada materiya, şüur, ideyalar, hisslər, insanların fantaziyaları. Varlığın anlaşılmasını Platon xeyli genişləndirmışdir. O, fəlsəfə tarixində ilk dəfə göstərmişdir ki, yalnız maddi şeylər deyil, həm də ideal olanlar varlığa malikdirlər.
Orta əsrlərin xristian fəlsəfəsində Allahın varlığından ibarət olan "həqiqi" varlıq "qeyri-həqiqi" varlığa qarşı qoyulur və göstərilir ki, bütün qeyri-həqiqi varlıqları Allah yaratmışdır. Burada varlıq yaradanın və yaradılanın varlığı olmaqla iki növə ayrılır.
Varlığın müxtəlif formaları içərisindən bu formalardan ən ümumi və açıq-aşkar üzə çıxan spesifik mövcudluq üsullarına malık olanlarını seçıb ayırmağa imkan verir. Onlardan birinci qrupuna canlı və cansız varlıqların spesifikliyi; ikinci qrupuna canlılar içərisində özünəməxsus yer tutan, şüura, düşüncəyə malik olan, ideal obrazlarla iş görən, yəni abstrakt düşünən insanın varlığı daxildir. Varlığın ümumi mənzərəsini yaradarkən özünəməxsus piramida əmələ gəlir, onun əsasında cansız təbiət, onun üzərində canlı təbiət və ondan yuxarıda isə ruhun, canlı və cansız təbiətin vəhdətindən ibarət olan insan durur. Cansız təbiətin şey və proseslərinin varlığı bütün təbii və süni aləmdir, habelə təbiətin bütün halları və hadisələridir (ulduzlar, planetlər, torpaq, su və s.). Canlı təbiətin varlığı isə özündə iki səviyyəni ehtiva edir. Birinci səviyyə canlı, lakin ruhu, şüuru olmayan, ətraf mühitlə maddələr mübadiləsini həyata keçirən, çoxalmaq qabiliyyətinə malik olan bütün biosferadan, flora və faunadan ibarətdir. İkinci səviyyə isə konkret adamların varlığında, sosial varlıqdan və ideal varlıqdan ibarət olan insan və onun şüurunun varlığından ibarətdir.
Fəlsəfi kateqoriyalar
Fəlsəfə insanın dünyaya münasibətinin ən ümumi anlayışlarla dərk edilməsi fəlsəfi kateqoriyaların sayəsində baş verir. Kateqoriyalar təbiətin, cəmiyyətin və təfəkkürün ən umumi və vacib xüsusiyyətlərini özündə əks etdirir. Fəlsəfi kateqoriyalar fəlsəfənin zamanca inkişaf səviyyəsinə görə dəyişir.
Materialist dialektikada "materiya" ilk kateqoriya hesab olunurdu və onun tərifi də özünəməxsus səciyyəvi xüsusiyyətlərinə görə fərqlənirdi. Təsadüf kateqoriyası idealist fəlsəfədə təkzib olunur və yaxud tamamilə fərqli don geyindirilirdi.
Fəlsəfəyə ilk kateqoriya anlayışını antik dövr yunan filosofu Aristotel gətirmişdir. İnsanın dünyanın dəyişdirilməsinə və dərk edilməsinə istiqamətlənmiş fəaliyyəti boyu təbii olaraq kateqoriyalar da dəyişir və formalaşır. Onların sayı çoxalır, məzmunu genişlənir. Fəlsəfədə əsas hesab olunan kateqoriyalar aşağıdakılardır:
Fəlsəfə tarixi
Fəlsəfə tarixi antik dövrdən bu günə qədər fəlsəfənin inkişaf yolunu, strategiyasını, filosofların fəlsəfi nəzəriyyələrini, sistemlərini, baxışlarını öyrənir. Fəlsəfə tarixinin subyekti . Fəlsəfə tarixi tarixi inkişaf müddətində müəyyən mərhələlərdən keçmiş, çoxsaylı müstəqil düşüncələr, ideyalar, nəzəriyyələrlə zənginləşmişdir. Fəlsəfə tarixçisi tarixşünaslıq elminin də məsələyə yanaşma üslub və metodlarından, kriteriyalarından çıxış edərək Fəlsəfə tarixini öyrənir.
