Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Cəmaləddin Əfqani ya da bütün adıyla Seyyid Cəmaləddin Məhəmməd bin Səfdər əl-Əfqanî əl-Hüseynî — 19-cu əsrin tanınmış mütəfəkkir və siyasətçilərindən biri olan müsəlman aktivist və ideoloq. banilərindən və birliyinin müdafiəçilərindəndir. Olduqca hərəkətli bir həyat yaşamış olan Əfqani, geniş bir çevrəyə dərindən təsir etmişdir. Həm Qərb, həm də İslam aləmini yaxşı tanıyıb. İslam dünyasının müasirləşmə məsələsini müzakirəyə çıxaran Əfqani, İslamın özünə, əsasına zərər vermədən ağıllı bir proqram çərçivəsində problemləri həll etməyə çalışıb.
| Cəmaləddin Əfqani | |
|---|---|
 | |
| Doğum tarixi | 1838 və ya 1839 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 9 mart 1897 |
| Vəfat yeri | |
| Dəfn yeri | |
| Tanınmış yetirməsi | Məhəmməd Əbdüh |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
Qocaman Şərq həmişə böyük şəxsiyyətləri ilə zəngin olmuşdur. Onların hikməti, mühakiməsi və fikir dünyası ilə bir neçə nəslin mənəvi inkişafına təkan vermiş, onların yeni ruhda yetişib formalaşmasına kömək etmişdir. Belə şəxsiyyətlərdən biri də müasirlərin "Böyük bir müsəlman" və yaxud "Böyük bir şərqli", "Müsəlman dünyasının mümtaz siması" adlandırdığı Şeyx Cəmaləddin Əfqanidir. O, keçən əsrin sonlarında islam dəyərlərini, dünya xalqlarının mənəvi zənginliyini, fəlsəfi irsini, tarixini öyrənən və bütün müsəlman Şərqi üçün çıxış yolları axtarmağa çalışan mütəfəkkirdir. O, Şərq və Qərb mədəniyyətlərini mənimsəmiş və özünün fəlsəfi sistemini müəyyənləşdirmişdir.
Cəmaləddin Əfqani (əsl adı Seyid Məhəmməd ibn Səfdər) 1838-ci ilin noyabr ayında Həmədan yaxınlığındakı Əsədabad kəndində doğulmuşdur. Ərəb, Fars və Türk dillərini mükəmməl öyrənmiş və hər üç dildə əsər yazmışdır. O, fransız və rus dillərinə də bələd idi. Son vaxtlara qədər konkret olaraq onun hansı millətə mənsub olduğu dəqiq məlum deyildir. Bəzi mənbələrdə onu ərəb hesab edirlər. Hətta onun sevimli tələbəsi Şeyx Məhəmməd Əbdeh onun Hüseyn ibn Əli ibn Əbu Talib sülaləsi ilə peyğəmbər nəslinə mənsub olduğunu göstərir və seyid titulunu da bununla əlaqələndirir. Amma müasirləri, xüsüsən şagirdləri onun özündən milliyət etubari ilə türk olduğunu eşitmişlər.
Əhmədbəy Ağaoğlu gündəliyində yazır: "Cəmaləddin Əfqaniyə üç dəfə mülaki oldum. İkinci dəfə mülaqatımızda onun əsli haqqında məlumat istədim,verdukləri cavabı hüzurlarında dəftərimə köçürdüm. Sözlərini eynən nəql edirəm:" Mənin babam və anam əslən Marağalıdır, fəqər sonra Həmədana köçmüşlər. Mən Həmədanda doğulmuşam.Həmədanda babamın işləri pozulduğundan Əfqanıstana hicrət etmək məcburiyyətində qalmışdır". Marağa Azərbaycanın türk şəhərlərindən biridir. Cəmaləddin Azərbaycan dilini ana dili olaraq konuşurdu".
C.Əfqaninin atası nüfuzlu din xadimi idi. Atasının sayəsində o, Kabildə mükəmməl dini təhsil aldıqdan sonra o zaman Əfqanıstanın suverenliyinə çalışan və bir müddət buna nail olan Əmir Dost Məhəmmədin yanında xidmət etmişdir. Lakin Əmir 1863-cü ildə öləndən bir qədər sonra qəbilə və vərəsə çəkişmələri zamanı o, oradan uzaqlaşmış, daha doğrusu, uzaqlaşdırılmışdır.Əfqani təxəllüsü də Əfqanıstanla bağlı idi. İran istibdadından və onların təqibindən qurtarmaq üçün o özünü çox vaxt Əfqan təbəsi kimi göstərirdi.
