Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Azərbaycanda sufizm, təsəvvüf və ya İslam mistisizmi — Azərbaycan mühitində sufi ideyalar və icmaları əhatə edir.
Tarixi-mədəni mühit
Elxanilər və Cəlairilər dövrü
Elxanilər dövründə Hülakü xan və oğlu Abaqa xanın sarayında şaman ayinləri icra edilirdi. İcra edilən ayinlər Anadolu və Azərbaycandakı türk sufilərinə təsir etmişdir.
Abaqa xanın oğlu Əhməd Təkudar xan isə türk şeyxləri ilə həddindən artıq maraqlanır, Arranda qışlayarkən İşan Mengli adındakı bir türk şeyxinin evində səma (musiqili zikr) ilə məşğul olurdu. Cəlaləddin Ruminin səma və cəzb yoluna gəlməsi təbrizli bir dərviş vasitəsilə, türk sufilərinin xanlar üzərindəki təsirini gördükdən sonra olmuşdur. Azərbaycan türk sufiləri Konyadakı Səlcuqların qəlbini də qazanmağa müvəffəq olmuşdur. Bundan başqa İbn Bətutənin qeyd etdiyi kimi, Krım ətrafında zaviyələr qurub yerləşən və müharibə məhsulları ilə dolanan Azərbaycan, Anadolu və Xorasan türkü qazilərinin Qızıl Orda ordu generalı Noğay xanın yürüşlərində iştirak etdiyi ehtimal edilir.Zəngilan bölgəsində Qədiriyyə sufi ordeninin şeyxi Yəhya ibn Məhəmmədin şərəfinə Məmmədbəyli türbəsi inşa edilmişdir. Yəhya Elxani dövründə böyük alim olmuş, Marağa rəsədxanasında işləmiş, "Cami əs-saqir" əsərini yazmışdır.
İraq, Azərbaycan, Anadolu və hətta Qızıl Ordada yayılmış rifaiyyə (Əhmədiyyə) təriqəti isə monqol şamanizmindən bəhrələnir, monqollar isə İslam mühitində nüfuz qazanmaq üçün sufi rolundan istifadə edirdilər. Monqol ordusu batil məzhəblərə (məs. cəvvaliqi) qarşı mübarizə aparmış, bektaşi və baraqi kimi türk sufilərini qorumuşdur. Batil məzhəblər türk dərvişlərinin ayinlərini "şeytan işi" adlandıraraq ləkələmək istəmişdir. Cəvvaliqlərin pərişan və səfil bir şəkildə səpələndikləri ərazilər içərisində Azərbaycan da vardır.
Cəlairilər dövründə Sufi Qiyas əl-Din Kucuci Azərbaycan və İraqda məşhur olmuş, Təbrizdə xanəgah sahibi olmuşdur. Qədim azəri dilində (fəhləvi) də şeir yazmışdır.
Tarixi
İmadəddin Nəsiminin əsərləri və onun Anadoluda çoxlu müridinin olması bu regionda hürufiliyinin geniş yayılmasına gətirib çıxartmışdır.Şah İsmayıl Xətainin şiə fanatizmi mövzusu ilə dolub-daşan şeirləri gəzəyən aşıq və dərvişlər vasitəsilə hər yerə yayılmışdır. Uzun müddət onun şeirləri ələvi və bektaşilər arasında, həmçinin İraqın şəbək sektasında oxunmuşdur, şeirlərinin bəziləri onların müqəddəs kitablarına daxil edilmişdir.
Osmanlının Bektaşiyyə sufi təriqəti Mərkəzi Anadolunun əslən Azərbaycan və İrandan olan türk köçəri tayfaları arasında inkişaf etmişdir. İran və Azərbaycanda sufi xəlvətilik ocağı qurulmuşdur. Onun qollarından biri Gülşəniyyədir. Cənub-şərqi Anadolu və ərəb torpaqlarından fəaliyyət göstərən bu təriqətin başçısı Şeyx İbrahim Gülşəni əvvəlcə Rövşəniliyin qurucusu Dədə Ömər Rövşəninin məsləhəti ilə xəlvəti-rövşəni sufi ocağına daxil olmuşdur.
Əslən Azərbaycandan olan Dəmirdaş (?-1523) kölə olaraq Məmlük Misirinə aparılmış, burada xəlvətilik sufi təriqətinin Qahirə qolunun (Dəmirdaşiyyə) əsasını qoymuşdur. Onun başçılıq etdiyi xəlvətilik qolunda şadili sufiliyinin əsas və mötədil təcrübələri, Əndəlus əsilli məşhur mistik İbn Ərəbinin mistik fəlsəfəsi ilə dərin bağlılıq müşahidə edilir. Dəmirdaşiyyəyə üzv olmaq üçün azı iki il dini məşğələlərdə iştirak etmək tələb edilirdi.
Marağa və Təbrizdə əliallahlıq (yarsanizm) dininə bağlı olan qruplar bir çox dini mətnləri üçün türk dilindən istifadə edir. Yarsanizm ənənəsinə görə erkən icmalar Gorani dilini istifadə edib, ancaq vaxt keçdikcə bəzi qruplar dini məqsədlər daxil olmaqla bütün məqsədlər üçün Azərbaycan dilinə yaxın türk dilini mənimsəməyə məcbur ediliblər. Cənubi Kürdüstan və Luristanda sufilər üçün əhl-i həqqin kəlam dili olaraq Azərbaycan dili də istifadə edilir. Əliallahıların Azərbaycan türkcəsində heca vəzni və xalq nəzm formaları ilə yazılmış xüsusi zümrə ədəbiyyatları movcud olmuşdur.
