Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Azərbaycan fəlsəfəsi — tarixən Azərbaycanda və ölkə xaricində yaşayan azərbaycanlıların fəlsəfi irsinin təşəkkül və təkamülünü əhatə edir.
Tarixi
Orta əsrlər
XIV əsrin əvvəllərindən XIX əsrin II yarısına qədər Azərbaycan ədəbiyyatında mövcud olan mövzular ya lirika, ya da mistik-fəlsəfi mövzuda hesab edilə bilər. Azərbaycan ədəbiyyatındakı şiə mövzusu ilkin dövrlərdə mistik-fəlsəfi istiqamətli idi, müxtəlif şiə təriqətləri və sufi birliklərinin geniş mövzu dağarcığından bəhrələnirdi.
XV əsrin sonu və XVI əsrin əvvəllərində yaşamış Azərbaycan şairi Həbibinin şeirlərində hürufiliklə bağlı məzmunlar öz yerini tapmışdır. O, aydın və canlı metaforalarla məhəbbət və sufilik mövzularında fəlsəfi şeirlər yazmışdır.
XVI əsrin əvvəllərində Səfəvilər imperiyasının qurulması və XVII əsrin əvvəllərində Şah I Abbasın qısamüddətli Osmanlı hakimiyyətindən sonra Şirvan və İran Azərbaycanını geri alması nəticəsində sünni fars, azərbaycanlı və kürd elm adamları Osmanlı imperiyasına köçmüşdür. Bu hadisə Osmanlı imperiyasında fəlsəfi elmlərə marağın artmasına gətirib çıxartmışdır. Səfəvilər imperiyasından qaçan bu alimlər özləri ilə Osmanlı imperiyasına məntiqi elmlər sahəsində yeni elmi əsərlər gətirdilər və bacarıqlı müəllimlər kimi şöhrət qazandılar.
Şəmsəddin Səmərqəndinin "Əl-Risalə fi ədəb əl-baht" əsəri Osmanlı imperiyasında Məsud Şirvaninin (?-1499) şərhi ilə birlikdə tədqiq edilirdi. Dövrünün məşhur alimi Məmməd Əmin Sadruddin Şirvanizadənin (?-1627) əsərlərindən biri Məmməd Fərnarinin Əsirəddin Əbhərinin "İsaquci"sinin şərhinə həsr edilmiş traktatı idi. Bu traktat XIX əsrdə hələ də Osmanlı çevrələrində tədqiq edilirdi. Məmməd Əminin nəvəsi olan Məmməd Sadıq Sadruddin Şirvanizadə (?-1708) isə məntiq sahəsində ən azı bir əsər yazmışdır.
Səfəvi ilahiyyatçısı Mirzə Zahirə Təfrişi (?-1702) məntiqi ilahiyyat və fəlsəfə sahəsində traktatlar müəllifi idi. O, Gürcüstanda katolik və ərəb pravoslav nümayəndələri və kilsə liderləri ilə dinlərarası debatlarda iştirak etmişdir. Azərbaycan türkcəsini böyük ehtimalla ana dili olaraq bilir, debatlarının bəzilərini bu dildə aparırdı.
XIX əsr
XIX əsrdə Azərbaycanın Rusiyanın tərkibinə qatılması ilə ölkənin qərbləşməsini istəyən maarifpərvərlik ideologiyası yarandı. Maarifpərvərlər ölkənin Avropadan geri qalmasını və dini cəhalətpərəstliyi tənqid edirdi.
Azərbaycan alimi Abbasqulu ağa Bakıxanov insanın elm və öyrənmə yolu ilə geridə qalmaqdan qurtulacağını fikirləşsə də, elm və din arasında harmoniyaya inanırdı. O, "Əxlaqın tərbiyələnməsi" əsərində İslam təlimlərindən bəhs edir və onları Yunan fəlsəfəsi və Qərb dəyərləri ilə müqayisə edirdi. Bakıxanovun "Nəsihətlər kitabı" əsəri mesaj baxımından Qaraxanlılar dövrünə aid "Qutadqu-bilik" əsəri ilə bir çox oxşarlıq daşıyır.