Şərqin bu böyük mütəfəkkirinin bir neçə çap olunmuş elmi, töfsiyyələri, məktubları, çoxlu həmsöhbətləri, şagirdləri və davamçıları vardır.
Doktor Şeyx Mustafa Əbdulrəzzaq yazır: "Seyid Cəmaləddinin əzəmətindən və böyüklüyündən danışarkən təkçə bunu demək kifayətdir ki, o, yeni Şərq tarixində insanları azadlığa çağıran birinci şəxs idi və bu yolda şəhid də o olmuşdur".
Ömrünü əsasən səyahətlərdə keçirən Cəmaləddin Əfqani bir müddət Hindistanda və Misirdə yaşamış, Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin qeydlərinə görə, Misir Universiteində professor işləmiş, məşhur Ərabi paşa üsyanlarının rəhbərlərindən biri olmuşdur. Sonra o, Hindistana köçüb Heydərabadda məskunlaşmış, ingilislərin təkidi ilə oradan da uzaqlaşdırılmışdır. Bir müddət Tehranda yaşamış və çox keçmədən Londona gedib ömrünün bir hissəsini ingilislərin arasında keçirmişdir.
Mənbələr göstərir ki, Əfqani Amerkada da olmuş, sonra Parisə qayıtmiş, bir müddət publisistika və qəzetçiliklə məşğul olmuşdur, hətta slavyanofillərin rəhbəri Katqovla görüşüb Hindistanın azadlığl uğrunda birgə mübarizə aparmağı ona təklif etmişdir. Bütün bunlar onu Qərb müstəmləkəçilərinə qorxulu və təhlükəli düşmən kimi tanıtmışdir.
Vaxtilə Türkiyədə olmasına və 1878-ci ildə elm və tədris ocaqlarında oxuduğu antiimperialist xarakterli mühazirələrinə görə ölkədən qovulmasına baxmayaraq Sultan Əbdülhəmid onu 1892-ci ildə yenidən Türkiyəyə dəvət edir. O, ikinçi dəfə İstanbula gəlir və ömrünün axırına, yəni 1897-ci ilə qədər burada yaşayır.
1944-cu ildə sümükləri cixarılıb Əfqanıstana aparılmış və Kabildə torpağa basdırılmışdır.
C.Əfqani ilk siyasi fəaliyyətinə doğma vətəni İranda başlamışdır. O, dəfələrlə Tehrana gəlib buradakı qabaqcıl adamlarla görüşmüş, çoxlu həmfikir toplamış, İranın acınacaqlı vəziyyəti, gələcək taleyi haqqında elmi və siyasi məsələlər ətrafında fikir mübadiləsi aparmışdır.
C.Əfqani dini təhsil görmüşdü. Lakin onun tələb etdiyi elm şəriət elmi "elmi-ədyan" deyildi, dünyəvi elimlər idi, bəşəriyyətin tərəqqisinə kömək edən, qoluna güc, gözünə işıq, fikirinə yardışçı olunan elimlə idi. O, yazırdı: "Bütün var-dövlət, sərvət əsasən elmin məhsuludur. Dünya elm üstündə bərqərar olur.Elmi bəşəriyyətin əlindən alsan, daha dünyada insanlıqdan əsər qalmaz. Elm bir nəfərin gücünü on nəfərə, min və on min nəfərə bərabər edir".
Təəssüf ki, müsəlman Şərqi Monqol istilasından sonra tənəzzulə uğradı. Geniş xalq kütləsi dünyəvi elmlərdən uzaqlaşdırıldı. H.Zərdabinin sözləri ilə desək, islam 500 il üzü tənəzzülə doğru getdi. Halbuku islam dini elm dinidir. Elm sahəsində o, nəinki mühavizəkarlıq etmir, əksinə, elmin inkişafına zəmin yaradır. Cəmaləddin bütün elmi mübahisələrdə qətiyyətlə deyirdi ki, "elmə və mədəniyyətə ən yaxın və ən doğma din islam dinidir".