Mir Həmzə Nigari (1805–1855) Azərbaycandan Osmanlının Harput şəhərinə, sufi nəqşibəndilik təriqətinin Qələdi qoluna qoşulmaq üçün getmişdir. Bu dövrdə nəqşibəndilik Qafqazda sürətli şəkildə yayılırdı. Nigari Konyada Cəlaləddin Ruminin qəbrini ziyarət etdikdən sonra, Qarabağa İsmayıl Şirvaninin adından nəqşibəndiliyi yaymağa gəlmişdir. Türk dilində nəsihət verən sufi əsəri "Nigarnamə"ni yazmışdır.
Mədəniyyət
Azəri-türkmən şair, nəqqaş, münşilərlə (bürokrat) birlikdə Azəri-türkmən sufi şeyx və qələndərlər də Osmanlıda, uclardaki (kənar vilayətlər) Osmanlı türk mədəniyyətinin formalaşmasında başlıca rol oynamışdır. Bunlar arasında Xoylu Abdal Musa, Şair Nəsimi, Həbibi, Füzuli kimi ustadlar vardır.
Ədəbiyyat
Azərbaycan poeziyası kənar bölgələrə təkcə dil xüsusiyyətlərini deyil, həm də hürufilik, işrakiyyə, şiə-ələvilik anlayışları və məsihçilik ideyaları vasitəsilə özünəməxsus poetik ənənələr və mistik-ideoloji anlayışlar təqdim etmişdir.
Azəri türk ənənəsi sferası istifadə etdiyi mövzuları İslam və onun müqəddəs kitabı ilə məhdudlaşdırmırdı; zərdüştilik ideyaları, qədim türk, ərəb və fars əfsanələri, hətta qədim Mesopotamiya miflərinin də daxil olduğu sosial və tarixi mühit ona təsir edirdi. Buna baxmayaraq, bu ənənənin arxasında duran əsas qüvvələr şiə ideologiyaları və sufi hürufi təlimləri idi. Poetik obrazların əsasını təşkil edən hürufilik sufilik və şiəliklə yanaşı, yəhudi, xristian, zərdüşti və qnostisizm elementlərini də əhatə edən çoxşaxəli bir təlim idi. Azərbaycan türk ənənəsində hürufi və şiə ideyaları "əriyib" qarışmış, xüsusilə Şah İsmayıl Xətai ədəbiyyatında ən yüksək nöqtəyə çatmışdır. İmam Əli müqəddəs kəlamın təcəssümü olaraq ilahiləşdirilmişdir.
Qazi Bürhanəddinin döyüş motivləri və Nəsiminin hürufi təlimlərindən ilhamlanmış ehtiraslı çıxışlar Xətainin folklor motivləri və ələvi anlayışları ilə, Məhəmməd Füzulinin poetik şahəsərləri ilə qaynayıb-qarışırdı. Şairlərin xüsusiyyətləri bu irsə müxtəliflik gətirirdi, çox zaman xarizmatik lider, böyük ideoloq və bacarıqlı şair eyni adam olurdu. Buna misallar Səfəvi dövlətinin qurucusu, ideoloq və şair Xətai, Qaraqoyunlu hökmdarı və sufi şairi Cahanşah Həqiqi, Ərzincan hakimi və şair Qazi Bürhanəddin, Hürufi ideoloqu, şair və şəhid Nəsimidir.
XIV əsrin əvvəllərindən XIX əsrin II yarısına qədər Azərbaycan ədəbiyyatında mövcud olan mövzular ya lirika, ya da mistik-fəlsəfi mövzuda hesab edilə bilər. Azərbaycan ədəbiyyatındakı şiə mövzusu ilkin dövrlərdə mistik-fəlsəfi istiqamətli idi, müxtəlif şiə təriqətləri və sufi birliklərinin geniş mövzu dağarcığından bəhrələnirdi.
Sufi mistiki Şah Qasım Ənvar Azərbaycan dilində şeirlər yazırdı. Onun Azərbaycan dilindəki şeirləri onun səfəviyyə təriqətini təşviq etdiyi vaxtlarda yazılmış ola bilər. XV əsrin sonu və XVI əsrin əvvəllərində yaşamış Azərbaycan şairi Həbibinin şeirlərində hürufiliklə bağlı məzmunlar öz yerini tapmışdır. O, aydın və canlı metaforalarla məhəbbət və sufilik mövzularında fəlsəfi şeirlər yazmışdır. Sufi şairi Şeyx Əlvan Şirazi XV əsrdə Mahmud Şəbüstərinin "Gülşəni-raz" əsərini Azərbaycan dilinə tərcümə etmişdir.
Təsviri incəsənət
XIX əsr rəssamı Mirzə Qədim İrəvaninin çəkdiyi "Dərviş" rəsminin qəhrəmanı əlində təbərzin və kəşkül tutur. Bu əşyalar bir dərviş üçün vacib ləvazimatlardır. Dərvişin papağının ortasında isə ərəb əlifbası ilə "Allah" yazısı var.