Mirzə Fətəli Axundov öz fəlsəfi fikirlərini "Kəmalüddövlə məktubları", "Mollayi-Ruminin və onun təsnifinin babında", "Həkimi-ingilis Yuma cavab", "Yek kəlmə haqqında" kimi əsərlərində bəyan edirdi. O, "Kəmalüddövlə məktubları" əsərində İslamın əsaslarını, despotik feodal dövləti, İranda hökm sürən aristokratik təbəqəni tənqid edirdi. XIX əsrdə Azərbaycanda ictimai və fəlsəfi fikrində İslam ideoloqu Cəmaləddin Əfqaninin irsi önəmli rol oynamışdır.
Müasir dövr
1918–1920-ci illərdə mövcud olmuş Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin fəlsəfəsinin yaradıcılarından biri olan Əli bəy Hüseynzadə "Milli Azərbaycan", "İslam bölgəsi miqyasında intibah" və "Turan" konsepsiyalarına görə təqiblərə məruz qalmışdır. O, türk xalqlarının inkişafında Şərq və Qərb mədəniyyətinin sintezini vacib hesab edir, türkçülüyün, islamçılığın və avropalaşmanın labüdlüyünü irəli sürürdü. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurucularından olan Məhəmməd Əmin Rəsulzadə milli müstəqil Azərbaycan ideyası və dövlət konsepsiyasının banilərindən biridir.
1920-ci ildə Azərbaycanın Qırmızı Ordu tərəfindən işğalından sonra marksizmin tədqiqinin və tədrisinin aparıldığı dialektik və tarixi materializm kafedrası açıldı. Bu dövrdə fəlsəfənin Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının himayəsində institualizasiyası baş verdi, Qərb fəlsəfəsinə aid əsərlərin azərbaycan dilinə tərcüməsi və Azərbaycan fəlsəfəsinin tədqiqi və sistemləşdirilməsi təmin edildi və Rene Dekart, Benedikt Spinoza, Tomas Hobbs, Con Lokk və Georq Vilhelm Fridrix Hegelin fəlsəfi görüşləri tədqiq edildi. Əddin Şakirzadənin Qədim Yunanıstan filosofu Epikürə həsr edilmiş əsəri məşhur idi. Bu dövrdə Azərbaycanın İmadəddin Nəsimi, Məhəmməd Füzuli kimi görkəmli mütəfəkkirlərinin fəlsəfi görüşləri ilə bağlı tədqiqatlar aparıldı. SSRİ-in son dövlərində paniranizmlə rəqabət aparan türkçülük ideologiyası populyarlıq qazandı. Bundan başqa Zakir Məmmədovun (1936–2008) Azərbaycan fəlsəfəsinin sistemləşdirilməsi və tədqiq edilməsində böyük rolu olmuşdur.
Həmçinin bax
İstinadlar
- Berengian, 1988. səh. 17-18
- Sadıkoğlu, 1996. səh. 374–375
- Javadi, Burrill, 1988. səh. 251–255
- El-Rouayheb, 2008. səh. 210
- El-Rouayheb, 2008. səh. 196
- El-Rouayheb, 2008. səh. 218
- El-Rouayheb, 2008. səh. 211-212
- Alsulami, Mohammed, “Mīrzā Ẓahīrā Tafrishī”, in: Christian-Muslim Relations 1500 - 1900, General Editor David Thomas. Consulted online on 18 March 2023
- Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, 2007. səh. 529
- Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, 2007. səh. 530
- Javadi, Hasan, “BAKIKHANOV, ABBAS-KULI-AGA”, in: Encyclopaedia Iranica Online, © Trustees of Columbia University in the City of New York. Consulted online on 18 March 2023.
- "NASIHATLAR OF ABBAS KULU AGHA BAKIKHANLI. Audrey L. ALTSTADT | Central Asian Monuments | Edited by H. B. Paksoy | CARRIE Books". Vlib.iue.it. 2019-05-04 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-12-02.
