Mirzə Qədim İrəvani (tam adı: Mirzə Qədim Məmmədhüseyn oğlu İrəvani, rus. Мирза Кадым Мамед-Гусейн оглы Эривани; 4 dekabr 1825 – 1875) — XIX əsrdə yaşamış Azərbaycan portretçisi və ornamentalist rəssamı. Azərbaycan əsasını qoymuşdur, yaradıcılığı Azərbaycanın yeni dövr təsviri sənətində vacib dəyişikliklə yadda qalmışdır.
Mirzə Qədim İrəvani | |
---|---|
Mirzə Qədim Məmmədhüseyn oğlu İrəvani | |
Doğum adı | Qədim Məmməd Hüseyn oğlu |
Doğum tarixi | |
Doğum yeri | İrəvan, İrəvan xanlığı |
Vəfat tarixi | |
Vəfat yeri | İrəvan, İrəvan qəzası, İrəvan quberniyası, Rusiya imperiyası |
Dəfn yeri | |
Milliyyəti | azərbaycanlı |
Vətəndaşlığı | Rusiya imperiyası |
Uşaqları | , |
Fəaliyyəti | rəssam |
Təhsili | Tbilisi progimnaziyası |
Janrlar | dekorativ, portret |
Stillər | dekorativ-tətbiqi sənət, dəzgah rəssamlığı |
Təsir edib | Azərbaycan təsviri sənəti |
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar |
İrəvani ,əsasən, tikmə üçün olan trafaret rəsimləri, divar naxışları, zərgərlik məmulatları, lakla çəkilmiş rəsm əsərləri və şüşə rəssamlığı ilə tanılır. Demək olar ki, İrəvani, bir qayda olaraq, bütün əsərlərini azərbaycan və ya rusca imzalayaraq özünü «Mirzə Qədim İrəvani», ya da bəzən «kollec asessoru» sözlərini əlavə edərək, özünü sadəcə «Qədim bəy» adlandırırdı.
Onun ən çox tanınan əsərlərin «Gənc qadının portreti», «Gənc oğlanın portreti», «Fətəli şahın portreti», «Rəqqasələr», «Molla», (hamısı Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyində), «Mah Tələtin portreti» (Gürcüstan Dövlət İncəsənət Muzeyi) , «Quş və çiçəklər» (Dövlət Ermitajı) , həmçinin də, 1850-ci illərdə, İrəvandakı Sərdar sarayının divarlarında, yağlı boya ilə çəkilmiş dörd böyük (1 m x 2 m) portretin müəllifidir.
Bioqrafiya
Mirzə Qədim Məhəmmədhüseyn oğlu İrəvani 1825-ci ildə, İrəvan xanlığının paytaxtı, İrəvan şəhərində anadan olmuşdur. Xarrat Məhəmmədhüseynin ailəsinin yeganə uşağı idi. Elmi ədəbiyyatda, adı ilk dəfə 1954-cü ildə, sənətşünas Natalya Miklaşevskayanın İrəvaniyə həsr olunan məqaləsində hallanıb. Miklaşevskayanın sözlərinə görə, Mirzə Qədimin atası, Məhəmmədhüseyn adi xarrat yox, bədii ağac işlənməsi üzrə usta olub. Mikloşevskaya təxmin edir ki, Məhəmmədhüseyn ornament sənətini, öz yeganə oğluna lap kiçik yaşlarından öyrədib. Məhəmmədhüseynin oğluna təhsil vermək imkanı var idi və onu Tbilisi progimnaziyasına yolladı. Erkən yaşlarından, rus mədəniyyəti ilə yaxın təmasda olan Mirzə Qədim rəssamlıq bacarıqlarını dərinləşdirmək imkanını aldı. Progimnaziyanı bitirdikdən sonra, 15 yaşlı gənc Mirzə Qədim İrəvana döndü və teleqrafçı vəzifəsində poçta qəbul olub orada 35 il ömrünün sonunadək çalışdı.
Mirzə Qədim gənc yaşından rəsm çəkməyə başlayıb. Ailə əhvalatlarına əsasən, yeniyetmə dövründə güzgü üzərində boya ilə çəkdiyi «Qadın» portreti onun ilk işi olur. O xidmətdən ayrı olduğu bütün zamanını rəsmə ayırırdı. Özü tərəfindən edilən naxışlar onun işlədiyi otağın divarlarını bəzəyirdi. Ancaq onun yaşadığı ev dövrümüzə gəlib çatmayıb. Peşəkar rəssam təhsili olmasa belə, anadangəlmə zövqü və istedadı sayəsində, Mirzə Qədim geniş məşhurluq qazanmışdı. Artıq tanınmış rəssam olandan sonra, Sərdar sarayının divar naxışlarının restavrasiyası işlərinə cəlb olunur. Bu XIX əsrin 50-ci illərinin əvvəllərində baş verir. Bu sarayda o Güzgülü zalı bərpa edirdi.
Rus, Fransız, Fars dillərini bilən İrəvani dövrünün savadlı insanı olub, eləcə də, musiqini sevib, Qərbi Avropa, rus, şərq müəlliflərinin əsərlərindən ibarət kitabxanaya sahib olub.
1875-ci ildə kollec asessoru rütbəsində, doğma şəhəri İrəvanda vəfat edib. və İrəvanda da dəfn edilmişdi, amma məzarı günümüzə gəlib çatmayıb.
Yaradıcılığı
Demək olar ki, İrəvani, bir qayda olaraq, bütün əsərlərini azərbaycan və ya rusca imzalayaraq özünü «Mirzə Qədim İrəvani», ya da bəzən «kollec asessoru» sözlərini əlavə edərək, özünü sadəcə «Qədim bəy» adlandırırdı. Onun tərəfindən real tarixi şəxsiyyətlərin : Fətəli şahın, Abbas Mirzənin, Mah Tələt xanım və Vəcdullah Mirzənin təsvir olunduğu dörd portret yaradılıb. Bu əsərlərdən başqa, «Naməlum savaşçı»nın portreti də çəkmişdi. Mirzə Qədim İrəvani işlərinin tarixini qeyd etmirdi, amma onları imzalamağa, eləcə də üzərlərində portreti çəkilənin adını yazmağı xoşlayırdı. Buna baxmayaraq, onun rəsmlərinin müqayisəli təhlili əsasında, rəssamın yaradıcılıq dövrlərinin ikişafını müəyyən etmək mümkün oldu. Beləliklə, İrəvavaninin yaradıcılığı 3 dövrə ayrılır : birinci dövr – rəssamın gənclik illəri, ikinci dövr – bu İrəvanda Sərdar sarayında işlədiyi dövrdü (XIX əsrin 50-ci illəri) və üçüncü dövr – yetişkinlik dövrünün yaradıcılığı (XIX əsrin 60-70-ci illəri).
Erkən yaradıcılıq dövrü
Birinci dövr İrəvanini gənclik illərini, onun Sərdar sarayının divar naxışlarının restavrasiya işlərində iştirakına gədər ki dövrü əhatə edir. Dövr üçün əsasən tədbiqi-dekorativ incəsənət və primitiv rəssamlıq sahəsində işlər xarakrekdir.
Yaradıcılığının erkən dövründə İrəvani divar naxışları, rəsm və trafaretlər, ipək və qızıl saplı tikmələr (güləbətin) üçün, eləcə də cəngavərin əks olunduğu rəsmi yerinə yetirmişdi. Rəssamın ilk portreti, boya ilə, güzgünün üzərində yerinə yetirildiyi bilindiyindən, Azərbaycan Milli İncəsənət muzeyində saxlanılan iki ədəd, şüşə üzərində işlənilən “Rəqqasə” və “Dərviş”əsərlərini də birinci dövrə aid etmək olar. İrəvaninin naxışlarında gül və quşların əks olunduğu tərtiblər üstünlük təşkil edirdi. Rəssamın trafaret və şəkillər kolleksiyasında belə motivlər saxlanılıb. Onlar İrəvaninin Azərbaycan ornamenti və divar rəssamlığı ənənələri ilə yaxşı tanış olduğunu təsdiq edir.
Yaradıcılıq fəaliyyətinin erkən dövründə İrəvani əsasən tətbiqçi-rəssam kimi çıxış edirdi. Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyində tikmə üçün yüngülcə uzadılmış, səkkiz güşəliulduz və yarımdairə formasındna, özündən medalyon bantı təşkil edən iki trafaret saxlanılır. Rəsimlər kağızdan kəsilmiş medalyon və dairə formasında yerinə yetirilmişdir. Stilləşdirilmiş güllərdən ornament, qəti simmetrik şəkildə, medalyonun hər dördə bir hissəsini eyni naxışla doldurur. İkinci trafaret - 22,3 santimetr diametrində, dairənin dörddə-bir hissəsi formasında bir sektordur, o da həmçinin, üslublaşdırılmış güllü ornamentdir. Naxış balaca sininin (məcməi) üzərindəkilərini örtmək üçün istifadə olunan tikməyə (balaca örtük) təyin edilmişdir.
Qalan üç rəsim “Quşlar və çiçəklər”, “Qızılgül və qaranquş”, “Güllər və qırqovul” ayrı vərəqlərin üzərində yerinə yetirilib. Natalya Mikloşevskayanın sözlərinə görə, onlar yalnız divar naxışı kimi istifadə oluna bilərdilər.“Qızılgül və qaranquş” rəsminə bənzər güllü tərtiblərin variantları isə İrəvani tərəfindən, lak rəsmləri kimi, həm akvarel və tempera, eləcə də ayrı kağız vərəqlərinin üzərində yaradılırdılar. “Güllər və qırqovul” rəsmində isə, xüsusən, qırqovullar realist və canlı təsir bağışlayırlar. Rəsm o dərəcədə əsaslı yerinə yetirilib ki, Mikloşevskayaya əsasən, iddia etmək olar ki, rəssam öz işinə çox böyük sevgi ilə yanaşıb.
Yuxarıda adı çəkilən, divar naxışları üçün trafarert-rəsmlərin çəkilmə üsulu, tikmələr üçün təyin edilmiş trafaretlərin üsulundan fərqlənir. Tikmələrdəki rəsm simmetrik şəkildə təkrarlanmırdı. İrəvani onu tam olaraq sadə qələm ilə yerinə yetirirdi, növbəti addım isə, naxış salmaq üçün əvvəlcədən cızılmış konturu iynə ilə deşmək idi. Rəsmin xırdalıqlararını vurğulamaq üçün İrəvani nazik fırça ilə bütün kompozisiyanı bir daha işləyirdi. Mikloşevskayanın fikrincə, zərif konturu ilə fərqlənən, canlı incə xətt ilə yerinə yetirilən bu rəsm İrəvaninin təcrübəsindən xəbər verir. Divar naxışı üçün trafaret-rəsmlərin, üçünün də XIX əsrin 40-50 ci illərində yaradılmasına baxmayaraq, nisbətən yaxşı qorunublar. Dövrümüzə trafaretlərdən birinin üzərində kamançada ifa edən kişi və onu çırtma çalaraq müşaiət edən rəqqasəni təsvir eləyib.