Antik dövrdən bu yana Fəlsəfə tarixi fəlsəfəni dövrlərə və yerlərə bölərək mərhələli şəkildə tədqiq edir. İlk fəlsəfi fikirlərin yaranıb inkişaf etdiyi qədim Şərq dünyası olmuşdur. Bu baxımdan fəlsəfə tarixçisi Şərq düşüncələrinə dövr və məkan prizmalarından yanaşaraq mövzunu adı altında tədqiq edir,
lakin fəlsəfənin beşiyi hesab olunan Şərq dünyası ilə bərabər fəlsəfi düşüncələrin sistemləşdirilməsində və zənginləşdirilməsində əhəmiyyətli yerə və rola malik Antik fəlsəfənin (Qədim yunan — roma fəlsəfəsi)də adını çəkmək mümkündür. etibarən fəlsəfə müəyyən dövrlərə və bölgələrə ayrılaraq araşdırılmış, tədqiq olunmuşdur.
Fəlsəfənin əsas istiqamətləri
Fəlsəfi nəzəriyyələr
İdealizm, materializm, modernizm, peripatetizm, praqmatizm, pozitivizm, ekzistensializm, rasionalizm, irrasionalizm, skeptisizm
Fəlsəfənin beş bölməsi var:
- Ontologiya — varlıq haqqında təlim
- Qneseologiya — idrak haqqında təlim
- Sosiologiya — cəmiyyət haqqında təlim
- Praksiologiya — insanın əməli haqqında təlim
- Aksiologiya — insanın gerçəklikdəki predmet və hadisələri qiymətləndirməsi haqqında təlim.
Fəlsəfənin iki əsas metodu var:
Xarici keçidlər
- Fridrix Hegel — Fəlsəfə ensiklopediyası. I cild. Bakı, 2005. 2012-10-15 at the Wayback Machine
- Azərbaycanda nəşr olunmuş islam şərqi və Azərbaycan fəlsəfəsi tarixinə həsr edilmiş monoqrafik əsərlərin biblioqrafiyası 2016-03-05 at the Wayback Machine
- Əsas fəlsəfi cərəyanlar
- Dusuncelerin Kokenleri (2006) (PDF)
- Fəlsəfə İnstitutu [ölü keçid]
- "Şərq fəlsəfəsi problemləri" jurnalı 2014-11-18 at the Wayback Machine
- İslam bölgəsi fəlsəfə tarixinin tədqiqi və tədrisi perspektivləri. Zümrüd Quluzadə. Bakı 2013-09-03 at the Wayback Machine
- İslam bölgəsi fəlsəfəsinin Orta əsrlər Qərbi Avropa fəlsəfəsinin təkamülündə yeri və rolu. Rahil Nəcəfov. Bakı 2013-09-03 at the Wayback Machine
- Ümumvəhdət fəlsəfəsi 2013-04-17 at the Wayback Machine
- Fəlsəfə dünyası
- Fəlsəfi Maarifçilik Assosiasiyası 2017-09-22 at the Wayback Machine
- Azərbaycan Fəlsəfə tarixi (çoxcildik, rus və Azərbaycan dillərində. Məsul redaktor: Zümrüd Quluzadə) 2015-02-16 at the Wayback Machine
- Azərbaycan fəlsəfə tarixinin konseptual məsələləri. Zümrüd Quluzadə. Bakı. 2009 2013-09-15 at the Wayback Machine
Həmçinin bax
İstinadlar
- Zeynəddin Hacıyev. "Fəlsəfə" (Ali məktəblər üçün dərslik), "Философия", "Philosophy". B., Adiloğlu, 2002, 488 səh. 2022-03-27 at the Wayback Machine
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun meqalenin muzakire sehifesine diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Felsefe q yun filosofia varligin yeni tebiet ve cemiyyetin insan tefekkurunun ve idrak prosesinin tabe oldugu en umumi qanuna uygunluqlar haqqinda elm Dusunen adam Roden source source source Felsefe Felsefe ictimai suurun qedim ve ozunemexsus formasidir Netice etibari ile cemiyyetin iqtisadi munasibetleri ile mueyyen edilir Felsefe sozu Filo ve sofiya yunan sozleridir Sofiya hikmet filo ise sevmek demekdir Filosofiya hikmeti sevmek menasini verir Felsefe ise orta esr serq alimlerinin bu yunan sozunu ereb diline uygun demelerinden yaranib Ilk defe Pifaqor ozunu filosof adlandirib ve deyib Men oz yerimi bilirem Bilirem ki hikmet yalniz Tanri biliyidir ve mende ola bilmez Men ancaq hikmeti seve