Fəlsəfə, metafizika, psixologiya və kosmoqoniya
Azərbaycan Sufi ədəbiyyatında müxtəlif prinsiplər istifadə edilirdi: insan və ona göstərilən pərəstiş; əbədi sevgi və gözəllik; Allah, insan, kainat və müqəddəs yazılar arasında əbədi birlik; şiə məsihi ideyaları; sufi əməllərindən (dua, zikr, səmt, səcdə) və varlığın birliyindən (vəhdət əl-vücud) qaynaqlanan motivlər. Bu ideyalar birlikdə Azərbaycan türk Sufi ədəbiyyatının ön planını təşkil edirdi.
Azərbaycan ədəbiyyatında Allahı görmək gözəlliyi görmək ilə eyni sayılır. Nəsiminin fikrincə müqəddəs hərflərin təcəssümü olan gözəl insan təkcə Allahın ad və sifətlərini deyil, onun metafizik (ruhi) əsasını da əks etdirir.
Orta əsrlər Azərbaycan şairləri ibn Ərəbinin "əbədi mahiyyətlər" nəzəriyyəsi ilə tanış idilər. Qazi Bürhanəddin "Sənin üzünün mahiyyəti sonsuzdur, çünki bütün gözlər arasında səninki kimi göz yoxdur" deyirdi.
Göz
Azərbaycan sufi ədəbiyyatında gözlərin ilahiləşdirilməsi və şəxsiyyətləşdirilməsi bu poetik obrazın xarakterik xüsusiyyətidir. Göz təsvirinin bu aspekti, yəqin ki, göz ilahələrini əks etdirən qədim mif və əfsanələrdən irəli gəlir. Məhəmməd Füzulinin vətəni Mesopotamiya qədim zamanlarda göz məbədləri ilə və göz ilahələrinin heykəlləri ilə dolu idi. Bundan əlavə, bəzi sufi ənənələrində göz makrokosmosun kiçildilmiş forması idi. Gözlə bağlı təsvirlər Azərbaycan şairlərinin daxili sufi ideyaları ilə gündəlik həyat və münasibətləri birləşdirməkdə ustalığını əks etdirir. Qazi Bürhanəddin qeyd edir ki, ilahiliyin ən dərin işığı daxili göz (batin gözü) vasitəsilə mənəvi mənaları görməklə açılır. Çünki xarici göz (zahir gözü) həmişə kor olur.
Göz-tanrı və göz-insan nümunələri zühurla əlaqələndirilən baxışı ifadə edərkən Azərbaycan şairləri tərəfindən tez-tez istifadə edilmişdir. Məsələn, Xətai "Mən Allahın gözüyəm. Kor, yolunu azmış, gəl İlahi həqiqətə bax." demişdir. Nəsimi də özünü "gözlərin gözü" adlandırırdı. Göz və dodağın birlikdə istifadəsində göz susuzluq və sərxoşluğun mənbəyi sayılır, həyat verən çeşmə və ilahi mərhəmət və mehribanlığın simvolu dodaq isə varlığın əsası kimi götürülürdü.
Məhəmməd Füzuli Allahın mərhəmətli baxışını sufi kosmoqoniyası ilə əlaqələndirir. Ehtimal edilir ki, Füzuli təkcə ibn Ərəbi fikri ilə yox, həm Mahmud Şəbüstərinin "Gülşən-i raz" əsərindən və həm də bu əsərin Lahici tərəfindən edilən təfsirindən təsirlənmişdir. Çünki Lahici gözlə görülən maddi dünyanın və gözlə görülməyən ruhi dünyanın Allahın baxışı ilə yarandığını qeyd edirdi.
Qalereya
-
![image]()
Sufi baş geyimi. Şamaxı Tarix və Etnoqrafiya Muzeyi
Həmçinin bax
İstinadlar
- Togan, 1981. səh. 260
- Togan, 1981. səh. 267-268
- Неймат, 2011
- Неймат М. С. Корпус эпиграфических памятников Азербайджана / Под ред. З. М. Буниятова. — Б.: Yeni Nəşrlər Evi, 2001. — Т. II. — С. 54. — 368 с.
- Köprülü, F. (2004). İSLÂM SÛFÎ TARÎKATLERİNE TÜRK-MOĞOL ŞAAMANLIĞININ TE’SİRİ . Marife Dini Araştırmalar Dergisi , 4 (1) , 267–275 . Retrieved from http://marife.org/tr/pub/issue/37809/436582 2023-06-17 at the Wayback Machine
- Togan, 1981. səh. 284
- Khwājah Ghiyāth al-Dīn Shaykh Muḥammad Kujujānī. "Dīwān-i Ghiyāth al-Dīn-i Kujujī" (ingilis). Brill. 2016. İstifadə tarixi: 2024-02-01.
- Said Öztürk. "Ottoman History: Misperceptions and Truths". — IUR Press, 2011 — p. 136 —
- Roger M. Savory, Ahmet T. Karamustafa. Esmail I Ṣafawi (англ.). — Encyclopædia Iranica, 1998. — Vol. VIII. — P. 628–636.