Yaradıcılığının erkən dövrünə aid olan portretlər arasında “Kişi xəncər ilə”, “Döyüşçü”, “Rəqqasə” və “Molla” ən çox maraq cəlb edənlərdəndir. Güman ki “Kişi xəncər ilə” cökə qabığı üzərində çəkiləcək rəsm üçün hazırlanmışdır. Mikloşevskayaya əsasən bu rəsm də İrəvani bütün fiqura yetəri qədər zəhmli görünüş verə bilib. Şəklin çəkilmə xarakterinin oxşarlığı ilə, bədii tərz və süjet seçimi ilə, şüşə üzərində yerinə yetirilmiş “Rəqqasə” və “Dərviş” portretləri cökə qabığı üzərində rəsmlərin təsəvvürünü yaradır.
-
-
- Molla
- Rəqqasə
Sərdar sarayındakı işləri
Mirzə Qədim İrəvani restavrasiya olunan Sərdar sarayı üçün, təbii ölçüdə, yağlı boya ilə şah və sərdarların (şahın canişinləri) təsvir edildiyi dörd böyük (1 m x 2 m) portret yaratmışdır. Portretlər sarayın böyük zalının ikinci yarusunun divar oyuqlarında yerləşdirilmişdi. Portretlərdə Fətəli şah Qacar, Abbas Mirzə, Hüseynqulu xan Sərdar və təsvir olunmuşdu. Qohumlarının xatirələrinə əsasən, bunlara bənzər, Mirzə Qədimin otağında yerləşmiş, üzərlərində silahlı döyüşçülərin təsvir olunduğu (Sərdarların portletlərinin, rəssamın əlində qalan variantları olduqları təxmin edilir) daha dörd portret mövcüd olub. Rəssamın ailəsində bu cür rəsmləri “Pəhləvan” adlandırırdılar. Həmin rəsmlər yağlı boyalar ilə qalın kətan üzərində yaradıldığlarından, faktiki olaraq Azərbaycan panel rəssamlığının ilk nümunələri hesab olmaqdadırlar.
Tərzlərinə görə bu portretlər, XIX əsr üslubuna yaxındılar. Beləcə, Fətəli şahı yastığın üstündə oturduğunu təsvir edən portret “Xalçanın üstündə oturmuş Fətəli Şahın” ın ikonoqafik tipini təkrarlasa da, rəsmin keyfiyyəti onun IXI əsrin 50-ci illərində Mirzə Qədim İrəvani tərəfindən Sərdar sarayı üçün işləndiyini göstərir. Rəssamın ustalığının böyüməsini onun əsərlərini öyrəndikcə izləmək olur, əsasən Sərdarların portretlərində, hansılar ki Mikloşevskayanın sözlərinə görə həvəskar-rəssam üçün bir növ rəssamlıq məktəbi olmuşdur.
Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyində dəbilqələrdə təsvir olunmuş “Döyüşçü”nün portreti saxlanılır. Mirzə Qədim İrəvaninin əsərində müəyyən sistemin hasil olunduğuna şahidlik edən Mikloşevskayanın fikrincə, bu rəsim hələ də tamamən rəssamın erkən (sadə) tərtiblərinin dövrünə aidir. Yəni, böyük portreti çəkməyə başlamamışdan öncə, İrəvani hazırlıq-rəsmləri yaradırdı. İrəvandakı Sərdar sarayının qalmış şəkilləri sübut edirlər ki, iki belə döyüşçünün portreti sarayın əsas zalının divarlarının birində çəkilmişdi. Bu döyüşçülər İrəvani tərəfindən çəkilib, Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyində saxlanılan rəsm isə eskizdi.
Abbas Mirzənin əks olunduğu böyük rəsm də həmçinin, Sərdarların rəsmlərini çəkməzdən əvvəlki hazırlıq işidir. Bu portretdə, rəssamın kontur cizgiləri sahəsində olan uğurları Mikloşevskaya tərəfindən qeyd edilmişdir. Abbas Mirzənin portretini İrəvaninin, canlı insanı əks etdirməyən, realist elementlərin tamamiylə olmadığı “Döyüşçü” nün təsviri ilə müqayisədə artıq daha inandırıcı təsvir etmək istədiyini açıq şəkildə görünür. Fakturanın xüsusiyyətlərini ifadə etəməyə çalışarkən, İrəvani işıq və kölgə oyunu ilə nəinki təsvirin kontur cizgilərini amma eləcə də, başa qoyulmuş papağın həcmini verir, ki bu da təsvirin realist elementlərni daha gözə çarpan edir. Fiqurun özünün həcmini vermək isə daha uğursuzdur. İrəvani Abbas Mirzənin fiqurunu daha proporsional çəkib, ancaq köhnə şərti ənənələr hələdə özünü bildirməktədir. Bu özünü daha çox ayaqların kontur cizgilərində büruzə verib. Əllər isə həmişə İrəvaninin yaradıcılığın da zəif yeri olub.
Mikloşevskayaya əsasən, Abbas Mirzənin portrerti sübut edir ki, artıq özünün ilk işlərində Mirzə Qədim İrəvani rəsmi çəkilənin psixoloji xarakteristikasını verməyə çalışırdı. Beləcə, Abbas Mirzənin portretində itaətkarlıq təkcə üz cizgilərində yox, eləcə də əllərinin itaətkar mövqeydə bükülməsində verilib. İtaətkarlıq eləcə də gövdənin yuxarı hissəsinin yüngülcə ilərli əyilməsində verilib. yanaRəssamın kontur cizgisində böyümüş bacarığına, təsvir edilən realist insan təsviri yanaşmasının elementləri işarə edir. Bu, bu portretin rəssamın saraydakı işinin sonunda çəkildiyini deməyə imkan verir.
Yetkin yaradıcılıq dövrü
Sərdar sarayındakı işləri bitirdikdən sonra İrəvani əsasən, akvarel və tempera vasitəsiylə (həmçinin sifarişə) portretlər çəkməklə məşğul olmağa başladı.Rəssamın üçüncü dövr yaradıcılığı portretlərin sayına görə (9 portret : 6 – Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyində (İki fiqurlu kompozisiya, Şahzadə Aleksandrın arvadı ilə portreti, iki ədəd qadın portreti, Gənc oğlanın portreti, bitirilməmiş “Qızılgül və bülbül” rəsmi) ; qatlama-güzgü – Ermitajda, Qadın portreti – Gürcüstan Dövlət İncəsənət Muzeyi) ən məhsuldar dövrü olmaqla, həyatının təxminən son 15 ilini əhatə edir.
İki fiqurlu kompozisiya (Gürcüstan Dövlət İncəsənət Muzeyi) bu dövrün ən erkən əsəri sayılır, ancaq onda istifadə olunmuş motivlər Ermitajdakı iş və qadın portretində (Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyi) təkrarlanırlar.
"Şahzadə Aleksandrın arvadı ilə portreti" təxminən 1860-cı illərə aiddir. O, rəsmli rus jurnalından olan illustrassiyanın reproduksiyası əsasında (ola bilsin ki, 1866-cı ilin cökə qabığı üzərində işlədiyi rəsmlər də) yaradılmışdır. Rəssam imperatorun təmtəraqlı ənənəvi portretini yaradıcılıqla milli ruhda yenidən işləmişdir. Qiymətli daş-qaşla bəzədildiyini xatırladan bitki ornamentli naxışlı çərçivə xüsusi şərq koloritinə malikdir. Bütün digər əsərləri İrəvaninin ömrünün son illərinə aiddir.
“Gənc qadının portreti”ndə mütəkkə və yubkanın büzmələrinin verilmiş həcmi realizmin elementlərini görməyə imkan verir. Qadının üzü rəssam tərəfindən səylə çəkilmişdir. Onun modelləşməsi nəzərə çarpmayan punktirlə açıq çəhrayi və mavi tonlarda yerinə yetirilib. Həcmin dolması solğun çəhrayi rəngin üzərinə yarımton vurulması yolu ilə baş verir. Dodaqların, burnun zərif cizgiləri, qaşların, gözlərin ifadəli şəkli – bu elementlər portret üzləri ilə oxşarlığını itirməyən üzə cəlb edicilik və canlılıq əlavə edir. Bu həllər, Mikloşevskaya qeyd etdiyi kimi, İrəvanin müşahidəçiliyi və onun realist cərəyanda çəkmək istəyinə işarə edir.
“Gənc oğlanın portreti"ndə paltarın büzmələrinin həcmi parçanın naxışının rəsmini və rəngini yaxşı aydınlatmağa imkan verir. Mavi donun əsaslı sürətdə işlənməsi kölgə-işıq oynunu yaratmaq cəhdinin nəticəsidir. Xətt perspektivi olmamasına baxmayaraq, (döşəmə vertikal təsvir olunub. interyerin isə dərinliyi yoxdur), əsərdə həcmlərin perspektiv qısaldılmasının yerinə yetirilməsi müşahidə olunur.
Ermitajda saxlanılan -güzgü yuxarı cildləməsi laklı rəsmlə bəzədilmiş və içərisində miniatür portretli yastı mücrü və ya ağacdan futlyardı. Şərq əlyazmaların cildləməsi ilə oxşarlığını qatlama-güzgünü örtən rəsimdən görmək olar. Qatlamanın yuxarı sağ tərəfinə güzgü, soldan isə kişi portreti yerləşdirilib. İrəvanin məlum əsərləri arasında buna bənzəri yoxdur. Qapağın üst tərəfinin yuxarı hissəsindəki yazı, işin Qafqazda qulluq etmiş rus generallarının ("fr. Pouг geneгal Karvalin", “General Karvalin üçün”) biri tərəfindən sifariş edildiyini sübut edir. Yuxarı tayın qıraq haşiyəsinin çərçivəsinə vurulan yazılar onun fərqləndirici cəhətidir. Qıraq haşiyənin ornamenti də həmin prinsip üzərində qurulub amma onun tərtibatı daha böyük və sərbəstdi.
Natalya Mikloşevskaya buketin işlənməsindəki xüsusi incəliyi, ornament və gülləri, zərif çəkilmiş konturları, rənglərin harmonik uygunluğunu eləcə də, motivlərin müxtəlifliyini qeyd edir. Naxışın biçiminin pozmayan künc bucaqların düzgün həllində öz sözünü deyən Mirzə Qədim İrəvaninin Azərbaycan milli ornament sənəti haqqında yaxşı məlumatı və onun lakla rəsm çəkmə ənənəsinə yiyələndiyini güzgünün futlyarının tərtibatında nümaiş etdirməsi oldu. Qatlama-güzgünün ornament dekoru Ornamentalist-İrəvani haqqında yeni maraqlı material verir. Əgər rəssamın miniatür-portreti onun məkanı və dərinliyi daha realist təsvir etmək istəyirsə, ki bu özünü taxçaların dərinliyin kölgələndirilməsində, döşəmənin perspektivinin özünəməxsus verilməsində göstərirsə, lak rəsimli futlyar İrəvaninin tədbiqi-incəsənət sahəsində tamami ilə yeni işi halına gəlir.