Lakin elmə doğma olan belə bir din son əsrlərdə cahil təfsirçilərin ucbatından xurafat, mövhumat dininə cevrilmişdir. Mürtəce din xadimləri hər şeyi alın yazısı ilə, qəzavü-qədərlə bağlayır insanları əməli fəaliyyətdən, işgüzarlıqdan, təşəbbüskarlıqdan uzaqlaşdırmağa çalışır, beyinlərə boş-boş şeylər yeridirdilər. Cəmaləddin Əfqani hələ 1872-ci ildə Kəlkütədəki ingilis məktəbində oxuyan müsəlman gəncləri qarşısında çıxış edərək deyirdi: "Qəribə burasıdır ki, müsəlman üləmaları elmi iki yerə bölmuşlər: müsəlman elmləri və Avropa elimləri. Bununla da onlar müsəlman xalqını faydalı elimləri mənimsəməkdən çəkindirirlər. Onlar başa düşmürlər ki, insanı şərafətli edən elm ayrıca hec bir xalqa mənsub deyil, kim ona yiyələnsə onundur".
Cəmaləddin həmin cixişinda belə bir maraqlı məsələyə də toxunurdu: "Təəccüblü burasıdır ki, müsəlmanlar Aristoteli o qədər rəğbətlə oxuyurlar ki, elə bil o əsl müsəlmandır. Amma Nyutonu, Qalileyi, Kepleri kafir hesab edirlər. Elmin atası-anası və sübutu dəlildir. Burada əsas Aristotel, yaxud Qaliley deyildir, haqqı, həqiqəti sübut edən elmi bizim üləmalar qadağan edirlər, elə bilirlər ki, bununla islamı qoruyub saxlayırlar. Belə adamlar əslində islamın düşmənləridir".
O, 1891-ci ilin dekabırında İngiltərənin "Mançestr qardyan" qəzetinə verdiyi müsahibəsində də bu məsələdən bəhs edərək deyirdi: "İranda indiki cəhalətin islam qanunlarına qətiyyən dəxli yoxdur. Bunlar nadan və cahil təfsirçilərin islama etdikləri əlavələrin nəticəsidir. Tarixi təkamül və inkişaf onların bu səhvlərini üzə çıxarıb islah edəcəkdir".
Odur ki, Cəmaləddin Əfqani başqa din xadimlərindən fərqli olaraq tərəqqinin,təkamülün əsasını elmdə görür və deyirdi: "Dünyanın sultanı həmişə elm olmuş,elimdir və elm olaraq qalacaqdır. Hələ heç kəs bu sultanı elm sarayından qova bilməmişdir. Dünyanın həqiqi hökmdarı olan elm ancaq vaxr aşırı paytaxtını dəyişmiş, gah Məşriqdən Məqribə, gah da Məqribdən Məşriqə getmişdir".
Əhməd Ağaoğlunun fikrincə, ittihadi-islam Quranın təbiətindən doğsa da o, siyasi bir cərəyan kimi ancaq "Seyid Cəmaləddin Əfqaninin zühuru ilə dünya üzü gördü", çünki Cəmaləddin Allah kəlamlarına başqa yöndən yanaşır, dövrün tələblərindən və Quranın təbiətindən çıxış edərək ciddi islahtlar irəli sürür və ittihadi islama Şərq xalqlarının nicatı kimi baxırdı.
İstinadlar
- Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
- Kedourie E. Jamal al-Din al-Afghani // Encyclopædia Britannica (ing.).
- Dictionary of African Biography (ing.). / E. K. Akyeampong, Henry Louis Gates, Jr. NYC: OUP, 2012.
- Jamāl al-Dīn al-Afghānī // https://pantheon.world/profile/person/Jamāl_al-Dīn_al-Afghānī.
- Djamal ad-Din al-Afghani // Brockhauz Ensiklopediyası (alm.).
- TDV İslam Ansiklopedisi, cilt: 10, s. 456-466
- Landau, Jacob. "Pantürkizm", Sarmal yayınları, s. 65
- "Jamal ad-Din al-Afghan". . 15 December 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 5 September 2010. (#redundant_parameters); (#redundant_parameters); (#redundant_parameters)
- "Sayyid Jamal ad-Din Muhammad b. Safdar al-Afghan (1838–1897)". . Center for Islam and Science. 2002. 28 October 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 5 September 2010. (#redundant_parameters); (#redundant_parameters); (#redundant_parameters)
- Ludwig W. Adamec, Historical Dictionary of Islam (Lanham, Md.: Scarecrow Press, 2001), p. 32
- Ocak, Ahmet Yaşar. "Türkiye Sosyal Tarihinde İslamın Macerası", Timaş yayınları, s. 199
- Ağaoğlu, Əməd. Siyasiyət: Türk Aləmi (Türk dili) (TY, 1/3 (1328)). Siyasət. 1328. s. 70-74, 200.