- Zarcone, Thierry, "Bektaşiyye", in: Encyclopaedia of Islam, THREE, Edited by: Kate Fleet, Gudrun Krämer, Denis Matringe, John Nawas, Devin J. Stewart. Consulted online on 04 February 2024 <https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-3/bektasiyye-COM_24010 2024-02-04 at the Wayback Machine> First published online: 2014
- Emre, Side, "Gulshaniyya", in: Encyclopaedia of Islam, THREE, Edited by: Kate Fleet, Gudrun Krämer, Denis Matringe, John Nawas, Devin J. Stewart. Consulted online on 04 February 2024 <https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-3/gulshaniyya-COM_27544 2024-02-04 at the Wayback Machine> First published online: 2018
- McGregor, Richard J., "Damirdāshiyya", in: Encyclopaedia of Islam, THREE, Edited by: Kate Fleet, Gudrun Krämer, Denis Matringe, John Nawas, Devin J. Stewart. Consulted online on 04 February 2024 <https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-3/damirdashiyya-COM_25976?lang=fr 2024-02-04 at the Wayback Machine> First published online: 2016
- Kreyenbroek, Philip G. "God first and last" : religious traditions and music of the Yaresan of Guran. 2020. 32–33. ISBN . OCLC 1228902659. 2023-06-29 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-03-21.
- Lawergren, B., Farhat, H., & Blum, S. Iran. Grove Music Online. Retrieved 21 Mar. 2023.
- Köprülü, 2000. səh. 28
- Tahsin Yazıcı. "HAMZA NİGARİ". Encyclopaedia Iranica Online (Brill). (#accessdate_missing_url)
- İnalcık, 2011. səh. 43-45
- Gasimova, 2015. səh. 105
- Gasimova, 2015. səh. 119
- Gasimova, 2015. səh. 120
- Berengian, 1988. səh. 17-18
- Savory, 1978. səh. 721
- Lornejad, Doostzadeh, 2012. səh. 151
- Sadıkoğlu, 1996. səh. 374–375
- Javadi, Burrill, 1988. səh. 251–255
- Миклашевская, 1954. səh. 94
- Gasimova, 2015. səh. 125
- Gasimova, 2015. səh. 126
- Gasimova, 2015. səh. 115
- Gasimova, 2015. səh. 121
- Gasimova, 2015. səh. 122
- Gasimova, 2015. səh. 123
Ədəbiyyat
- Berengian, Sakina. Azeri and Persian Literary Works in Twentieth Century Iranian Azerbaijan. K. Schwarz. 1988. .
- Gasimova, Aida. "Qurʾānic Symbolism of the Eyes in Classical Azeri Turkic Poetry." Oriens, vol. 43, no. 1/2, 2015, pp. 101–53. JSTOR, http://www.jstor.org/stable/24801686. Accessed 10 Feb. 2024.
- Halil İnalcık (2011). Has-Bağçede ʿAyş u Tarab: Nedimler, Şairler, Mutribler. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
- Javadi, H.; Burrill, K. AZERBAIJAN x. Azeri Turkish Literature // In Yarshater, Ehsan (ed.). Encyclopædia Iranica (ingilis). Volume III/3: Azerbaijan IV–Bačča(-ye) Saqqā. London and New York: Routledge & Kegan Paul. 1988. 251–255. .
- Lornejad, Siavash; Doostzadeh, Ali. Arakelova, Victoria; Asatrian, Garnik (redaktorlar ). On the modern politicization of the Persian poet Nezami Ganjavi (PDF). Caucasian Centre for Iranian Studies. 2012. 2022-09-14 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2024-02-04.
- M. F. Köprülü. Azəri. Bakı, "Elm", 2000, 115 səh.
- Миклашевская Н. М. Художники XIX в. Мирза Кадым Эривани и Мир Мохсун Навваб / Под ред. Полевого В. М. — Искусство Азербайджана. — Баку, 1954. — Т. IV.
- Неймат М. С. Корпус эпиграфических памятников Азербайджана / Редактор: доктор исторических наук, профессор Ш. Фарзалибейли. — Б.: Элм и Тахсил, 2011. — Т. V. Арабо-персо-тюркоязычные надписи Ширвана, Гянджи, Агдама, Шуши, Физули, Зангелана, Джабраила, Лачына, Кельбаджара и др.. — 240 с.
- Togan, Zeki Velidi. Ümumi türk tarihine giriş (cilt I). İstanbul: Enderun Kitabevi. 1981. səh. 538.
- Sadıkoğlu, Cengiz. HABÎBÎ // TDV İslam Ansiklopedisi (türk). 14 (Geli̇bolu – Haddesenâ). İstanbul: Türkiyə Dəyanət Vəqfi. .
- Savory, R. M. (1978). "Ḳāsim-i Anwār". In van Donzel, E.; Lewis, B.; Pellat, Ch. & Bosworth, C. E. (eds.). The Encyclopaedia of Islam, Second Edition. Volume IV: Iran–Kha. Leiden: E. J. Brill. pp. 721–722. OCLC 758278456.