Gürcüstan Dövlət İncəsənət Muzeyinin toplusundan "Mah Tələtin portreti"ndə tirmənin rəsmi diqqətlə yerinə yetirilib İrəvaninin bu tipli işləri üçün bu xarakterikdi. Qadının portretinin tərtibatı və rənglərinin həlli Azərbaycan Milli İncəsənət muzeyində saxlanılan qadın portretini təkrarlayır, amma onun üzərində başqa qadın əks olunub. Natalya Mikloşevskaya hər əsərin digər bütün fərqləndirici xüsusiyətlərini qeyd edir. Sənətşünasın sözlərinə görə, ilk öncə bu üzlərin individual xarakteristikasına aiddir. Bakıda saxlanılan portretdəki qadının üzü daha maraqlı və ifadəlidi, yaşları arasndakı fərq hiss olunur. Gürcüstanda saxlanılan portretdə aşağı təməl “şəbəkə” geometrik naxışdan – altıgüşəli ulduzdan ibarətdir, Bakıdakı portret isə bu çərçivə ornamentasiyasız uzunlamasına xətlərlə ayrılıb. Bundan əlavə, Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyindəki portret tərtibinin detallarında birgədər gəlizliyi və rəngindəki müxtəlifliyi ilə seçilir. Bakıda saxlanılan portretdə Mikloşevskaya rəssamın ustalığının böyüməsini qeyd edir bu üzün zərif tonlarla modelləşdirilməsindən, tirmənin detallı əks etdirilməsi və digər ornamental bəzəklərin nəticə etibarı ilə gəlir.
Böyük olmayan, bitməmiş “Qızılgül və bülbül” rəsmi İrəvaninin son əsərlərindən biridir. Tərtibinə görə, rəssam tərəfindən tikmələr və divar naxışları üçün çəklən trafaret-rəsmləri xatırlatsada, Mikloşevskaya əsasən bu bu tərtibat daha sərbəstdi. Əsər İrəvaninin rəssamlıq üsullarını müşahidə eləməyə imkan yaradır, rəsmi bitirdikdən sonra rəssam onun üzərindən qırmızı qəhvəyi rəngdə yüngül konturla keçir. Bundan sonra yuxarıdan-aşağı rəsmə bir neçə qat, bir az boya vurulur. Həcmin və kölgə-işıq oyunun punktirlə modelləşdirilməsi işi sona çatdırır. Bu proseri böyük çəhrai gülün, gönçənin və onları əhatə edən yaşıllığın işlənməsində görmək olar.
Əsərlərinin ölümündən sonrakı taleyi
Ölümündən sonra İrəvaninin ailə arxivində onun yüzdən artıq əsərləri saxlanılırdı. Rəssamın böyük oğlunun arvadı Fatimə xanım Qədimbəyovanın 1921-ci ildə İrəvandan Bakıya köçməsindən sonra rəssamın əsərləri və kitabxanası İrəvanda qaldı. Bir müddət sonra onların itməsi məlum oldu. Sənətkarın əsərlərinin az bir hissəsini Bakıya gətirmək mümkün olmuşdur – 20 dən çox portret, tikmə və naxışlar üçün şəkil və eskizlər Rüstəm Mustafayev adına Azərbaycan Milli İncəsənət muzeyi tərəfindən 1939-cu ildə əldə edilmişdir. XX ci əsrin ortalarında İrəvaninin sadəcə 23 orijinal əsəri haqqında məlumat var idi, bunlardan iyirmisi R.Mustafaev adına Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyində (Bakı), ikisi Dövlət Ermitajında (Sankt-Peterburq) və biri Gürcüstan Dövlət İncəsənət Muzeyində (Tbilisi) yerləşir.
1914-cü ildə İrəvandakı Sərdar sarayının tamamilə dağıdıldığı dövrdə, orada olan portretlər divarlardan çıxarılmışdı və hal-hazırda Gürcüstan Dövlət muzeyində yerləşirlər. Gürcüstanın dövlət və incəsənət muzeylərində saxlanılan portretlər haqqında dəqiq məlumat olmadığından, onların arasında İrəvaninin müəllifi olduğu bütün portretləri müəyyənləşdirmək çətindi. Bəzi böyük portretlərin İrəvanin orijinal əl işi olduğunu, rəsm və eskizlər, eləcə də şərqşünas və fotoqraf Dmitriy Yermakovun albomundakı (albom Gürcüstan Dövlət Muzeyinin fondlarında saxlanılır) Sərdar sarayının interyerlərini nümayiş etdirən səkillər təsdiqləyir. Onlardan birinin üzərində, onun öz imzası var. Bu portretlər tərzinə görə XIX əsr İran panel-rəssamlığı stilinə yaxındılar. Fətəli şah Qacarın, Abbas Mirzənin, Hüseynqulu xan Sərdarın və Rüstəm Zalın portretlərinin həqiqətən İrəvani tərəfindən işlənməsi təsdiqlənib.
1947-ci ildə Ermitajın fondlarında İran lakı və cökə qabığından rəsmləri araşdıran Natalya Mikloşevskaya diqqətini İrəvaniyə xas üslubda yerinə yetirilmiş, Qatlama-güzgünün içəri tərəfindəki minatür üzərində cəmləşdirmişdir. Rəssamın adının kursiv ilə rus dilində rəsmin altında yazılması, İrəvani üçün xarakterik idi. Medalyon-futlyarın yuxarı qapağının üzərində fransız dilində çıxarılan “A’dessinee tel Kadim Bek” (“Mirzə Qədim adlı bir nəfər çəkib”) yazı Azərbaycanlı rəssamın müəlliflik ehtimalını doğrultdu. Bu fakt işin İrəvaniyə aid olmaması ilə bağlı bütün şübhələri təkzib etdi. Həmin əsər Ermitaja naməlum şəxs tərəfindən 1936-cı ildə bağışlanmışdır.
XX əsrin 50-ci illərində Tbilisiyə səfəri zamanı Natalya Mikloşevskaya tərəfindən Gürcüstan SSR-nin Dövlət İncəsənət Muzeyində şərq miniatürləri kolleksiyasına baxış keçirilmişdir. XIX əsrin miniatürləri arasında üç rəsmə diqqət verilmişdir, hansıları ki sənətşünas Mirzə Qədimin fırçasısa aid edir. Bu Qadın portreti və iki ədəd tamamən bir-birinə bənzəyən “Güllər və quşlar” miniatürləridir. Qadın portretinin İrəvaniyə aid olmasında heç bir şübhə yoxdur. Qalan yalnız balaca “Kitabənin” içində fars dilində çıxarılan qadın adıdı – “Mah Tələtin portreti” amma bununla belə sahibi tərəfindən rus dilindəki yazı məhf edilib və muzeyə iran miniatürü kimi satılıb. Bu miniatür qadın portreti kimi təqdim edilir və muzeydə “XIX əsrin naməlum rəssamının, iranlı qadın rəsmi” kimi verilirdi.
Azərbaycan İcəsənət Muzeyinin 20 əsərdən ibarət kolleksiyasında : altı ədəd boya ilə çəkilmiş portret, bir ədəd tuşla çəkilmiş portret, iki ikiqat boyalar içində portret, bir ədəd peyzajın fonuda təsvir olunan atlı əsəri və altı trafaret-rəsmlər ; bir ədəd üzərində quşla təsvir olunmuş çəhrayı kol (bu rəsm tuş vasitəsiylə bütünlüklə ərəb yazılarından tərtib edilib) ; iki əsər şüşə üzərində rəsm kimi verilir, sonuncusu – güllərdən kompozisiya – bitməmiş akvarel işi kimi təqdim olunur. İncəsənət Muzeyinin inventar dəftərində “Dərviş” əsəri səhvən “Kişi” kimi qeyd olunurdu. Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyində İrəvaninin Sərdarların portretlərini çəkməyə başlamamışdan əvvəl, hazırlıq xarakteri daşıyan iki (“Döyüşçü” və “Abbas Mirzə”) rəsm saxlanılır. Dövlət Ermitajında Qatlama-güzgü saxlanır. Gürcüstan Dövlət İncəsənət Muzeyində isə qadın portreti (tempera) qorunur. Bu portretdən əlavə həmin muzeydən olan iki ədəd bir-birinə oxşar “Güllər və quşlar” miniatürləri Mirzə Qədimin fırçasına yazılır.
Öyrənilməsi
1938-1939-cu illərdə Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyi Mirzə Qədim İrəvaninin bir neçə maraqlı əsərini əldə etdi. Araşdırılan kolleksiyanın materialları “XIX əsrin Azərbaycanlı rəssamları” adlı məqalənin dərc edilməsi üçün qaynaq oldu. İlk dəfə olaraq XIX əsr Azərbaycan incəsənətinin öyrənilməsi haqqında məlumatlar verən məqalə böyük maraqa səbəb oldu. Müəlliflər oxucunu İrəvani yaradıcılığında yönləndirərkən, onu rus mədəniyyətinin təsiri altına düşərək, dekorativizmin dar çərçivələrini aşmağa çalışan, Azərbaycan təsviri sənətində yaranmaqda olan realizm cərəyanının ilk təmsilçilərindən biri kimi təqdim edirdilər. Ancaq məqalədə bəzi qeyri-dəqiqliklər yer almışdı. Rəssamın bir çox əsrləri məqalənin müəlliflərinə deyil di onları sonradan müəyyənləşdirmək mümkün oldu. Məqalə İrəvaninin işlərinin üç yaxşı reproduksiyaları ilə illüstrasiya olunub.
1940-cı ildə ədəbiyyat tənqidçisi Orucəli Həsənovun yalnız Mirzə Qədim İrəvaninin yaradıcılığına həsr etdiyi işi nəşr olunub. Müəllif orada rəsmlə, eləcə də rəng və kompozisiya ilə bağlı bir sıra məsələlərə toxunub, amma məqalə xüsusi xarakter daşımayıb.
1947-cu ildə Ermitaj fondlarının İran lakları və cökə qabığından rəsmləri arasında sənətşünas Natalya Miklaşevskaya Qatlama-güzgünün içəri tərəfindən Mirzə Qədim İrəvaninin əl işi olan minyaütrü aşkara çıxardıb. 1950-ci ilin yayında Mişkloşevskaya Mirzə Qədimin həyatı və yaradıcılığı ilə bağlı daha çox məlumat toplamaq məqsədi ilə rəssamın vətəni İrəvana səfər edib. Ancaq bu təşəbbüs uğursuz olub. Tbilisiyə edilən səfər isə daha uğurlu olub. Belə ki Gürcüstan SSR-nin Dövlət İncəsənət Muzeyində XIX əsr miniatürləri arasında Mikloşevskaya tərəfindən Mirzə Qədim İrəvaninin adına yazılan üç rəsm aşkara çıxdı.
1954-cü ildə Bakıda Mikoşevskayanın “XIX əsrin rəssamları. Mizə Qədim İrəvani və Mir Möhsün Nəvvab” adlı məqaləsi çap olunur, müəllifin oradakı məqsədi imkan dairəsində Mirzə Qədim İrəvani və Mir Möhsün Nəvvabın həyat və yaradıcılığını işıqlandırmaq, R.Mustafaev adına Azərbaycan Dövlət İncəsənət Muzeyində, Dövlət Ermitajı və Gürcüstan SSR-nin Dövlət İncəsənət Muzeyində (“Metexi”) saxlanılan əsərlər kolleksiyasını ilk dəfə olaraq təsvir etmək olub. Məqalənin əhəmiyyətli yerini müəllifin Dövlət Ermitajı və Gürcüstan SSR-nin Dövlət İncəsənət Muzeyinin şərq fondlarında aşkara çıxartdığı, Mirzə Qədimin əvvəllər naməlum olan əsərləri tutur. Rəssam haqqında olan bioqrafik məlumatları Mikloşevskaya onun nəvələri Əfşan və Kamal ilə etdiyi söhbətlər əsasında artırmışdır. Mirzə Qədim haqqında bir sıra maraqlı məlumatları onun böyük oğlunun arvadı, 1950-ci ildə 77 yaşında Bakıda vəfat edən Fatimə xanım Qədimbəyova vermişdir. İrəvaninin yaradıcılığına həsr olunan əsərlər Mikloşevskayanın Azərbaycan incəsənət tarixi ilə bağlı ciddi araşdırmalarının nəticəsi hesab olunur. Mikloşevskaya rəssam haqqında bioqrafik bilgilərin əhəmiyyətli dərəcədə genişləməsinə, 40-cı illərin axırlarında Dövlət Ermitajı və Gürcüstan Dövlət İncəsənət Muzeyində İrəvanin bir sıra qiymətli əsərlərini ortaya çıxarmağa nail oldu.