- М. Рафили. Пушкин и Мирза-Фатали Ахундов 2022-03-25 at the Wayback Machine. — "Пушкинский временник": Издательство Академии наук СССР, 1936. — С. 240–256.
- Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, 2007. səh. 531
Ədəbiyyat
- Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, Azərbaycan, Azərbaycan Milli Ensiklopediyası NPB, 2007
- Berengian, Sakina. Azeri and Persian Literary Works in Twentieth Century Iranian Azerbaijan. K. Schwarz. 1988. .
- Javadi, H.; Burrill, K. AZERBAIJAN x. Azeri Turkish Literature // In Yarshater, Ehsan (ed.). Encyclopædia Iranica (ingilis). Volume III/3: Azerbaijan IV–Bačča(-ye) Saqqā. London and New York: Routledge & Kegan Paul. 1988. 251–255. .
- El-Rouayheb, K. (2008). The Myth of “The Triumph of Fanaticism” in the Seventeenth-Century Ottoman Empire, Die Welt des Islams, 48(2), 196-221. doi: https://doi-org.wikipedialibrary.idm.oclc.org/10.1163/157006008X335930
- Sadıkoğlu, Cengiz. HABÎBÎ // TDV İslam Ansiklopedisi (türk). 14 (Geli̇bolu – Haddesenâ). İstanbul: Türkiyə Dəyanət Vəqfi. .
Xarici keçidlər
- Azərbaycanda nəşr olunmuş islam şərqi və Azərbaycan fəlsəfəsi tarixinə həsr edilmiş monoqrafik əsərlərin biblioqrafiyası 2016-03-05 at the Wayback Machine
- "Şərq fəlsəfəsi problemləri" jurnalı 2014-11-18 at the Wayback Machine
- İslam bölgəsi fəlsəfə tarixinin tədqiqi və tədrisi perspektivləri. Zümrüd Quluzadə. Bakı 2013-09-03 at the Wayback Machine
- İslam bölgəsi fəlsəfəsinin Orta əsrlər Qərbi Avropa fəlsəfəsinin təkamülündə yeri və rolu. Rahil Nəcəfov. Bakı 2013-09-03 at the Wayback Machine
- Azərbaycan Fəlsəfə tarixi (çoxcildik, rus və Azərbaycan dillərində. Məsul redaktor: Zümrüd Quluzadə) 2015-02-16 at the Wayback Machine
- Azərbaycan fəlsəfə tarixinin konseptual məsələləri. Zümrüd Quluzadə. Bakı. 2009 2013-09-15 at the Wayback Machine
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Azerbaycan felsefesi tarixen Azerbaycanda ve olke xaricinde yasayan azerbaycanlilarin felsefi irsinin tesekkul ve tekamulunu ehate edir TarixiOrta esrler Esas meqale Azerbaycanda tesevvuf XIV esrin evvellerinden XIX esrin II yarisina qeder Azerbaycan edebiyyatinda movcud olan movzular ya lirika ya da mistik felsefi movzuda hesab edile biler Azerbaycan edebiyyatindaki sie movzusu ilkin dovrlerde mistik felsefi istiqametli idi muxtelif sie teriqetleri ve sufi birliklerinin genis movzu dagarcigindan behrelenirdi XV esrin sonu ve XVI esrin evvellerinde yasamis Azerbaycan sairi Hebibinin seirlerinde hurufilikle bagli mezmunlar oz yerini tapmisdir O aydin ve canli metaforalarla mehebbet ve sufilik movzularinda felsefi seirler yazmisdir XVI esrin evvellerinde Sefeviler imperiyasinin qurulmasi ve XVII esrin evvellerinde Sah I Abbasin qisamuddetli Osmanli hakimiyyetinden sonra Sirvan ve Iran Azerbaycanini geri almasi neticesinde sunni fars azerbaycanli ve kurd elm adamlari Osmanli imperiyasina kocmusdur Bu hadise Osmanli imperiyasinda felsefi elmlere maragin artmasina getirib cixartmisdir Sefeviler imperiyasindan qacan bu alimler ozleri ile Osmanli imperiyasina mentiqi elmler sahesinde yeni elmi