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- İlkin Məmmədov. (az.). azadxeber.net. 2015-03-06. 2015-03-21 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-03-22.
- CƏMALƏDDİN ƏFQANİNİN MASONLUĞU MƏSƏLƏSİNƏ DAİR 2020-09-18 at the Wayback Machine
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Cemaleddin Efqani ya da butun adiyla Seyyid Cemaleddin Mehemmed bin Sefder el Efqani el Huseyni 19 cu esrin taninmis mutefekkir ve siyasetcilerinden biri olan muselman aktivist ve ideoloq banilerinden ve birliyinin mudafiecilerindendir Olduqca hereketli bir heyat yasamis olan Efqani genis bir cevreye derinden tesir etmisdir Hem Qerb hem de Islam alemini yaxsi taniyib Islam dunyasinin muasirlesme meselesini muzakireye cixaran Efqani Islamin ozune esasina zerer vermeden agilli bir proqram cercivesinde problemleri hell etmeye calisib Cemaleddin EfqaniDogum tarixi 1838 ve ya 1839Dogum yeri Esedabad Efqanistan Kuner EfqanistanVefat tarixi 9 mart 1897 1897 03 09 Vefat yeri Konstantinopol Osmanli imperiyasiDefn yeri Kabil vilayetiTaninmis yetirmesi Mehemmed Ebduh Vikianbarda elaqeli mediafayllarHeyatiQocaman Serq hemise boyuk sexsiyyetleri ile zengin olmusdur Onlarin hikmeti muhakimesi ve fikir dunyasi ile bir nece neslin menevi inkisafina tekan vermis onlarin yeni ruhda yetisib formalasmasina komek etmisdir Bele sexsiyyetlerden biri de muasirlerin Boyuk bir muselman ve yaxud Boyuk bir serqli Muselman dunyasinin mumtaz simasi adlandirdigi Seyx Cemaleddin Efqanidir O kecen esrin sonlarinda islam deyerlerini dunya xalqlarinin menevi zenginliyini felsefi irsini tarixini oyrenen ve butun muselman Serqi ucun cixis yollari axtarmaga calisan mutefekkirdir O Serq ve Qerb medeniyyetlerini menimsemis ve ozunun felsefi sistemini mueyyenlesdirmisdir Cemaleddin Efqani esl adi Seyid Mehemmed ibn Sefder 1838 ci ilin noyabr ayinda Hemedan yaxinligindaki Esedabad kendinde dogulmusdur Ereb Fars ve Turk dillerini mukemmel oyrenmis ve her uc dilde eser yazmisdir O fransiz ve rus dillerine de beled idi Son vaxtlara qeder konkret olaraq onun hansi millete mensub oldugu deqiq melum deyildir Bezi menbelerde onu ereb hesab edirler Hetta onun sevimli telebesi Seyx Mehemmed Ebdeh onun Huseyn ibn Eli ibn Ebu Talib sulalesi ile peygember nesline mensub oldugunu gosterir ve seyid titulunu da bununla elaqelendirir Amma muasirleri xususen sagirdleri onun ozunden milliyet etubari ile turk oldugunu esitmisler Ehmedbey Agaoglu gundeliyinde yazir Cemaleddin Efqaniye uc defe mulaki oldum Ikinci defe mulaqatimizda onun esli haqqinda melumat istedim verdukleri cavabi huzurlarinda defterime kocurdum Sozlerini eynen neql edirem Menin babam ve anam eslen Maragalidir feqer sonra Hemedana kocmusler Men Hemedanda dogulmusam Hemedanda babamin isleri pozuldugundan Efqanistana hicret etmek mecburiyyetinde qalmisdir Maraga Azerbaycanin turk seherlerinden biridir Cemaleddin Azerbaycan dilini ana dili olaraq konusurdu C Efqaninin atasi nufuzlu din xadimi idi Atasinin sayesinde o Kabilde mukemmel dini tehsil aldiqdan sonra o zaman Efqanistanin suverenliyine calisan ve bir muddet buna nail olan Emir Dost Mehemmedin yaninda xidmet etmisdir Lakin Emir 1863 cu ilde olenden bir qeder sonra qebile ve verese