Azərbaycanlı sənətşünas Kərim Kərimov da həmçinin İrəvanin yaradıcılığını araşdırırdı. Abbas Mirzənin portretini analiz edərkən Kərimov müstəvi ölçülərin qorunması ilə birgə, kölgə-işıq oyununu əks etdirmə cəhdini, eləcə də rəssamın obrazın psixoloji ifadəliliyini ötürmək meyli qeyd olunur.
R. Kərimovanın “Azərbaycan incəsənətində portret janrı” adlı elmi işində Fətəli Şahın daha bir portretinin adı qeyd olunur. Müəllifin fikrincə yağlı boyalarla çəkilmiş şərtiliyi, yastlılığı, dekorativliyi ilə seçilən bu əsər İrəvaninin əl işidir. Ancaq Kərimova nə keçmişdə, nə də özünün araşdırma etdiyi zaman bu əsərin yerinin hara olduğunu qeyd etməmişdir.
Yaradıcılığının qiymətləndirilməsi və təsiri
XIX əsrdə portretə keçid edən rəssamlar, həcimlilik hissinin yaradılması məqsədi ilə üslublaşdırılmış rəsmlər və dekorativ rəngləri avropanın məkan kompozisiyası üslubları ilə kombinasiya ediblər. Mirzə Qədim İrəvaninin “Gənc oğlanın portreti” və “Gənc qadının porteti” kimi əsərlərində yüksək rəsm çəkmə qabiliyyəti və dolğun rəng yumşaq və lirik tərtiblə qarışıb.
İrəvaninin yaradıcılığında realizm elementləri, Azərbaycan incəsənəti üçün yeni olan panel-rəssamlığı və qrafika özünü aydın şəkildə büruzə verirdi. Rəssamın yaradıcılığı Azərbaycan incəsənətində panel (dəzgah) rəssamlığının formalarının yarandığının sübut edir. Ancaq onun bu gün, məsələn Bakıda (Rüstəm Mustafayev adına Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyində) saxlanılan bəzi əsəsrləri : akvarel ilə XIX əsrin ortasında yerinə yetirilmiş “Gənc qadın” və “Gənc oğlan” portretləri orta əsr şərq miniatür məktəbinin ənənələrinə möhkəmcə bağlıdılar. Bunun əyani nümunəsi Şəkixanovların evi (XVIII əsr) divar naxışlarının üzərindəki qadın personajlanının qeyimi ilə “Rəqqasə” nin papaq və geyim örtüyünün oxşarlığı ola bilər. Bu İrəvaninin Azərbaycan xalq yaradıcılığı ilə olan sıx əlaqələrinin sübutudu. Nizami Gəncəvinin poemalarının personajlarından ibarət Şəki xan Sarayındakı təsvirlərlə müqaisədə İrəvaninin “Rəqqasə”si Natalya Mikloşevaskayanın sözlərinə görə daha canlı alınıb.
Rəssam insanın zahiri görünüşünə böyük maraq göstərirdi. Üzü şərti olan müstəvi ölçülər fonunda yox, konkret interyerin üç boyutlu məkanında təsvir edirdi. Həcmi-plastik modelləşdirmə formasının bü cür tədbiqi və modellə olan oxşarlığın ötürülməsi, yeni dövr Azərbaycan incəsənətində yetişən vacib dəyişikliklərin, şərti ənənələrin və yaslı təsvir etmənin aşılmasının göstəricisi idi. Mikloşevskaya rəssamın bir çox portretlərinə istinad edərək, Mirzə Qədimin döşəmənin perspektivini ötürməyə bacarmadığını işarə edir. Öz əsərlərində İrəvani üzləri və paltar qatlarını kölgələndirir, üstü adətən xalçalarla bəzədilmiş döşəmənin müstəvisini vertikal şəkildə perspektivsiz təsvir edir, eləcə də rəsmin mərkəzi hissəsində buta elementini özünə məsxus üslubda istifadə edirdi. İrəvani butanı eyni cərgələrlə diaqonal şəkildə yerləşdirirdi. Bununla horizontal müstəvinin uzaqlaşması təəssüratının yaranmasına nail olunurdu. Amma butanın ölçüsünün ön və arxa planda da eyni olduğuna görə, Mikloşevskaya bunu xətlərin perspektivli uzaqlaşması yox, naxışın keyfiyyəti adlandırır. Bitki ornamenti ilə tərtib edilmiş xalça qıraqları isə tatami ilə vertikal şəkildə təsvir olunub, ki bu ba gözdə gözdə görünən perspektivin pozulmasına gətirib cıxardır. Mikloşevskayanın sözlərinə görə bu sahədə İrəvani orta əsr miniatür şərtlərindən uzaqlaşa bilməyib. Son dövr şərq miniatürlərində belə (XIX sonu) realist təsvir üsulları yoxdu, bütün müstəvlər bir qayda olaraq vertikal ötürülürdü, hətta bəzən əks perspektivdə. Buna baxmayaraq mebeli Mirzə Qədim nisbətən dəqiq qısaldılmış perspektivdə təsvir edirdi.
Mirzə Qədimin təsvir üsulları müxtəlifdir, bunları qadın üzlərindəki zərif boyalar və qızılqül ləçəklərindən, geyim üzərindənki sıx qatlara kimi müşahidə etmək olar. Xüsusi ilə paltarın tikmə və qat elementlərində rəssam tərəfindən gözoxşayan sərbəst yaxma istifadə olunur. Təsvirin realistik ötürülməsini istəyən İrəvani materialın həcm və fakturasını qeyd edir. İrəvaninin rəsmlərinin boyalarına dözümlülüyü verən isə əsasən rəssamın seçdiyi yumurtalı tempera texnikası verir.
Mirzə Qədim İrəvaninin Bakının İncəsənt Muzeyindəki əsərləri onun bir rəssam kimi yaxşı oramentalist olduğunu deyir.
Ailəsi
soyadını daşımış Mirzə Qədim İrəvaninin ailəsinin sıralarında Azərbaycanın mədəniyyət və elm xadimləri var idi. Bunların arasında 1915-ci ildə İrəvanda anadan olan Əfşan Qədimbəyova 1949-1956 illər arasında Azərbaycan Dövlət Dillər İnstitutunun rektoru olub. 1953-cü ildə isə o Azərbaycan SSR-nin Ali Sovetinin sədrinin müavini vəzifəsinə seçilmişdir. Bir neçə il sovetin deputatı seçilib.
İrəvaninin nəticəsi İsmət Axundov da həmçinin rəssam olub. 1925-ci ildə İrəvanda anadan olub, yaxın bir zamanda Bakıdakı Əzim Əzimzadə adına Rəssamlıq Məktəbini bitirib. Axundov əsasən peyzajlar çəkib, Respublikanın əməkdar artisti adını daşıyıb.
Qədimbəyovlar soyunun daha bir təmsilçisi Zaur Qədimbəyov, uzun illər “İzvestiya” qəzetinin xüsusi müxbiri vəzifəsində çalışaraq SSR-nin tanınmış jurnalisti olub. Bu nəslin digər bir üzvü Tibb elmləri namizədi Şaiq Qədimov “Qan Qohumluğu” (1989), “Mustafa Topçubaşov” (1989), “Ailənin intim dünyası” (1990) və bunlar kimi bir sıra bədii və publisistik əsərlərin müəllifi olub. Şaiq Qədimovun bacısı Siddiqə Qədimova “Sovet Ermənistanı” qəzetində işləyib SSR-nin Ali Sovetinin deputatı olub. İrəvanda Azərbaycan dilində radio verlişlər hazırlayanlardan olub, ömrünün son günlərinə gədər həmin redaksiyanın şöbə müdürü vəzifəsində çalışıb.
İstinadlar
- История Азербайджана (том II). Баку: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР. 1960. 421.
- "Эривани / Под ред. Б. В. Иогансона". Искусство стран и народов мира (краткая художественная энциклопедия) (Советская энциклопедия): 61. 1962.Orijinal mətn (rus.)
Эривани, Мирза Кадым Мамед-Гусейн оглы [1825, Эривань (Ереван) — 1875, там же] — художник-орнаменталист и портретист, основоположник аз. станковой живописи. Работал в Эривани. Специального художественного образования не получил. Создавал рисунки трафареты для вышивки, росписи, ювелирных изделий и др. В 1850-х гг. написал 4 больших (1 м X 2 м) портрета маслом для реставрировавшегося дворца сардаров в Эривани. Произв.: «Танцовщицы» (живопись на стекле), портреты Фатали-шаха, молодого человека, сидящей женщины (темпера), Аббасы Мирзы (рис. тушью), «Мулла» — все в Аз. м. иск-в, Баку: портрет Мах Талят (М. иск-в Груз. ССР, Тбилиси), «Цветы с птицами» (лаковая живопись) и портрет-миниатюра (ГЭ).
- Костина, 1964
- Миклашевская, 1954. səh. 87
- Гафарова
- Миклашевская, 1954. səh. 89
- Миклашевская, 1954. səh. 94
- Миклашевская, 1954. səh. 90
- Миклашевская, 1954. səh. 92
- Bayramova, 2004
- Əliyev, 2015
- Миклашевская, 1954. səh. 88
- Əfəndi, 2007
- Koshoridze, 2008. səh. 202
- Миклашевская, 1954. səh. 95
- Миклашевская, 1954. səh. 97
- Миклашевская, 1954. səh. 98
- Миклашевская, 1954. səh. 99
- Миклашевская, 1954. səh. 100
- Миклашевская, 1954. səh. 101
- Миклашевская, 1954. səh. 86
- Керимов, 1979. səh. 4
- The Grove Encyclopedia, 2009. səh. 241
- Миклашевская, 1954
- Город Нуха. Дом Шекихановых // Азербайджан (Исторические и достопримечательные места) / Под общей редакцией М. А. Казиева.. — Б.: Издательство АН Азербайджанской ССР, 1960. — С. 113.
- Керимов, 1979
- БСЭ
- Миклашевская, 1954. səh. 102
- "Tanınmış İrəvanlı ziyalılar" (az.). iravan.info. 2013. 2014-11-12 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-05-12.
Ədəbiyyat
- Azərbaycan dilində
- Əfəndi R. Azərbaycan incəsənəti. — Б.: Şərq-Qərb, 2007. — 160 с. — .
- Əliyev Z. Mirzə Qədim İrəvaninin yaradıcılığı 2015-05-27 at the Wayback Machine // Каспий : газета. — 2015. Архивировано 27 мая 2015 года.