eserler getirdiler ve bacariqli muellimler kimi sohret qazandilar Semseddin Semerqendinin El Risale fi edeb el baht eseri Osmanli imperiyasinda Mesud Sirvaninin 1499 serhi ile birlikde tedqiq edilirdi Dovrunun meshur alimi Memmed Emin Sadruddin Sirvanizadenin 1627 eserlerinden biri Memmed Fernarinin Esireddin Ebherinin Isaquci sinin serhine hesr edilmis traktati idi Bu traktat XIX esrde hele de Osmanli cevrelerinde tedqiq edilirdi Memmed Eminin nevesi olan Memmed Sadiq Sadruddin Sirvanizade 1708 ise mentiq sahesinde en azi bir eser yazmisdir Sefevi ilahiyyatcisi Mirze Zahire Tefrisi 1702 mentiqi ilahiyyat ve felsefe sahesinde traktatlar muellifi idi O Gurcustanda katolik ve ereb pravoslav numayendeleri ve kilse liderleri ile dinlerarasi debatlarda istirak etmisdir Azerbaycan turkcesini boyuk ehtimalla ana dili olaraq bilir debatlarinin bezilerini bu dilde aparirdi XIX esr Mirze Feteli Axundovun Kemaluddovle mektublari 1865 XIX esrde Azerbaycanin Rusiyanin terkibine qatilmasi ile olkenin qerblesmesini isteyen maarifperverlik ideologiyasi yarandi Maarifperverler olkenin Avropadan geri qalmasini ve dini cehaletperestliyi tenqid edirdi Azerbaycan alimi Abbasqulu aga Bakixanov insanin elm ve oyrenme yolu ile geride qalmaqdan qurtulacagini fikirlesse de elm ve din arasinda harmoniyaya inanirdi O Exlaqin terbiyelenmesi eserinde Islam telimlerinden behs edir ve onlari Yunan felsefesi ve Qerb deyerleri ile muqayise edirdi Bakixanovun Nesihetler kitabi eseri mesaj baximindan Qaraxanlilar dovrune aid Qutadqu bilik eseri ile bir cox oxsarliq dasiyir Mirze Feteli Axundov oz felsefi fikirlerini Kemaluddovle mektublari Mollayi Ruminin ve onun tesnifinin babinda Hekimi ingilis Yuma cavab Yek kelme haqqinda kimi eserlerinde beyan edirdi O Kemaluddovle mektublari eserinde Islamin esaslarini despotik feodal dovleti Iranda hokm suren aristokratik tebeqeni tenqid edirdi XIX esrde Azerbaycanda ictimai ve felsefi fikrinde Islam ideoloqu Cemaleddin Efqaninin irsi onemli rol oynamisdir Muasir dovr 1918 1920 ci illerde movcud olmus Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin felsefesinin yaradicilarindan biri olan Eli bey Huseynzade Milli Azerbaycan Islam bolgesi miqyasinda intibah ve Turan konsepsiyalarina gore teqiblere meruz qalmisdir O turk xalqlarinin inkisafinda Serq ve Qerb medeniyyetinin sintezini vacib hesab edir turkculuyun islamciligin ve avropalasmanin labudluyunu ireli sururdu Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin qurucularindan olan Mehemmed Emin Resulzade milli musteqil Azerbaycan ideyasi ve dovlet konsepsiyasinin banilerinden biridir 1920 ci ilde Azerbaycanin Qirmizi Ordu terefinden isgalindan sonra marksizmin tedqiqinin ve tedrisinin aparildigi dialektik ve tarixi materializm kafedrasi acildi Bu dovrde felsefenin Azerbaycan Milli Elmler Akademiyasinin himayesinde institualizasiyasi bas verdi Qerb felsefesine aid eserlerin azerbaycan diline tercumesi ve Azerbaycan felsefesinin tedqiqi ve sistemlesdirilmesi temin edildi ve Rene Dekart Benedikt Spinoza Tomas Hobbs Con Lokk ve Georq Vilhelm Fridrix Hegelin