Əlavə oxu
- DBalkane Jong, F., "Demirdās̲h̲iyya", in: Encyclopaedia of Islam, Second Edition, Edited by: P. Bearman, Th. Bianquis, C. E. Bosworth, E. van Donzel, W. P. Heinrichs. Consulted online on 10 December 2023. First published online: 2012. First print edition: ISBN: 9789004161214, 1960–2007
- Massignon, Louis, "Ṭarīḳa", in: Encyclopaedia of Islam, First Edition (1913–1936), Edited by M. Th. Houtsma, T. W. Arnold, R. Basset, R. Hartmann. Consulted online on 10 December 2023. First published online: 2012. First print edition: ISBN: 9789004082656, 1913–1936
- M. Tərbiyət-Daneşməndani – Azərbaycan, Bakı, 1995
- E. Mehrəliyev – Baba Kuhi Bakuvi və Pir Hüseyin Şirvani, Bakı, 2002
- Z. Məmmədov – Azərbaycan fəlsəfəsi tarixi, Bakı, 1994
- Z. Məmmədov – Azərbaycanda XI – XII əsrlərdə fəlsəfi fikir, Bakı, 1978
- F. Ş. Fərzəlibəyli – Azərbaycan və Osmanlı imperiyası, Bakı, 1995
- M. Nemət – Azərbaycanda pirlər, Bakı, 1992
- E. Bertles – Sufizm və sufi ədəbiyyatı, Moskva, 1965
- A. Gölpınarlı – Hürufilik metinleri katalogu, İstanbul, 1989
- F. Gülen – Kalbin zümrüt tepeleri, I – II cilt, İzmir, 2001
- M. Kara – Din, hayat, sanat açısından tekyeler ve zaviyeler, İstanbul, 1977
- M. Kara – Tasavvuf ve tarikatlar tarihi, İstanbul, 1985
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Azerbaycanda sufizm tesevvuf ve ya Islam mistisizmi Azerbaycan muhitinde sufi ideyalar ve icmalari ehate edir Dervis Mirze Qedim IrevaniTarixi medeni muhitElxaniler ve Celairiler dovru Qediriyye sufi ordeninin seyxi Yehya ibn Mehemmedin serefine insa edilmis Memmedbeyli turbesinin kitabesi Zengilan rayonu Elxaniler dovrunde Hulaku xan ve oglu Abaqa xanin sarayinda saman ayinleri icra edilirdi Icra edilen ayinler Anadolu ve Azerbaycandaki turk sufilerine tesir etmisdir Abaqa xanin oglu Ehmed Tekudar xan ise turk seyxleri ile heddinden artiq maraqlanir Arranda qislayarken Isan Mengli adindaki bir turk seyxinin evinde sema musiqili zikr ile mesgul olurdu Celaleddin Ruminin sema ve cezb yoluna gelmesi tebrizli bir dervis vasitesile turk sufilerinin xanlar uzerindeki tesirini gordukden sonra olmusdur Azerbaycan turk sufileri Konyadaki Selcuqlarin qelbini de qazanmaga muveffeq olmusdur Bundan basqa Ibn Betutenin qeyd etdiyi kimi Krim etrafinda zaviyeler qurub yerlesen ve muharibe mehsullari ile dolanan Azerbaycan Anadolu ve Xorasan turku qazilerinin Qizil Orda ordu generali Nogay xanin yuruslerinde istirak etdiyi ehtimal edilir Zengilan bolgesinde Qediriyye sufi ordeninin seyxi Yehya ibn Mehemmedin serefine Memmedbeyli turbesi insa edilmisdir Yehya Elxani dovrunde boyuk alim olmus Maraga resedxanasinda islemis Cami es saqir eserini yazmisdir Iraq Azerbaycan Anadolu ve hetta Qizil Ordada yayilmis rifaiyye Ehmediyye teriqeti ise monqol samanizminden behrelenir monqollar ise Islam muhitinde nufuz qazanmaq ucun sufi rolundan istifade edirdiler Monqol ordusu batil mezheblere mes cevvaliqi qarsi mubarize aparmis bektasi ve baraqi kimi turk sufilerini qorumusdur Batil mezhebler turk dervislerinin ayinlerini seytan isi adlandiraraq lekelemek istemisdir Cevvaliqlerin perisan ve sefil bir sekilde sepelendikleri eraziler icerisinde Azerbaycan da vardir Celairiler dovrunde Sufi Qiyas el Din Kucuci Azerbaycan ve Iraqda meshur olmus Tebrizde xanegah sahibi olmusdur Qedim azeri dilinde fehlevi de seir yazmisdir TarixiXIV XV esr Azerbaycan sairi ve hurufi herekati rehberi Imadeddin Nesimi Imadeddin Nesiminin eserleri ve onun Anadoluda coxlu muridinin olmasi bu regionda hurufiliyinin genis yayilmasina getirib cixartmisdir Sah Ismayil Xetainin sie fanatizmi movzusu ile dolub dasan seirleri gezeyen asiq ve dervisler vasitesile her yere yayilmisdir Uzun muddet onun seirleri elevi ve bektasiler arasinda hemcinin Iraqin sebek sektasinda oxunmusdur seirlerinin bezileri onlarin muqeddes kitablarina daxil edilmisdir Osmanlinin Bektasiyye sufi teriqeti Merkezi Anadolunun eslen Azerbaycan ve Irandan olan turk koceri tayfalari arasinda inkisaf etmisdir Iran ve Azerbaycanda sufi xelvetilik ocagi qurulmusdur Onun qollarindan biri Gulseniyyedir Cenub serqi Anadolu ve ereb torpaqlarindan fealiyyet gosteren bu teriqetin