- Bayramova A. Azərbaycan musiqi alətlərinin təsviri incəsənətdə tarixi faktlarının şərhinə dair // Musiqi Dünyası. — 2004.
- Rus dilində
- Гафарова Г. Творчество М.К.Эривани нашедшее отражение в исследованиях К.Керимова. 2016-03-04 at the Wayback Machine // Официальный сайт Азербайджанского института туризма.
- Костина Е. Искусство Азербайджана / Под общ. ред. Б.В. Веймарна, Ю.Д. Колпинского. — Всеобщая история искусств. — М.: Искусство, 1964. — Т. 5.
- Миклашевская Н. М. Художники XIX в. Мирза Кадым Эривани и Мир Мохсун Навваб / Под ред. Полевого В. М.. — Искусство Азербайджана. — Баку, 1954. — Т. IV.
- Наталья Михайловна Миклашевская / Вступительная статья: доктор искусствоведения проф. К. Керимов. Составители: ст. науч. сотрудник, искусствовед Т. Исмаилова, мл. науч. сотрудник С. Дадашева. Редактор: народный художник Азерб. ССР, лауреат Гос. премии СССР, Кязим-заде К. М.. — Б., 1979.
- Эривани Мирза Кадым Мамед-Гусейн оглы // Большая Советская Энциклопедия.
- Эривани / Под ред. Полевого В. М.. — Популярная художественная энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия, 1986.
- İngilis dilində
- Azerbaijan // The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture / Edited by Jonathan M. Bloom and Sheila Blair. — Oxford University Press, 2009. — Vol. II. — .
- Irina Koshoridze. Qajar Paintings from the Collection of the Shalva Amiranashvili State Museum of Art of Georgia // Islamic Art and Architecture in the European Periphery. — 2008. — P. 299. — .
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Vikipediyada bu soyadli muxtelif adamlar haqqinda meqaleler var bax Irevani Mirze Qedim Irevani tam adi Mirze Qedim Memmedhuseyn oglu Irevani rus Mirza Kadym Mamed Gusejn ogly Erivani 4 dekabr 1825 1875 XIX esrde yasamis Azerbaycan portretcisi ve ornamentalist ressami Azerbaycan esasini qoymusdur yaradiciligi Azerbaycanin yeni dovr tesviri senetinde vacib deyisiklikle yadda qalmisdir Mirze Qedim IrevaniMirze Qedim Memmedhuseyn oglu IrevaniDogum adi Qedim Memmed Huseyn ogluDogum tarixi 4 dekabr 1825Dogum yeri Irevan Irevan xanligiVefat tarixi 1875Vefat yeri Irevan Irevan qezasi Irevan quberniyasi Rusiya imperiyasiDefn yeri IrevanMilliyyeti azerbaycanliVetendasligi Rusiya imperiyasiUsaqlari Fealiyyeti ressamTehsili Tbilisi progimnaziyasiJanrlar dekorativ portretStiller dekorativ tetbiqi senet dezgah ressamligiTesir edib Azerbaycan tesviri seneti Vikianbarda elaqeli mediafayllar Irevani esasen tikme ucun olan trafaret resimleri divar naxislari zergerlik memulatlari lakla cekilmis resm eserleri ve suse ressamligi ile tanilir Demek olar ki Irevani bir qayda olaraq butun eserlerini azerbaycan ve ya rusca imzalayaraq ozunu Mirze Qedim Irevani ya da bezen kollec asessoru sozlerini elave ederek ozunu sadece Qedim bey adlandirirdi Onun en cox taninan eserlerin Genc qadinin portreti Genc oglanin portreti Feteli sahin portreti Reqqaseler Molla hamisi Azerbaycan Milli Incesenet Muzeyinde Mah Teletin portreti Gurcustan Dovlet Incesenet Muzeyi Qus ve cicekler Dovlet Ermitaji hemcinin de 1850 ci illerde Irevandaki Serdar sarayinin divarlarinda yagli boya ile cekilmis dord boyuk 1 m x 2 m portretin muellifidir BioqrafiyaMirze Qedim Mehemmedhuseyn oglu Irevani 1825 ci ilde Irevan xanliginin paytaxti Irevan seherinde anadan olmusdur Xarrat Mehemmedhuseynin ailesinin yegane usagi idi Elmi edebiyyatda adi ilk defe 1954 cu ilde senetsunas Natalya Miklasevskayanin Irevaniye hesr olunan meqalesinde hallanib Miklasevskayanin sozlerine gore Mirze Qedimin atasi Mehemmedhuseyn adi xarrat yox bedii agac islenmesi uzre usta olub Miklosevskaya texmin edir ki Mehemmedhuseyn ornament senetini oz yegane ogluna lap kicik yaslarindan oyredib Mehemmedhuseynin ogluna tehsil vermek imkani var idi ve onu Tbilisi progimnaziyasina yolladi Erken yaslarindan rus medeniyyeti ile yaxin temasda olan Mirze Qedim ressamliq bacariqlarini derinlesdirmek imkanini aldi Progimnaziyani bitirdikden sonra 15 yasli genc Mirze Qedim Irevana dondu ve teleqrafci vezifesinde pocta qebul olub orada 35 il omrunun sonunadek calisdi Mirze Qedim genc yasindan resm cekmeye baslayib Aile ehvalatlarina esasen yeniyetme dovrunde guzgu uzerinde boya ile cekdiyi Qadin portreti onun ilk isi olur O xidmetden ayri oldugu butun zamanini resme ayirirdi Ozu terefinden edilen naxislar onun islediyi otagin divarlarini bezeyirdi Ancaq onun yasadigi ev dovrumuze gelib catmayib Pesekar ressam tehsili olmasa bele anadangelme zovqu ve istedadi sayesinde Mirze Qedim genis meshurluq qazanmisdi Artiq taninmis ressam olandan sonra Serdar sarayinin divar naxislarinin restavrasiyasi islerine celb olunur Bu XIX esrin 50 ci illerinin evvellerinde bas verir Bu sarayda o Guzgulu zali berpa edirdi Rus Fransiz Fars dillerini bilen Irevani dovrunun savadli insani olub elece de musiqini sevib Qerbi Avropa rus serq muelliflerinin eserlerinden ibaret kitabxanaya sahib olub 1875 ci ilde kollec asessoru rutbesinde dogma seheri Irevanda vefat edib ve Irevanda da defn edilmisdi amma mezari gunumuze gelib catmayib YaradiciligiFeteli sahin portreti Azerbaycan Milli Incesenet Muzeyi Baki Demek olar ki Irevani bir qayda olaraq butun eserlerini azerbaycan ve ya rusca imzalayaraq ozunu Mirze Qedim Irevani ya da bezen kollec asessoru sozlerini elave ederek ozunu sadece Qedim bey adlandirirdi Onun terefinden real tarixi sexsiyyetlerin Feteli sahin Abbas Mirzenin Mah Telet xanim ve Vecdullah Mirzenin tesvir olundugu dord portret yaradilib Bu eserlerden basqa Namelum savasci nin portreti de cekmisdi Mirze Qedim Irevani islerinin tarixini qeyd etmirdi amma onlari imzalamaga elece de uzerlerinde portreti cekilenin adini yazmagi xoslayirdi Buna baxmayaraq onun resmlerinin muqayiseli tehlili esasinda ressamin yaradiciliq dovrlerinin ikisafini mueyyen etmek mumkun oldu Belelikle Irevavaninin yaradiciligi 3 dovre ayrilir birinci dovr ressamin genclik illeri ikinci dovr bu Irevanda Serdar sarayinda islediyi dovrdu XIX esrin 50 ci illeri ve ucuncu dovr yetiskinlik dovrunun yaradiciligi XIX esrin 60 70 ci illeri Erken yaradiciliq dovru Irevani terefinden kagiz uzerinde islenmi trafaret resm Qizilgul ve bulbul Azerbaycan Milli Incesenet Muzeyi Baki Birinci dovr Irevanini genclik illerini onun Serdar sarayinin divar naxislarinin restavrasiya islerinde istirakina geder ki dovru ehate edir Dovr ucun esasen tedbiqi dekorativ incesenet ve primitiv ressamliq sahesinde isler xarakrekdir Yaradiciliginin erken dovrunde Irevani divar naxislari resm ve trafaretler ipek ve qizil sapli tikmeler gulebetin ucun elece de cengaverin eks olundugu resmi yerine yetirmisdi Ressamin ilk portreti boya ile guzgunun uzerinde yerine yetirildiyi bilindiyinden Azerbaycan Milli Incesenet muzeyinde saxlanilan iki eded suse uzerinde islenilen Reqqase ve Dervis eserlerini de birinci dovre aid etmek olar Irevaninin naxislarinda gul ve quslarin eks olundugu tertibler ustunluk teskil edirdi Ressamin trafaret ve sekiller kolleksiyasinda bele motivler saxlanilib Onlar Irevaninin Azerbaycan ornamenti ve divar ressamligi eneneleri ile yaxsi tanis oldugunu tesdiq edir Yaradiciliq fealiyyetinin erken dovrunde Irevani esasen tetbiqci ressam kimi cixis edirdi Azerbaycan Milli Incesenet Muzeyinde tikme ucun yungulce uzadilmis sekkiz guseliulduz ve yarimdaire formasindna ozunden medalyon banti teskil eden iki trafaret saxlanilir Resimler kagizdan kesilmis medalyon ve daire formasinda yerine yetirilmisdir Stillesdirilmis gullerden ornament qeti simmetrik sekilde medalyonun her dorde bir hissesini eyni naxisla doldurur Ikinci trafaret 22 3 santimetr diametrinde dairenin dordde bir hissesi formasinda bir sektordur o da hemcinin uslublasdirilmis gullu ornamentdir Naxis balaca sininin mecmei uzerindekilerini ortmek ucun istifade olunan tikmeye balaca ortuk teyin edilmisdir Qalan uc resim Quslar ve cicekler Qizilgul ve qaranqus Guller ve qirqovul ayri vereqlerin uzerinde yerine yetirilib Natalya Miklosevskayanin sozlerine gore onlar yalniz divar naxisi kimi istifade oluna bilerdiler Qizilgul ve qaranqus resmine benzer gullu tertiblerin variantlari ise Irevani terefinden lak resmleri kimi hem akvarel ve tempera elece de ayri kagiz vereqlerinin uzerinde yaradilirdilar Guller ve qirqovul resminde ise xususen qirqovullar realist ve canli tesir bagislayirlar Resm o derecede esasli yerine yetirilib ki Miklosevskayaya esasen iddia etmek olar ki ressam oz isine cox boyuk sevgi ile yanasib Yuxarida adi cekilen divar naxislari ucun trafarert resmlerin cekilme usulu tikmeler ucun teyin edilmis trafaretlerin usulundan ferqlenir Tikmelerdeki resm simmetrik sekilde tekrarlanmirdi Irevani onu tam olaraq sade qelem ile yerine yetirirdi novbeti addim ise naxis salmaq ucun evvelceden cizilmis konturu iyne ile desmek idi Resmin xirdaliqlararini vurgulamaq ucun Irevani nazik firca ile butun kompozisiyani bir daha isleyirdi Miklosevskayanin fikrince zerif konturu ile ferqlenen canli ince xett ile