cekismeleri zamani o oradan uzaqlasmis daha dogrusu uzaqlasdirilmisdir Efqani texellusu de Efqanistanla bagli idi Iran istibdadindan ve onlarin teqibinden qurtarmaq ucun o ozunu cox vaxt Efqan tebesi kimi gosterirdi Serqin bu boyuk mutefekkirinin bir nece cap olunmus elmi tofsiyyeleri mektublari coxlu hemsohbetleri sagirdleri ve davamcilari vardir Doktor Seyx Mustafa Ebdulrezzaq yazir Seyid Cemaleddinin ezemetinden ve boyukluyunden danisarken tekce bunu demek kifayetdir ki o yeni Serq tarixinde insanlari azadliga cagiran birinci sexs idi ve bu yolda sehid de o olmusdur Omrunu esasen seyahetlerde keciren Cemaleddin Efqani bir muddet Hindistanda ve Misirde yasamis Mehemmed Emin Resulzadenin qeydlerine gore Misir Universiteinde professor islemis meshur Erabi pasa usyanlarinin rehberlerinden biri olmusdur Sonra o Hindistana kocub Heyderabadda meskunlasmis ingilislerin tekidi ile oradan da uzaqlasdirilmisdir Bir muddet Tehranda yasamis ve cox kecmeden Londona gedib omrunun bir hissesini ingilislerin arasinda kecirmisdir Menbeler gosterir ki Efqani Amerkada da olmus sonra Parise qayitmis bir muddet publisistika ve qezetcilikle mesgul olmusdur hetta slavyanofillerin rehberi Katqovla gorusub Hindistanin azadligl ugrunda birge mubarize aparmagi ona teklif etmisdir Butun bunlar onu Qerb mustemlekecilerine qorxulu ve tehlukeli dusmen kimi tanitmisdir Vaxtile Turkiyede olmasina ve 1878 ci ilde elm ve tedris ocaqlarinda oxudugu antiimperialist xarakterli muhazirelerine gore olkeden qovulmasina baxmayaraq Sultan Ebdulhemid onu 1892 ci ilde yeniden Turkiyeye devet edir O ikinci defe Istanbula gelir ve omrunun axirina yeni 1897 ci ile qeder burada yasayir 1944 cu ilde sumukleri cixarilib Efqanistana aparilmis ve Kabilde torpaga basdirilmisdir C Efqani ilk siyasi fealiyyetine dogma veteni Iranda baslamisdir O defelerle Tehrana gelib buradaki qabaqcil adamlarla gorusmus coxlu hemfikir toplamis Iranin acinacaqli veziyyeti gelecek taleyi haqqinda elmi ve siyasi meseleler etrafinda fikir mubadilesi aparmisdir C Efqani dini tehsil gormusdu Lakin onun teleb etdiyi elm seriet elmi elmi edyan deyildi dunyevi elimler idi beseriyyetin tereqqisine komek eden qoluna guc gozune isiq fikirine yardisci olunan elimle idi O yazirdi Butun var dovlet servet esasen elmin mehsuludur Dunya elm ustunde berqerar olur Elmi beseriyyetin elinden alsan daha dunyada insanliqdan eser qalmaz Elm bir neferin gucunu on nefere min ve on min nefere beraber edir Teessuf ki muselman Serqi Monqol istilasindan sonra tenezzule ugradi Genis xalq kutlesi dunyevi elmlerden uzaqlasdirildi H Zerdabinin sozleri ile desek islam 500 il uzu tenezzule dogru getdi Halbuku islam dini elm dinidir Elm sahesinde o neinki muhavizekarliq etmir eksine elmin inkisafina zemin yaradir Cemaleddin butun elmi mubahiselerde qetiyyetle deyirdi ki elme ve medeniyyete en yaxin ve en dogma din islam dinidir Lakin elme dogma olan bele bir din son esrlerde cahil tefsircilerin ucbatindan xurafat movhumat dinine cevrilmisdir Murtece din xadimleri her seyi alin yazisi ile qezavu qederle baglayir insanlari emeli fealiyyetden isguzarliqdan tesebbuskarliqdan uzaqlasdirmaga calisir beyinlere bos bos seyler yeridirdiler Cemaleddin Efqani hele 1872 ci ilde