bascisi Seyx Ibrahim Gulseni evvelce Rovseniliyin qurucusu Dede Omer Rovseninin mesleheti ile xelveti rovseni sufi ocagina daxil olmusdur Eslen Azerbaycandan olan Demirdas 1523 kole olaraq Memluk Misirine aparilmis burada xelvetilik sufi teriqetinin Qahire qolunun Demirdasiyye esasini qoymusdur Onun basciliq etdiyi xelvetilik qolunda sadili sufiliyinin esas ve motedil tecrubeleri Endelus esilli meshur mistik Ibn Erebinin mistik felsefesi ile derin bagliliq musahide edilir Demirdasiyyeye uzv olmaq ucun azi iki il dini mesgelelerde istirak etmek teleb edilirdi Maraga ve Tebrizde eliallahliq yarsanizm dinine bagli olan qruplar bir cox dini metnleri ucun turk dilinden istifade edir Yarsanizm enenesine gore erken icmalar Gorani dilini istifade edib ancaq vaxt kecdikce bezi qruplar dini meqsedler daxil olmaqla butun meqsedler ucun Azerbaycan diline yaxin turk dilini menimsemeye mecbur edilibler Cenubi Kurdustan ve Luristanda sufiler ucun ehl i heqqin kelam dili olaraq Azerbaycan dili de istifade edilir Eliallahilarin Azerbaycan turkcesinde heca vezni ve xalq nezm formalari ile yazilmis xususi zumre edebiyyatlari movcud olmusdur Mir Hemze Nigari 1805 1855 Azerbaycandan Osmanlinin Harput seherine sufi neqsibendilik teriqetinin Qeledi qoluna qosulmaq ucun getmisdir Bu dovrde neqsibendilik Qafqazda suretli sekilde yayilirdi Nigari Konyada Celaleddin Ruminin qebrini ziyaret etdikden sonra Qarabaga Ismayil Sirvaninin adindan neqsibendiliyi yaymaga gelmisdir Turk dilinde nesihet veren sufi eseri Nigarname ni yazmisdir MedeniyyetAzeri turkmen sair neqqas munsilerle burokrat birlikde Azeri turkmen sufi seyx ve qelenderler de Osmanlida uclardaki kenar vilayetler Osmanli turk medeniyyetinin formalasmasinda baslica rol oynamisdir Bunlar arasinda Xoylu Abdal Musa Sair Nesimi Hebibi Fuzuli kimi ustadlar vardir Edebiyyat Seyx Elvan Sirazinin XV esr tercumesi Mahmud Sebusterinin Gulseni raz eserinin tercumesidir Azerbaycan poeziyasi kenar bolgelere tekce dil xususiyyetlerini deyil hem de hurufilik israkiyye sie elevilik anlayislari ve mesihcilik ideyalari vasitesile ozunemexsus poetik eneneler ve mistik ideoloji anlayislar teqdim etmisdir Azeri turk enenesi sferasi istifade etdiyi movzulari Islam ve onun muqeddes kitabi ile mehdudlasdirmirdi zerdustilik ideyalari qedim turk ereb ve fars efsaneleri hetta qedim Mesopotamiya miflerinin de daxil oldugu sosial ve tarixi muhit ona tesir edirdi Buna baxmayaraq bu enenenin arxasinda duran esas quvveler sie ideologiyalari ve sufi hurufi telimleri idi Poetik obrazlarin esasini teskil eden hurufilik sufilik ve sielikle yanasi yehudi xristian zerdusti ve qnostisizm elementlerini de ehate eden coxsaxeli bir telim idi Azerbaycan turk enenesinde hurufi ve sie ideyalari eriyib qarismis xususile Sah Ismayil Xetai edebiyyatinda en yuksek noqteye catmisdir Imam Eli muqeddes kelamin tecessumu olaraq ilahilesdirilmisdir Qazi Burhaneddinin doyus motivleri ve Nesiminin hurufi telimlerinden ilhamlanmis ehtirasli cixislar Xetainin folklor motivleri ve elevi anlayislari ile Mehemmed Fuzulinin poetik saheserleri ile qaynayib qarisirdi Sairlerin xususiyyetleri bu irse muxteliflik getirirdi cox zaman xarizmatik lider boyuk ideoloq ve bacariqli sair eyni adam olurdu Buna misallar Sefevi dovletinin qurucusu ideoloq ve sair Xetai Qaraqoyunlu hokmdari ve sufi sairi Cahansah Heqiqi Erzincan hakimi ve sair Qazi Burhaneddin Hurufi ideoloqu sair ve sehid Nesimidir XIV esrin evvellerinden XIX esrin II yarisina qeder Azerbaycan edebiyyatinda movcud olan movzular ya lirika ya da mistik felsefi movzuda hesab edile biler Azerbaycan edebiyyatindaki sie movzusu ilkin dovrlerde mistik felsefi istiqametli idi muxtelif sie teriqetleri ve sufi birliklerinin genis movzu dagarcigindan behrelenirdi Sufi mistiki Sah Qasim Envar Azerbaycan dilinde seirler yazirdi Onun Azerbaycan dilindeki seirleri onun sefeviyye teriqetini tesviq etdiyi vaxtlarda yazilmis ola biler XV esrin sonu ve XVI esrin evvellerinde yasamis Azerbaycan sairi Hebibinin seirlerinde hurufilikle bagli mezmunlar oz yerini tapmisdir O aydin ve canli metaforalarla mehebbet ve sufilik movzularinda felsefi seirler