yerine yetirilen bu resm Irevaninin tecrubesinden xeber verir Divar naxisi ucun trafaret resmlerin ucunun de XIX esrin 40 50 ci illerinde yaradilmasina baxmayaraq nisbeten yaxsi qorunublar Dovrumuze trafaretlerden birinin uzerinde kamancada ifa eden kisi ve onu cirtma calaraq musaiet eden reqqaseni tesvir eleyib Yaradiciliginin erken dovrune aid olan portretler arasinda Kisi xencer ile Doyuscu Reqqase ve Molla en cox maraq celb edenlerdendir Guman ki Kisi xencer ile coke qabigi uzerinde cekilecek resm ucun hazirlanmisdir Miklosevskayaya esasen bu resm de Irevani butun fiqura yeteri qeder zehmli gorunus vere bilib Seklin cekilme xarakterinin oxsarligi ile bedii terz ve sujet secimi ile suse uzerinde yerine yetirilmis Reqqase ve Dervis portretleri coke qabigi uzerinde resmlerin tesevvurunu yaradir Dervis Atli Molla Reqqase Serdar sarayindaki isleri Esas meqale Serdar sarayiIrevandaki Serdar sarayinin portretler asilmis Guzgulu zalinin fotolari Mirze Qedim Irevani restavrasiya olunan Serdar sarayi ucun tebii olcude yagli boya ile sah ve serdarlarin sahin canisinleri tesvir edildiyi dord boyuk 1 m x 2 m portret yaratmisdir Portretler sarayin boyuk zalinin ikinci yarusunun divar oyuqlarinda yerlesdirilmisdi Portretlerde Feteli sah Qacar Abbas Mirze Huseynqulu xan Serdar ve tesvir olunmusdu Qohumlarinin xatirelerine esasen bunlara benzer Mirze Qedimin otaginda yerlesmis uzerlerinde silahli doyusculerin tesvir olundugu Serdarlarin portletlerinin ressamin elinde qalan variantlari olduqlari texmin edilir daha dord portret movcud olub Ressamin ailesinde bu cur resmleri Pehlevan adlandirirdilar Hemin resmler yagli boyalar ile qalin ketan uzerinde yaradildiglarindan faktiki olaraq Azerbaycan panel ressamliginin ilk numuneleri hesab olmaqdadirlar Terzlerine gore bu portretler XIX esr uslubuna yaxindilar Belece Feteli sahi yastigin ustunde oturdugunu tesvir eden portret Xalcanin ustunde oturmus Feteli Sahin in ikonoqafik tipini tekrarlasa da resmin keyfiyyeti onun IXI esrin 50 ci illerinde Mirze Qedim Irevani terefinden Serdar sarayi ucun islendiyini gosterir Ressamin ustaliginin boyumesini onun eserlerini oyrendikce izlemek olur esasen Serdarlarin portretlerinde hansilar ki Miklosevskayanin sozlerine gore heveskar ressam ucun bir nov ressamliq mektebi olmusdur Feteli sah Huseynqulu xan ve Rustem Zalin soldan saga Irevani terefinden Serdar sarayi ucun cekilmis portretleri Gurcustan Dovlet Incesenet Muzeyi Tbilisi Azerbaycan Milli Incesenet Muzeyinde debilqelerde tesvir olunmus Doyuscu nun portreti saxlanilir Mirze Qedim Irevaninin eserinde mueyyen sistemin hasil olunduguna sahidlik eden Miklosevskayanin fikrince bu resim hele de tamamen ressamin erken sade tertiblerinin dovrune aidir Yeni boyuk portreti cekmeye baslamamisdan once Irevani hazirliq resmleri yaradirdi Irevandaki Serdar sarayinin qalmis sekilleri subut edirler ki iki bele doyuscunun portreti sarayin esas zalinin divarlarinin birinde cekilmisdi Bu doyusculer Irevani terefinden cekilib Azerbaycan Milli Incesenet Muzeyinde saxlanilan resm ise eskizdi Abbas Mirzenin eks olundugu boyuk resm de hemcinin Serdarlarin resmlerini cekmezden evvelki hazirliq isidir Bu portretde ressamin kontur cizgileri sahesinde olan ugurlari Miklosevskaya terefinden qeyd edilmisdir Abbas Mirzenin portretini Irevaninin canli insani eks etdirmeyen realist elementlerin tamamiyle olmadigi Doyuscu nun tesviri ile muqayisede artiq daha inandirici tesvir etmek istediyini aciq sekilde gorunur Fakturanin xususiyyetlerini ifade etemeye calisarken Irevani isiq ve kolge oyunu ile neinki tesvirin kontur cizgilerini amma elece de basa qoyulmus papagin hecmini verir ki bu da tesvirin realist elementlerni daha goze carpan edir Fiqurun ozunun hecmini vermek ise daha ugursuzdur Irevani Abbas Mirzenin fiqurunu daha proporsional cekib ancaq kohne serti eneneler helede ozunu bildirmektedir Bu ozunu daha cox ayaqlarin kontur cizgilerinde buruze verib Eller ise hemise Irevaninin yaradiciligin da zeif yeri olub Miklosevskayaya esasen Abbas Mirzenin portrerti subut edir ki artiq ozunun ilk islerinde Mirze Qedim Irevani resmi cekilenin psixoloji xarakteristikasini vermeye calisirdi Belece Abbas Mirzenin portretinde itaetkarliq tekce uz cizgilerinde yox elece de ellerinin itaetkar movqeyde bukulmesinde verilib Itaetkarliq elece de govdenin yuxari hissesinin yungulce ilerli eyilmesinde verilib yanaRessamin kontur cizgisinde boyumus bacarigina tesvir edilen realist insan tesviri yanasmasinin elementleri isare edir Bu bu portretin ressamin saraydaki isinin sonunda cekildiyini demeye imkan verir Yetkin yaradiciliq dovru Mah Teletin portretiGenc qadinin portreti Serdar sarayindaki isleri bitirdikden sonra Irevani esasen akvarel ve tempera vasitesiyle hemcinin sifarise portretler cekmekle mesgul olmaga basladi Ressamin ucuncu dovr yaradiciligi portretlerin sayina gore 9 portret 6 Azerbaycan Milli Incesenet Muzeyinde Iki fiqurlu kompozisiya Sahzade Aleksandrin arvadi ile portreti iki eded qadin portreti Genc oglanin portreti bitirilmemis Qizilgul ve bulbul resmi qatlama guzgu Ermitajda Qadin portreti Gurcustan Dovlet Incesenet Muzeyi en mehsuldar dovru olmaqla heyatinin texminen son 15 ilini ehate edir Iki fiqurlu kompozisiya Gurcustan Dovlet Incesenet Muzeyi bu dovrun en erken eseri sayilir ancaq onda istifade olunmus motivler Ermitajdaki is ve qadin portretinde Azerbaycan Milli Incesenet Muzeyi tekrarlanirlar Sahzade Aleksandrin arvadi ile portreti texminen 1860 ci illere aiddir O resmli rus jurnalindan olan illustrassiyanin reproduksiyasi esasinda ola bilsin ki 1866 ci ilin coke qabigi uzerinde islediyi resmler de yaradilmisdir Ressam imperatorun temteraqli enenevi portretini yaradiciliqla milli ruhda yeniden islemisdir Qiymetli das qasla bezedildiyini xatirladan bitki ornamentli naxisli cercive xususi serq koloritine malikdir Butun diger eserleri Irevaninin omrunun son illerine aiddir Genc qadinin portreti nde mutekke ve yubkanin buzmelerinin verilmis hecmi realizmin elementlerini gormeye imkan verir Qadinin uzu ressam terefinden seyle cekilmisdir Onun modellesmesi nezere carpmayan punktirle aciq cehrayi ve mavi tonlarda yerine yetirilib Hecmin dolmasi solgun cehrayi rengin uzerine yarimton vurulmasi yolu ile bas verir Dodaqlarin burnun zerif cizgileri qaslarin gozlerin ifadeli sekli bu elementler portret uzleri ile oxsarligini itirmeyen uze celb edicilik ve canliliq elave edir Bu heller Miklosevskaya qeyd etdiyi kimi Irevanin musahideciliyi ve onun realist cereyanda cekmek isteyine isare edir Genc oglanin portreti nde paltarin buzmelerinin hecmi parcanin naxisinin resmini ve rengini yaxsi aydinlatmaga imkan verir Mavi donun esasli suretde islenmesi kolge isiq oynunu yaratmaq cehdinin neticesidir Xett perspektivi olmamasina baxmayaraq doseme vertikal tesvir olunub interyerin ise derinliyi yoxdur eserde hecmlerin perspektiv qisaldilmasinin yerine yetirilmesi musahide olunur Genc oglanin portreti Ermitajda saxlanilan guzgu yuxari cildlemesi lakli resmle bezedilmis ve icerisinde miniatur portretli yasti mucru ve ya agacdan futlyardi Serq elyazmalarin cildlemesi ile oxsarligini qatlama guzgunu orten resimden gormek olar Qatlamanin yuxari sag terefine guzgu soldan ise kisi portreti yerlesdirilib Irevanin melum eserleri arasinda buna benzeri yoxdur Qapagin ust terefinin yuxari hissesindeki yazi isin Qafqazda qulluq etmis rus generallarinin fr Poug genegal Karvalin General Karvalin ucun biri terefinden sifaris edildiyini subut edir Yuxari tayin qiraq hasiyesinin cercivesine vurulan yazilar onun ferqlendirici cehetidir Qiraq hasiyenin ornamenti de hemin prinsip uzerinde qurulub amma onun tertibati daha boyuk ve serbestdi Natalya Miklosevskaya buketin islenmesindeki xususi inceliyi ornament ve gulleri zerif cekilmis konturlari renglerin harmonik uygunlugunu elece de motivlerin muxtelifliyini qeyd edir Naxisin biciminin pozmayan kunc bucaqlarin duzgun hellinde oz sozunu deyen Mirze Qedim Irevaninin Azerbaycan milli ornament seneti haqqinda yaxsi melumati ve onun lakla resm cekme enenesine yiyelendiyini guzgunun futlyarinin tertibatinda numais etdirmesi oldu Qatlama guzgunun ornament dekoru Ornamentalist Irevani haqqinda yeni maraqli material verir Eger ressamin miniatur portreti onun mekani ve derinliyi daha realist tesvir etmek isteyirse ki bu ozunu taxcalarin derinliyin kolgelendirilmesinde dosemenin perspektivinin ozunemexsus verilmesinde gosterirse lak resimli futlyar Irevaninin tedbiqi incesenet sahesinde tamami ile yeni isi halina gelir Gurcustan Dovlet Incesenet Muzeyinin toplusundan Mah Teletin portreti nde tirmenin resmi diqqetle yerine yetirilib Irevaninin bu tipli isleri ucun bu xarakterikdi Qadinin portretinin tertibati ve renglerinin helli Azerbaycan Milli Incesenet muzeyinde saxlanilan qadin portretini tekrarlayir amma onun uzerinde basqa qadin eks olunub Natalya Miklosevskaya her eserin diger butun ferqlendirici xususiyetlerini