felsefi gorusleri tedqiq edildi Eddin Sakirzadenin Qedim Yunanistan filosofu Epikure hesr edilmis eseri meshur idi Bu dovrde Azerbaycanin Imadeddin Nesimi Mehemmed Fuzuli kimi gorkemli mutefekkirlerinin felsefi gorusleri ile bagli tedqiqatlar aparildi SSRI in son dovlerinde paniranizmle reqabet aparan turkculuk ideologiyasi populyarliq qazandi Bundan basqa Zakir Memmedovun 1936 2008 Azerbaycan felsefesinin sistemlesdirilmesi ve tedqiq edilmesinde boyuk rolu olmusdur Hemcinin baxSerq felsefesiIstinadlarBerengian 1988 seh 17 18 Sadikoglu 1996 seh 374 375 Javadi Burrill 1988 seh 251 255 El Rouayheb 2008 seh 210 El Rouayheb 2008 seh 196 El Rouayheb 2008 seh 218 El Rouayheb 2008 seh 211 212 Alsulami Mohammed Mirza Ẓahira Tafrishi in Christian Muslim Relations 1500 1900 General Editor David Thomas Consulted online on 18 March 2023 Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi 2007 seh 529 Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi 2007 seh 530 Javadi Hasan BAKIKHANOV ABBAS KULI AGA in Encyclopaedia Iranica Online c Trustees of Columbia University in the City of New York Consulted online on 18 March 2023 NASIHATLAR OF ABBAS KULU AGHA BAKIKHANLI Audrey L ALTSTADT Central Asian Monuments Edited by H B Paksoy CARRIE Books Vlib iue it 2019 05 04 tarixinde Istifade tarixi 2018 12 02 M Rafili Pushkin i Mirza Fatali Ahundov 2022 03 25 at the Wayback Machine Pushkinskij vremennik Izdatelstvo Akademii nauk SSSR 1936 S 240 256 Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi 2007 seh 531EdebiyyatAzerbaycan Milli Ensiklopediyasi Azerbaycan Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi NPB 2007 Berengian Sakina Azeri and Persian Literary Works in Twentieth Century Iranian Azerbaijan K Schwarz 1988 ISBN 978 3 922968 69 6 Javadi H Burrill K AZERBAIJAN x Azeri Turkish Literature In Yarshater Ehsan ed Encyclopaedia Iranica ingilis Volume III 3 Azerbaijan IV Bacca ye Saqqa London and New York Routledge amp Kegan Paul 1988 251 255 ISBN 978 0 71009 115 4 El Rouayheb K 2008 The Myth of The Triumph of Fanaticism in the Seventeenth Century Ottoman Empire Die Welt des Islams 48 2 196 221 doi https doi org wikipedialibrary idm oclc org 10 1163 157006008X335930 Sadikoglu Cengiz HABIBI TDV Islam Ansiklopedisi turk 14 Geli bolu Haddesena Istanbul Turkiye Deyanet Veqfi ISBN 9789753894418 Xarici kecidlerAzerbaycanda nesr olunmus islam serqi ve Azerbaycan felsefesi tarixine hesr edilmis monoqrafik eserlerin biblioqrafiyasi 2016 03 05 at the Wayback Machine Serq felsefesi problemleri jurnali 2014 11 18 at the Wayback Machine Islam bolgesi felsefe tarixinin tedqiqi ve tedrisi perspektivleri Zumrud Quluzade Baki 2013 09 03 at the Wayback Machine Islam bolgesi felsefesinin Orta esrler Qerbi Avropa felsefesinin tekamulunde yeri ve rolu Rahil Necefov Baki 2013 09 03 at the Wayback Machine Azerbaycan Felsefe tarixi coxcildik rus ve Azerbaycan dillerinde Mesul redaktor Zumrud Quluzade 2015 02 16 at the Wayback Machine Azerbaycan felsefe tarixinin konseptual meseleleri Zumrud Quluzade Baki 2009 2013 09 15 at the Wayback Machine