bilerem Felsefenin predmeti Felsefe terminine ilk defe Pifaqorda tesaduf edilir Xususi elm kimi onu ilk defe Platon ferqlendirmisdir Felsefe formalasmis bir elm kimi quldarliq cemiyyetinde meydana gelmisdir Ilkin felsefi goruslerin serqe mexsus olmasina baxmayaraq felsefe sistemli bir elm kimi ilk defe Yunanistanda oyrenilmisdir Felsefede varliq problemiMuxtelif felsefe mektebleri ve cereyanlarinin kateqoriya aparati sisteminde varliq kateqoriyasi merkez yeri tutur Varliq sozu muxtelif dunya dillerinde texminen var olmaq movcud olmaq uze cixmaq realliq menalarini verir Muasir felsefe edebiyyatinda varliq anlayisi iki menada isledilir Dar menada suurdan asili olmadan movcud olan obyektiv realliq Genis menada materiya suur ideyalar hissler insanlarin fantaziyalari Varligin anlasilmasini Platon xeyli genislendirmisdir O felsefe tarixinde ilk defe gostermisdir ki yalniz maddi seyler deyil hem de ideal olanlar varliga malikdirler Orta esrlerin xristian felsefesinde Allahin varligindan ibaret olan heqiqi varliq qeyri heqiqi varliga qarsi qoyulur ve gosterilir ki butun qeyri heqiqi varliqlari Allah yaratmisdir Burada varliq yaradanin ve yaradilanin varligi olmaqla iki nove ayrilir Varligin muxtelif formalari icerisinden bu formalardan en umumi ve aciq askar uze cixan spesifik movcudluq usullarina malik olanlarini secib ayirmaga imkan verir Onlardan birinci qrupuna canli ve cansiz varliqlarin spesifikliyi ikinci qrupuna canlilar icerisinde ozunemexsus yer tutan suura dusunceye malik olan ideal obrazlarla is goren yeni abstrakt dusunen insanin varligi daxildir Varligin umumi menzeresini yaradarken ozunemexsus piramida emele gelir onun esasinda cansiz tebiet onun uzerinde canli tebiet ve ondan yuxarida ise ruhun canli ve cansiz tebietin vehdetinden ibaret olan insan durur Cansiz tebietin sey ve proseslerinin varligi butun tebii ve suni alemdir habele tebietin butun hallari ve hadiseleridir ulduzlar planetler torpaq su ve s Canli tebietin varligi ise ozunde iki seviyyeni ehtiva edir Birinci seviyye canli lakin ruhu suuru olmayan etraf muhitle maddeler mubadilesini heyata keciren coxalmaq qabiliyyetine malik olan butun biosferadan flora ve faunadan ibaretdir Ikinci seviyye ise konkret adamlarin varliginda sosial varliqdan ve ideal varliqdan ibaret olan insan ve onun suurunun varligindan ibaretdir Felsefi kateqoriyalarFelsefe insanin dunyaya munasibetinin en umumi anlayislarla derk edilmesi felsefi kateqoriyalarin sayesinde bas verir Kateqoriyalar tebietin cemiyyetin ve tefekkurun en umumi ve vacib xususiyyetlerini ozunde eks etdirir Felsefi kateqoriyalar felsefenin zamanca inkisaf seviyyesine gore deyisir Materialist dialektikada materiya ilk kateqoriya hesab olunurdu ve onun terifi de ozunemexsus seciyyevi xususiyyetlerine gore ferqlenirdi Tesaduf kateqoriyasi idealist felsefede tekzib olunur ve yaxud tamamile ferqli don geyindirilirdi Felsefeye ilk kateqoriya anlayisini antik dovr yunan filosofu Aristotel getirmisdir Insanin dunyanin deyisdirilmesine ve derk edilmesine istiqametlenmis fealiyyeti boyu tebii olaraq kateqoriyalar da deyisir ve formalasir Onlarin sayi coxalir mezmunu genislenir Felsefede esas hesab olunan kateqoriyalar asagidakilardir Mekan Zaman Sebeb Hereket Tesaduf HeqiqetFelsefe