qeyd edir Senetsunasin sozlerine gore ilk once bu uzlerin individual xarakteristikasina aiddir Bakida saxlanilan portretdeki qadinin uzu daha maraqli ve ifadelidi yaslari arasndaki ferq hiss olunur Gurcustanda saxlanilan portretde asagi temel sebeke geometrik naxisdan altiguseli ulduzdan ibaretdir Bakidaki portret ise bu cercive ornamentasiyasiz uzunlamasina xetlerle ayrilib Bundan elave Azerbaycan Milli Incesenet Muzeyindeki portret tertibinin detallarinda birgeder gelizliyi ve rengindeki muxtelifliyi ile secilir Bakida saxlanilan portretde Miklosevskaya ressamin ustaliginin boyumesini qeyd edir bu uzun zerif tonlarla modellesdirilmesinden tirmenin detalli eks etdirilmesi ve diger ornamental bezeklerin netice etibari ile gelir Boyuk olmayan bitmemis Qizilgul ve bulbul resmi Irevaninin son eserlerinden biridir Tertibine gore ressam terefinden tikmeler ve divar naxislari ucun ceklen trafaret resmleri xatirlatsada Miklosevskaya esasen bu bu tertibat daha serbestdi Eser Irevaninin ressamliq usullarini musahide elemeye imkan yaradir resmi bitirdikden sonra ressam onun uzerinden qirmizi qehveyi rengde yungul konturla kecir Bundan sonra yuxaridan asagi resme bir nece qat bir az boya vurulur Hecmin ve kolge isiq oyunun punktirle modellesdirilmesi isi sona catdirir Bu proseri boyuk cehrai gulun goncenin ve onlari ehate eden yasilligin islenmesinde gormek olar Eserlerinin olumunden sonraki taleyiMirze Qedim Irevaninin Guller ve quslar adli trafaret resmi Azerbaycan Milli Incesenet Muzeyi Baki Olumunden sonra Irevaninin aile arxivinde onun yuzden artiq eserleri saxlanilirdi Ressamin boyuk oglunun arvadi Fatime xanim Qedimbeyovanin 1921 ci ilde Irevandan Bakiya kocmesinden sonra ressamin eserleri ve kitabxanasi Irevanda qaldi Bir muddet sonra onlarin itmesi melum oldu Senetkarin eserlerinin az bir hissesini Bakiya getirmek mumkun olmusdur 20 den cox portret tikme ve naxislar ucun sekil ve eskizler Rustem Mustafayev adina Azerbaycan Milli Incesenet muzeyi terefinden 1939 cu ilde elde edilmisdir XX ci esrin ortalarinda Irevaninin sadece 23 orijinal eseri haqqinda melumat var idi bunlardan iyirmisi R Mustafaev adina Azerbaycan Milli Incesenet Muzeyinde Baki ikisi Dovlet Ermitajinda Sankt Peterburq ve biri Gurcustan Dovlet Incesenet Muzeyinde Tbilisi yerlesir 1914 cu ilde Irevandaki Serdar sarayinin tamamile dagidildigi dovrde orada olan portretler divarlardan cixarilmisdi ve hal hazirda Gurcustan Dovlet muzeyinde yerlesirler Gurcustanin dovlet ve incesenet muzeylerinde saxlanilan portretler haqqinda deqiq melumat olmadigindan onlarin arasinda Irevaninin muellifi oldugu butun portretleri mueyyenlesdirmek cetindi Bezi boyuk portretlerin Irevanin orijinal el isi oldugunu resm ve eskizler elece de serqsunas ve fotoqraf Dmitriy Yermakovun albomundaki albom Gurcustan Dovlet Muzeyinin fondlarinda saxlanilir Serdar sarayinin interyerlerini numayis etdiren sekiller tesdiqleyir Onlardan birinin uzerinde onun oz imzasi var Bu portretler terzine gore XIX esr Iran panel ressamligi stiline yaxindilar Feteli sah Qacarin Abbas Mirzenin Huseynqulu xan Serdarin ve Rustem Zalin portretlerinin heqiqeten Irevani terefinden islenmesi tesdiqlenib Ereb kalliqrafiyasindan teskil olunmus ve tusla cekilmis Guller ve qus resmi Azerbaycan Milli Incesenet Muzeyi 1947 ci ilde Ermitajin fondlarinda Iran laki ve coke qabigindan resmleri arasdiran Natalya Miklosevskaya diqqetini Irevaniye xas uslubda yerine yetirilmis Qatlama guzgunun iceri terefindeki minatur uzerinde cemlesdirmisdir Ressamin adinin kursiv ile rus dilinde resmin altinda yazilmasi Irevani ucun xarakterik idi Medalyon futlyarin yuxari qapaginin uzerinde fransiz dilinde cixarilan A dessinee tel Kadim Bek Mirze Qedim adli bir nefer cekib yazi Azerbaycanli ressamin muelliflik ehtimalini dogrultdu Bu fakt isin Irevaniye aid olmamasi ile bagli butun subheleri tekzib etdi Hemin eser Ermitaja namelum sexs terefinden 1936 ci ilde bagislanmisdir XX esrin 50 ci illerinde Tbilisiye seferi zamani Natalya Miklosevskaya terefinden Gurcustan SSR nin Dovlet Incesenet Muzeyinde serq miniaturleri kolleksiyasina baxis kecirilmisdir XIX esrin miniaturleri arasinda uc resme diqqet verilmisdir hansilari ki senetsunas Mirze Qedimin fircasisa aid edir Bu Qadin portreti ve iki eded tamamen bir birine benzeyen Guller ve quslar miniaturleridir Qadin portretinin Irevaniye aid olmasinda hec bir subhe yoxdur Qalan yalniz balaca Kitabenin icinde fars dilinde cixarilan qadin adidi Mah Teletin portreti amma bununla bele sahibi terefinden rus dilindeki yazi mehf edilib ve muzeye iran miniaturu kimi satilib Bu miniatur qadin portreti kimi teqdim edilir ve muzeyde XIX esrin namelum ressaminin iranli qadin resmi kimi verilirdi Azerbaycan Icesenet Muzeyinin 20 eserden ibaret kolleksiyasinda alti eded boya ile cekilmis portret bir eded tusla cekilmis portret iki ikiqat boyalar icinde portret bir eded peyzajin fonuda tesvir olunan atli eseri ve alti trafaret resmler bir eded uzerinde qusla tesvir olunmus cehrayi kol bu resm tus vasitesiyle butunlukle ereb yazilarindan tertib edilib iki eser suse uzerinde resm kimi verilir sonuncusu gullerden kompozisiya bitmemis akvarel isi kimi teqdim olunur Incesenet Muzeyinin inventar defterinde Dervis eseri sehven Kisi kimi qeyd olunurdu Azerbaycan Milli Incesenet Muzeyinde Irevaninin Serdarlarin portretlerini cekmeye baslamamisdan evvel hazirliq xarakteri dasiyan iki Doyuscu ve Abbas Mirze resm saxlanilir Dovlet Ermitajinda Qatlama guzgu saxlanir Gurcustan Dovlet Incesenet Muzeyinde ise qadin portreti tempera qorunur Bu portretden elave hemin muzeyden olan iki eded bir birine oxsar Guller ve quslar miniaturleri Mirze Qedimin fircasina yazilir OyrenilmesiBedii elyazma numunesi 1938 1939 cu illerde Azerbaycan Milli Incesenet Muzeyi Mirze Qedim Irevaninin bir nece maraqli eserini elde etdi Arasdirilan kolleksiyanin materiallari XIX esrin Azerbaycanli ressamlari adli meqalenin derc edilmesi ucun qaynaq oldu Ilk defe olaraq XIX esr Azerbaycan incesenetinin oyrenilmesi haqqinda melumatlar veren meqale boyuk maraqa sebeb oldu Muellifler oxucunu Irevani yaradiciliginda yonlendirerken onu rus medeniyyetinin tesiri altina duserek dekorativizmin dar cercivelerini asmaga calisan Azerbaycan tesviri senetinde yaranmaqda olan realizm cereyaninin ilk temsilcilerinden biri kimi teqdim edirdiler Ancaq meqalede bezi qeyri deqiqlikler yer almisdi Ressamin bir cox esrleri meqalenin muelliflerine deyil di onlari sonradan mueyyenlesdirmek mumkun oldu Meqale Irevaninin islerinin uc yaxsi reproduksiyalari ile illustrasiya olunub 1940 ci ilde edebiyyat tenqidcisi Oruceli Hesenovun yalniz Mirze Qedim Irevaninin yaradiciligina hesr etdiyi isi nesr olunub Muellif orada resmle elece de reng ve kompozisiya ile bagli bir sira meselelere toxunub amma meqale xususi xarakter dasimayib 1947 cu ilde Ermitaj fondlarinin Iran laklari ve coke qabigindan resmleri arasinda senetsunas Natalya Miklasevskaya Qatlama guzgunun iceri terefinden Mirze Qedim Irevaninin el isi olan minyautru askara cixardib 1950 ci ilin yayinda Misklosevskaya Mirze Qedimin heyati ve yaradiciligi ile bagli daha cox melumat toplamaq meqsedi ile ressamin veteni Irevana sefer edib Ancaq bu tesebbus ugursuz olub Tbilisiye edilen sefer ise daha ugurlu olub Bele ki Gurcustan SSR nin Dovlet Incesenet Muzeyinde XIX esr miniaturleri arasinda Miklosevskaya terefinden Mirze Qedim Irevaninin adina yazilan uc resm askara cixdi 1954 cu ilde Bakida Mikosevskayanin XIX esrin ressamlari Mize Qedim Irevani ve Mir Mohsun Nevvab adli meqalesi cap olunur muellifin oradaki meqsedi imkan dairesinde Mirze Qedim Irevani ve Mir Mohsun Nevvabin heyat ve yaradiciligini isiqlandirmaq R Mustafaev adina Azerbaycan Dovlet Incesenet Muzeyinde Dovlet Ermitaji ve Gurcustan SSR nin Dovlet Incesenet Muzeyinde Metexi saxlanilan eserler kolleksiyasini ilk defe olaraq tesvir etmek olub Meqalenin ehemiyyetli yerini muellifin Dovlet Ermitaji ve Gurcustan SSR nin Dovlet Incesenet Muzeyinin serq fondlarinda askara cixartdigi Mirze Qedimin evveller namelum olan eserleri tutur Ressam haqqinda olan bioqrafik melumatlari Miklosevskaya onun neveleri Efsan ve Kamal ile etdiyi sohbetler esasinda artirmisdir Mirze Qedim haqqinda bir sira maraqli melumatlari onun boyuk oglunun arvadi 1950 ci ilde 77 yasinda Bakida vefat eden Fatime xanim Qedimbeyova vermisdir Irevaninin yaradiciligina hesr olunan eserler Miklosevskayanin Azerbaycan incesenet tarixi ile bagli ciddi arasdirmalarinin neticesi hesab olunur Miklosevskaya ressam haqqinda bioqrafik bilgilerin ehemiyyetli derecede genislemesine 40 ci illerin axirlarinda Dovlet Ermitaji ve Gurcustan Dovlet Incesenet Muzeyinde Irevanin bir sira qiymetli eserlerini ortaya cixarmaga nail oldu Azerbaycanli senetsunas Kerim Kerimov da hemcinin Irevanin yaradiciligini arasdirirdi Abbas Mirzenin portretini analiz ederken Kerimov mustevi olculerin qorunmasi ile birge kolge isiq