yazmisdir Sufi sairi Seyx Elvan Sirazi XV esrde Mahmud Sebusterinin Gulseni raz eserini Azerbaycan diline tercume etmisdir Tesviri incesenet XIX esr ressami Mirze Qedim Irevaninin cekdiyi Dervis resminin qehremani elinde teberzin ve keskul tutur Bu esyalar bir dervis ucun vacib levazimatlardir Dervisin papaginin ortasinda ise ereb elifbasi ile Allah yazisi var Felsefe metafizika psixologiya ve kosmoqoniyaAzerbaycan Sufi edebiyyatinda muxtelif prinsipler istifade edilirdi insan ve ona gosterilen perestis ebedi sevgi ve gozellik Allah insan kainat ve muqeddes yazilar arasinda ebedi birlik sie mesihi ideyalari sufi emellerinden dua zikr semt secde ve varligin birliyinden vehdet el vucud qaynaqlanan motivler Bu ideyalar birlikde Azerbaycan turk Sufi edebiyyatinin on planini teskil edirdi Azerbaycan edebiyyatinda Allahi gormek gozelliyi gormek ile eyni sayilir Nesiminin fikrince muqeddes herflerin tecessumu olan gozel insan tekce Allahin ad ve sifetlerini deyil onun metafizik ruhi esasini da eks etdirir Orta esrler Azerbaycan sairleri ibn Erebinin ebedi mahiyyetler nezeriyyesi ile tanis idiler Qazi Burhaneddin Senin uzunun mahiyyeti sonsuzdur cunki butun gozler arasinda seninki kimi goz yoxdur deyirdi Goz Azerbaycan sufi edebiyyatinda gozlerin ilahilesdirilmesi ve sexsiyyetlesdirilmesi bu poetik obrazin xarakterik xususiyyetidir Goz tesvirinin bu aspekti yeqin ki goz ilahelerini eks etdiren qedim mif ve efsanelerden ireli gelir Mehemmed Fuzulinin veteni Mesopotamiya qedim zamanlarda goz mebedleri ile ve goz ilahelerinin heykelleri ile dolu idi Bundan elave bezi sufi enenelerinde goz makrokosmosun kicildilmis formasi idi Gozle bagli tesvirler Azerbaycan sairlerinin daxili sufi ideyalari ile gundelik heyat ve munasibetleri birlesdirmekde ustaligini eks etdirir Qazi Burhaneddin qeyd edir ki ilahiliyin en derin isigi daxili goz batin gozu vasitesile menevi menalari gormekle acilir Cunki xarici goz zahir gozu hemise kor olur Goz tanri ve goz insan numuneleri zuhurla elaqelendirilen baxisi ifade ederken Azerbaycan sairleri terefinden tez tez istifade edilmisdir Meselen Xetai Men Allahin gozuyem Kor yolunu azmis gel Ilahi heqiqete bax demisdir Nesimi de ozunu gozlerin gozu adlandirirdi Goz ve dodagin birlikde istifadesinde goz susuzluq ve serxoslugun menbeyi sayilir heyat veren cesme ve ilahi merhemet ve mehribanligin simvolu dodaq ise varligin esasi kimi goturulurdu Mehemmed Fuzuli Allahin merhemetli baxisini sufi kosmoqoniyasi ile elaqelendirir Ehtimal edilir ki Fuzuli tekce ibn Erebi fikri ile yox hem Mahmud Sebusterinin Gulsen i raz eserinden ve hem de bu eserin Lahici terefinden edilen tefsirinden tesirlenmisdir Cunki Lahici gozle gorulen maddi dunyanin ve gozle gorulmeyen ruhi dunyanin Allahin baxisi ile yarandigini qeyd edirdi QalereyaSufi bas geyimi Samaxi Tarix ve Etnoqrafiya MuzeyiHemcinin baxAzerbaycan felsefesi Azerbaycan milli menevi deyerleriIstinadlarTogan 1981 seh 260 Togan 1981 seh 267 268 Nejmat 2011 Nejmat M S Korpus epigraficheskih pamyatnikov Azerbajdzhana Pod red Z M Buniyatova B Yeni Nesrler Evi 2001 T II S 54 368 s Koprulu F 2004 ISLAM SUFI TARIKATLERINE TURK MOGOL SAAMANLIGININ TE SIRI Marife Dini Arastirmalar Dergisi 4 1 267 275 Retrieved from http marife org tr pub issue 37809 436582 2023 06 17 at the Wayback Machine Togan 1981 seh 284 Khwajah Ghiyath al Din Shaykh Muḥammad Kujujani Diwan i Ghiyath al Din i Kujuji ingilis Brill 2016 Istifade tarixi 2024 02 01 Said Ozturk Ottoman History Misperceptions and Truths IUR Press 2011 p 136 ISBN 9090261087 Roger M Savory Ahmet T Karamustafa Esmail I Ṣafawi angl Encyclopaedia Iranica 1998 Vol VIII P 628 636 Zarcone Thierry Bektasiyye in Encyclopaedia of Islam THREE Edited by Kate Fleet Gudrun Kramer Denis Matringe John Nawas Devin J Stewart Consulted online on 04 February 2024 lt https referenceworks brillonline com entries encyclopaedia of islam 3 bektasiyye COM 24010 2024 02 04 at the Wayback Machine gt First published online 2014 Emre Side Gulshaniyya in Encyclopaedia of Islam THREE Edited by Kate Fleet Gudrun Kramer Denis Matringe John Nawas Devin J Stewart Consulted online on 04 February 