Kelkutedeki ingilis mektebinde oxuyan muselman gencleri qarsisinda cixis ederek deyirdi Qeribe burasidir ki muselman ulemalari elmi iki yere bolmusler muselman elmleri ve Avropa elimleri Bununla da onlar muselman xalqini faydali elimleri menimsemekden cekindirirler Onlar basa dusmurler ki insani serafetli eden elm ayrica hec bir xalqa mensub deyil kim ona yiyelense onundur Cemaleddin hemin cixisinda bele bir maraqli meseleye de toxunurdu Teeccublu burasidir ki muselmanlar Aristoteli o qeder regbetle oxuyurlar ki ele bil o esl muselmandir Amma Nyutonu Qalileyi Kepleri kafir hesab edirler Elmin atasi anasi ve subutu delildir Burada esas Aristotel yaxud Qaliley deyildir haqqi heqiqeti subut eden elmi bizim ulemalar qadagan edirler ele bilirler ki bununla islami qoruyub saxlayirlar Bele adamlar eslinde islamin dusmenleridir O 1891 ci ilin dekabirinda Ingilterenin Mancestr qardyan qezetine verdiyi musahibesinde de bu meseleden behs ederek deyirdi Iranda indiki cehaletin islam qanunlarina qetiyyen dexli yoxdur Bunlar nadan ve cahil tefsircilerin islama etdikleri elavelerin neticesidir Tarixi tekamul ve inkisaf onlarin bu sehvlerini uze cixarib islah edecekdir Odur ki Cemaleddin Efqani basqa din xadimlerinden ferqli olaraq tereqqinin tekamulun esasini elmde gorur ve deyirdi Dunyanin sultani hemise elm olmus elimdir ve elm olaraq qalacaqdir Hele hec kes bu sultani elm sarayindan qova bilmemisdir Dunyanin heqiqi hokmdari olan elm ancaq vaxr asiri paytaxtini deyismis gah Mesriqden Meqribe gah da Meqribden Mesriqe getmisdir Ehmed Agaoglunun fikrince ittihadi islam Quranin tebietinden dogsa da o siyasi bir cereyan kimi ancaq Seyid Cemaleddin Efqaninin zuhuru ile dunya uzu gordu cunki Cemaleddin Allah kelamlarina basqa yonden yanasir dovrun teleblerinden ve Quranin tebietinden cixis ederek ciddi islahtlar ireli surur ve ittihadi islama Serq xalqlarinin nicati kimi baxirdi IstinadlarBibliotheque nationale de France BnF identifikatoru fr aciq melumat platformasi 2011 Kedourie E Jamal al Din al Afghani Encyclopaedia Britannica ing Dictionary of African Biography ing E K Akyeampong Henry Louis Gates Jr NYC OUP 2012 ISBN 978 0 19 538207 5 Jamal al Din al Afghani https pantheon world profile person Jamal al Din al Afghani Djamal ad Din al Afghani Brockhauz Ensiklopediyasi alm TDV Islam Ansiklopedisi cilt 10 s 456 466 Landau Jacob Panturkizm Sarmal yayinlari s 65 Jamal ad Din al Afghan 15 December 2016 tarixinde Istifade tarixi 5 September 2010 redundant parameters redundant parameters redundant parameters Sayyid Jamal ad Din Muhammad b Safdar al Afghan 1838 1897 Center for Islam and Science 2002 28 October 2019 tarixinde Istifade tarixi 5 September 2010 redundant parameters redundant parameters redundant parameters Ludwig W Adamec Historical Dictionary of Islam Lanham Md Scarecrow Press 2001 p 32 Ocak Ahmet Yasar Turkiye Sosyal Tarihinde Islamin Macerasi Timas yayinlari s 199 Agaoglu Emed Siyasiyet Turk Alemi Turk dili TY 1 3 1328 Siyaset 1328 s 70 74 200 Hemcinin baxXarici kecidlerIlkin Memmedov az azadxeber net 2015 03 06 2015 03 21 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 03 22 CEMALEDDIN EFQANININ MASONLUGU MESELESINE DAIR 2020 09 18 at the Wayback Machine