oyununu eks etdirme cehdini elece de ressamin obrazin psixoloji ifadeliliyini oturmek meyli qeyd olunur R Kerimovanin Azerbaycan incesenetinde portret janri adli elmi isinde Feteli Sahin daha bir portretinin adi qeyd olunur Muellifin fikrince yagli boyalarla cekilmis sertiliyi yastliligi dekorativliyi ile secilen bu eser Irevaninin el isidir Ancaq Kerimova ne kecmisde ne de ozunun arasdirma etdiyi zaman bu eserin yerinin hara oldugunu qeyd etmemisdir Yaradiciliginin qiymetlendirilmesi ve tesiriXIX esrde portrete kecid eden ressamlar hecimlilik hissinin yaradilmasi meqsedi ile uslublasdirilmis resmler ve dekorativ rengleri avropanin mekan kompozisiyasi uslublari ile kombinasiya edibler Mirze Qedim Irevaninin Genc oglanin portreti ve Genc qadinin porteti kimi eserlerinde yuksek resm cekme qabiliyyeti ve dolgun reng yumsaq ve lirik tertible qarisib Sekixanovlarin evinin interyerlerinde Nizami Gencevinin poemalarinin movzulari esasinda cekilmis divar resmleri solda Xosrov ve Sirin poemasindan Sirin Senetsunas Natalya Miklasevskaya qeyd edir ki geyim ve bas bezeklerine gore bu eviin divarlarinda tesvir edilmis qadin resmleri Irevaninin Reqqase eserini xatirladir Irevaninin yaradiciliginda realizm elementleri Azerbaycan inceseneti ucun yeni olan panel ressamligi ve qrafika ozunu aydin sekilde buruze verirdi Ressamin yaradiciligi Azerbaycan incesenetinde panel dezgah ressamliginin formalarinin yarandiginin subut edir Ancaq onun bu gun meselen Bakida Rustem Mustafayev adina Azerbaycan Milli Incesenet Muzeyinde saxlanilan bezi esesrleri akvarel ile XIX esrin ortasinda yerine yetirilmis Genc qadin ve Genc oglan portretleri orta esr serq miniatur mektebinin enenelerine mohkemce baglidilar Bunun eyani numunesi Sekixanovlarin evi XVIII esr divar naxislarinin uzerindeki qadin personajlaninin qeyimi ile Reqqase nin papaq ve geyim ortuyunun oxsarligi ola biler Bu Irevaninin Azerbaycan xalq yaradiciligi ile olan six elaqelerinin subutudu Nizami Gencevinin poemalarinin personajlarindan ibaret Seki xan Sarayindaki tesvirlerle muqaisede Irevaninin Reqqase si Natalya Miklosevaskayanin sozlerine gore daha canli alinib Ressam insanin zahiri gorunusune boyuk maraq gosterirdi Uzu serti olan mustevi olculer fonunda yox konkret interyerin uc boyutlu mekaninda tesvir edirdi Hecmi plastik modellesdirme formasinin bu cur tedbiqi ve modelle olan oxsarligin oturulmesi yeni dovr Azerbaycan incesenetinde yetisen vacib deyisikliklerin serti enenelerin ve yasli tesvir etmenin asilmasinin gostericisi idi Miklosevskaya ressamin bir cox portretlerine istinad ederek Mirze Qedimin dosemenin perspektivini oturmeye bacarmadigini isare edir Oz eserlerinde Irevani uzleri ve paltar qatlarini kolgelendirir ustu adeten xalcalarla bezedilmis dosemenin mustevisini vertikal sekilde perspektivsiz tesvir edir elece de resmin merkezi hissesinde buta elementini ozune mesxus uslubda istifade edirdi Irevani butani eyni cergelerle diaqonal sekilde yerlesdirirdi Bununla horizontal mustevinin uzaqlasmasi teessuratinin yaranmasina nail olunurdu Amma butanin olcusunun on ve arxa planda da eyni olduguna gore Miklosevskaya bunu xetlerin perspektivli uzaqlasmasi yox naxisin keyfiyyeti adlandirir Bitki ornamenti ile tertib edilmis xalca qiraqlari ise tatami ile vertikal sekilde tesvir olunub ki bu ba gozde gozde gorunen perspektivin pozulmasina getirib cixardir Miklosevskayanin sozlerine gore bu sahede Irevani orta esr miniatur sertlerinden uzaqlasa bilmeyib Son dovr serq miniaturlerinde bele XIX sonu realist tesvir usullari yoxdu butun mustevler bir qayda olaraq vertikal oturulurdu hetta bezen eks perspektivde Buna baxmayaraq mebeli Mirze Qedim nisbeten deqiq qisaldilmis perspektivde tesvir edirdi Mirze Qedimin tesvir usullari muxtelifdir bunlari qadin uzlerindeki zerif boyalar ve qizilqul leceklerinden geyim uzerindenki six qatlara kimi musahide etmek olar Xususi ile paltarin tikme ve qat elementlerinde ressam terefinden gozoxsayan serbest yaxma istifade olunur Tesvirin realistik oturulmesini isteyen Irevani materialin hecm ve fakturasini qeyd edir Irevaninin resmlerinin boyalarina dozumluluyu veren ise esasen ressamin secdiyi yumurtali tempera texnikasi verir Mirze Qedim Irevaninin Bakinin Incesent Muzeyindeki eserleri onun bir ressam kimi yaxsi oramentalist oldugunu deyir Ailesisoyadini dasimis Mirze Qedim Irevaninin ailesinin siralarinda Azerbaycanin medeniyyet ve elm xadimleri var idi Bunlarin arasinda 1915 ci ilde Irevanda anadan olan Efsan Qedimbeyova 1949 1956 iller arasinda Azerbaycan Dovlet Diller Institutunun rektoru olub 1953 cu ilde ise o Azerbaycan SSR nin Ali Sovetinin sedrinin muavini vezifesine secilmisdir Bir nece il sovetin deputati secilib Irevaninin neticesi Ismet Axundov da hemcinin ressam olub 1925 ci ilde Irevanda anadan olub yaxin bir zamanda Bakidaki Ezim Ezimzade adina Ressamliq Mektebini bitirib Axundov esasen peyzajlar cekib Respublikanin emekdar artisti adini dasiyib Qedimbeyovlar soyunun daha bir temsilcisi Zaur Qedimbeyov uzun iller Izvestiya qezetinin xususi muxbiri vezifesinde calisaraq SSR nin taninmis jurnalisti olub Bu neslin diger bir uzvu Tibb elmleri namizedi Saiq Qedimov Qan Qohumlugu 1989 Mustafa Topcubasov 1989 Ailenin intim dunyasi 1990 ve bunlar kimi bir sira bedii ve publisistik eserlerin muellifi olub Saiq Qedimovun bacisi Siddiqe Qedimova Sovet Ermenistani qezetinde isleyib SSR nin Ali Sovetinin deputati olub Irevanda Azerbaycan dilinde radio verlisler hazirlayanlardan olub omrunun son gunlerine geder hemin redaksiyanin sobe muduru vezifesinde calisib IstinadlarIstoriya Azerbajdzhana tom II Baku Izdatelstvo Akademii nauk Azerbajdzhanskoj SSR 1960 421 Erivani Pod red B V Iogansona Iskusstvo stran i narodov mira kratkaya hudozhestvennaya enciklopediya Sovetskaya enciklopediya 61 1962 Orijinal metn rus Erivani Mirza Kadym Mamed Gusejn ogly 1825 Erivan Erevan 1875 tam zhe hudozhnik ornamentalist i portretist osnovopolozhnik az stankovoj zhivopisi Rabotal v Erivani Specialnogo hudozhestvennogo obrazovaniya ne poluchil Sozdaval risunki trafarety dlya vyshivki rospisi yuvelirnyh izdelij i dr V 1850 h gg napisal 4 bolshih 1 m X 2 m portreta maslom dlya restavrirovavshegosya dvorca sardarov v Erivani Proizv Tancovshicy zhivopis na stekle portrety Fatali shaha molodogo cheloveka sidyashej zhenshiny tempera Abbasy Mirzy ris tushyu Mulla vse v Az m isk v Baku portret Mah Talyat M isk v Gruz SSR Tbilisi Cvety s pticami lakovaya zhivopis i portret miniatyura GE Kostina 1964 Miklashevskaya 1954 seh 87 Gafarova Miklashevskaya 1954 seh 89 Miklashevskaya 1954 seh 94 Miklashevskaya 1954 seh 90 Miklashevskaya 1954 seh 92 Bayramova 2004 Eliyev 2015 Miklashevskaya 1954 seh 88 Efendi 2007 Koshoridze 2008 seh 202 Miklashevskaya 1954 seh 95 Miklashevskaya 1954 seh 97 Miklashevskaya 1954 seh 98 Miklashevskaya 1954 seh 99 Miklashevskaya 1954 seh 100 Miklashevskaya 1954 seh 101 Miklashevskaya 1954 seh 86 Kerimov 1979 seh 4 The Grove Encyclopedia 2009 seh 241 Miklashevskaya 1954 Gorod Nuha Dom Shekihanovyh Azerbajdzhan Istoricheskie i dostoprimechatelnye mesta Pod obshej redakciej M A Kazieva B Izdatelstvo AN Azerbajdzhanskoj SSR 1960 S 113 Kerimov 1979 BSE Miklashevskaya 1954 seh 102 Taninmis Irevanli ziyalilar az iravan info 2013 2014 11 12 tarixinde Istifade tarixi 2015 05 12 EdebiyyatAzerbaycan dilindeEfendi R Azerbaycan inceseneti B Serq Qerb 2007 160 s ISBN 978 9952 34 116 4 Eliyev Z Mirze Qedim Irevaninin yaradiciligi 2015 05 27 at the Wayback Machine Kaspij gazeta 2015 Arhivirovano 27 maya 2015 goda Bayramova A Azerbaycan musiqi aletlerinin tesviri incesenetde tarixi faktlarinin serhine dair Musiqi Dunyasi 2004 Rus dilindeGafarova G Tvorchestvo M K Erivani nashedshee otrazhenie v issledovaniyah K Kerimova 2016 03 04 at the Wayback Machine Oficialnyj sajt Azerbajdzhanskogo instituta turizma Kostina E Iskusstvo Azerbajdzhana Pod obsh red B V Vejmarna Yu D Kolpinskogo Vseobshaya istoriya iskusstv M Iskusstvo 1964 T 5 Miklashevskaya N M Hudozhniki XIX v Mirza Kadym Erivani i Mir Mohsun Navvab Pod red Polevogo V M Iskusstvo Azerbajdzhana Baku 1954 T IV Natalya Mihajlovna Miklashevskaya Vstupitelnaya statya doktor iskusstvovedeniya prof K Kerimov Sostaviteli st nauch sotrudnik iskusstvoved T Ismailova ml nauch sotrudnik S Dadasheva Redaktor narodnyj hudozhnik Azerb SSR laureat Gos premii SSSR Kyazim zade K M B 1979 Erivani Mirza Kadym Mamed Gusejn ogly Bolshaya Sovetskaya Enciklopediya Erivani Pod red Polevogo V M Populyarnaya hudozhestvennaya enciklopediya M Sovetskaya enciklopediya 1986 Ingilis dilindeAzerbaijan The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture Edited by Jonathan M Bloom and Sheila Blair Oxford University Press 2009 Vol II ISBN 9780195309911 Irina Koshoridze Qajar Paintings from the Collection of the Shalva Amiranashvili State Museum of Art of Georgia Islamic Art and Architecture in the European Periphery 2008 P 299 ISBN 9783447057530