2024 lt https referenceworks brillonline com entries encyclopaedia of islam 3 gulshaniyya COM 27544 2024 02 04 at the Wayback Machine gt First published online 2018 McGregor Richard J Damirdashiyya in Encyclopaedia of Islam THREE Edited by Kate Fleet Gudrun Kramer Denis Matringe John Nawas Devin J Stewart Consulted online on 04 February 2024 lt https referenceworks brillonline com entries encyclopaedia of islam 3 damirdashiyya COM 25976 lang fr 2024 02 04 at the Wayback Machine gt First published online 2016 Kreyenbroek Philip G God first and last religious traditions and music of the Yaresan of Guran 2020 32 33 ISBN 978 3 447 11424 0 OCLC 1228902659 2023 06 29 tarixinde Istifade tarixi 2023 03 21 Lawergren B Farhat H amp Blum S Iran Grove Music Online Retrieved 21 Mar 2023 Koprulu 2000 seh 28 Tahsin Yazici HAMZA NIGARI Encyclopaedia Iranica Online Brill accessdate missing url Inalcik 2011 seh 43 45 Gasimova 2015 seh 105 Gasimova 2015 seh 119 Gasimova 2015 seh 120 Berengian 1988 seh 17 18 Savory 1978 seh 721 Lornejad Doostzadeh 2012 seh 151 Sadikoglu 1996 seh 374 375 Javadi Burrill 1988 seh 251 255 Miklashevskaya 1954 seh 94 Gasimova 2015 seh 125 Gasimova 2015 seh 126 Gasimova 2015 seh 115 Gasimova 2015 seh 121 Gasimova 2015 seh 122 Gasimova 2015 seh 123EdebiyyatBerengian Sakina Azeri and Persian Literary Works in Twentieth Century Iranian Azerbaijan K Schwarz 1988 ISBN 978 3 922968 69 6 Gasimova Aida Qurʾanic Symbolism of the Eyes in Classical Azeri Turkic Poetry Oriens vol 43 no 1 2 2015 pp 101 53 JSTOR http www jstor org stable 24801686 Accessed 10 Feb 2024 Halil Inalcik 2011 Has Bagcede ʿAys u Tarab Nedimler Sairler Mutribler Istanbul Turkiye Is Bankasi Kultur Yayinlari Javadi H Burrill K AZERBAIJAN x Azeri Turkish Literature In Yarshater Ehsan ed Encyclopaedia Iranica ingilis Volume III 3 Azerbaijan IV Bacca ye Saqqa London and New York Routledge amp Kegan Paul 1988 251 255 ISBN 978 0 71009 115 4 Lornejad Siavash Doostzadeh Ali Arakelova Victoria Asatrian Garnik redaktorlar On the modern politicization of the Persian poet Nezami Ganjavi PDF Caucasian Centre for Iranian Studies 2012 2022 09 14 tarixinde PDF Istifade tarixi 2024 02 04 M F Koprulu Azeri Baki Elm 2000 115 seh Miklashevskaya N M Hudozhniki XIX v Mirza Kadym Erivani i Mir Mohsun Navvab Pod red Polevogo V M Iskusstvo Azerbajdzhana Baku 1954 T IV Nejmat M S Korpus epigraficheskih pamyatnikov Azerbajdzhana Redaktor doktor istoricheskih nauk professor Sh Farzalibejli B Elm i Tahsil 2011 T V Arabo perso tyurkoyazychnye nadpisi Shirvana Gyandzhi Agdama Shushi Fizuli Zangelana Dzhabraila Lachyna Kelbadzhara i dr 240 s Togan Zeki Velidi Umumi turk tarihine giris cilt I Istanbul Enderun Kitabevi 1981 seh 538 Sadikoglu Cengiz HABIBI TDV Islam Ansiklopedisi turk 14 Geli bolu Haddesena Istanbul Turkiye Deyanet Veqfi ISBN 9789753894418 Savory R M 1978 Ḳasim i Anwar In van Donzel E Lewis B Pellat Ch amp Bosworth C E eds The Encyclopaedia of Islam Second Edition Volume IV Iran Kha Leiden E J Brill pp 721 722 OCLC 758278456 Elave oxuDBalkane Jong F Demirdas h iyya in Encyclopaedia of Islam Second Edition Edited by P Bearman Th Bianquis C E Bosworth E van Donzel W P Heinrichs Consulted online on 10 December 2023 First published online 2012 First print edition ISBN 9789004161214 1960 2007 Massignon Louis Ṭariḳa in Encyclopaedia of Islam First Edition 1913 1936 Edited by M Th Houtsma T W Arnold R Basset R Hartmann Consulted online on 10 December 2023 First published online 2012 First print edition ISBN 9789004082656 1913 1936 M Terbiyet Danesmendani Azerbaycan Baki 1995 E Mehreliyev Baba Kuhi Bakuvi ve Pir Huseyin Sirvani Baki 2002 Z Memmedov Azerbaycan felsefesi tarixi Baki 1994 Z Memmedov Azerbaycanda XI XII esrlerde felsefi fikir Baki 1978 F S Ferzelibeyli Azerbaycan ve Osmanli imperiyasi Baki 1995 M Nemet Azerbaycanda pirler Baki 1992 E Bertles Sufizm ve sufi edebiyyati Moskva 1965 A Golpinarli Hurufilik metinleri katalogu Istanbul 1989 F Gulen Kalbin zumrut tepeleri I II cilt Izmir 2001 M Kara Din hayat sanat acisindan tekyeler ve zaviyeler Istanbul 1977 M Kara Tasavvuf ve tarikatlar tarihi Istanbul 1985