tarixiEsas meqale Felsefe tarixi Felsefe tarixi antik dovrden bu gune qeder felsefenin inkisaf yolunu strategiyasini filosoflarin felsefi nezeriyyelerini sistemlerini baxislarini oyrenir Felsefe tarixinin subyekti Felsefe tarixi tarixi inkisaf muddetinde mueyyen merhelelerden kecmis coxsayli musteqil dusunceler ideyalar nezeriyyelerle zenginlesmisdir Felsefe tarixcisi tarixsunasliq elminin de meseleye yanasma uslub ve metodlarindan kriteriyalarindan cixis ederek Felsefe tarixini oyrenir Antik dovrden bu yana Felsefe tarixi felsefeni dovrlere ve yerlere bolerek merheleli sekilde tedqiq edir Ilk felsefi fikirlerin yaranib inkisaf etdiyi qedim Serq dunyasi olmusdur Bu baximdan felsefe tarixcisi Serq dusuncelerine dovr ve mekan prizmalarindan yanasaraq movzunu adi altinda tedqiq edir lakin felsefenin besiyi hesab olunan Serq dunyasi ile beraber felsefi dusuncelerin sistemlesdirilmesinde ve zenginlesdirilmesinde ehemiyyetli yere ve rola malik Antik felsefenin Qedim yunan roma felsefesi de adini cekmek mumkundur etibaren felsefe mueyyen dovrlere ve bolgelere ayrilaraq arasdirilmis tedqiq olunmusdur Qedim Serq felsefesi Yunan roma felsefesi Antik felsefe Orta Esrler felsefesi Avropa felsefesi Serq felsefesi Muasir felsefeFilosoflar RafaelFelsefenin esas istiqametleriMifologiya Ontologiya Qneseologiya idrak nezeriyyesi Epistemologiya Mentiq Etika Estetika Siyaset felsefesi Din felsefesi Dil felsefesi Huquq felsefesi Tarix felsefesiFelsefi nezeriyyelerIdealizm materializm modernizm peripatetizm praqmatizm pozitivizm ekzistensializm rasionalizm irrasionalizm skeptisizm Felsefenin bes bolmesi var Ontologiya varliq haqqinda telim Qneseologiya idrak haqqinda telim Sosiologiya cemiyyet haqqinda telim Praksiologiya insanin emeli haqqinda telim Aksiologiya insanin gerceklikdeki predmet ve hadiseleri qiymetlendirmesi haqqinda telim Felsefenin iki esas metodu var Dialektika MetafizikaXarici kecidlerFridrix Hegel Felsefe ensiklopediyasi I cild Baki 2005 2012 10 15 at the Wayback Machine Azerbaycanda nesr olunmus islam serqi ve Azerbaycan felsefesi tarixine hesr edilmis monoqrafik eserlerin biblioqrafiyasi 2016 03 05 at the Wayback Machine Esas felsefi cereyanlar Dusuncelerin Kokenleri 2006 PDF Felsefe Institutu olu kecid Serq felsefesi problemleri jurnali 2014 11 18 at the Wayback Machine Islam bolgesi felsefe tarixinin tedqiqi ve tedrisi perspektivleri Zumrud Quluzade Baki 2013 09 03 at the Wayback Machine Islam bolgesi felsefesinin Orta esrler Qerbi Avropa felsefesinin tekamulunde yeri ve rolu Rahil Necefov Baki 2013 09 03 at the Wayback Machine Umumvehdet felsefesi 2013 04 17 at the Wayback Machine Felsefe dunyasi Felsefi Maarifcilik Assosiasiyasi 2017 09 22 at the Wayback Machine Azerbaycan Felsefe tarixi coxcildik rus ve Azerbaycan dillerinde Mesul redaktor Zumrud Quluzade 2015 02 16 at the Wayback Machine Azerbaycan felsefe tarixinin konseptual meseleleri Zumrud Quluzade Baki 2009 2013 09 15 at the Wayback MachineHemcinin bax Felsefe portaliVikianbarda Felsefe ile elaqeli mediafayllar var Azerbaycan felsefesi Felsefe meseleleri jurnal Felsefe ve ictimai inkisaf tarixiIstinadlarZeyneddin Haciyev Felsefe Ali mektebler ucun derslik Filosofiya Philosophy B Adiloglu 2002 488 seh 2022 03 27 at the Wayback Machine