Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Tarixi
Yaxın və Orta Şərq xalqları incəsənətinin maraqlı və zəngin hissəsini təşkil edən Azərbaycan miniatür sənəti dünya incəsənəti tarixində özünəməxsus yer tutur.
Kitab illüstrasiyası kimi yaranıb formalaşan Azərbaycan miniatür sənətinin təşəkkül tarixi qədimdir. XIII əsrin əvvəllərində Əbd ül-Mömin Məhəmməd əl-Xoyinin “Vərqa və Gülşa əlyazmasına çəkdiyi miniatürlər (Topqapı muzeyi, İstanbul) yalnız Azərbaycanda deyil, Yaxın və Orta Şərqdə bu sənətin ən qədim nümunələrindən sayılır.
XIII-XIV əsrlərdə Marağa, Təbriz və Azərbaycanın başqa şəhərlərində xəttatlıq və miniatiir sonoti sıirətlə inkişal etmiş, Təbriz şəhəri Şərqdə bədii yaradıcıhğın, kitab sənəti, kalliqrafiya və miniatür boyakarlığının ən qudrətli mərkəzinə çevrilmişdi. XIV əsrin əvvəllərində Təbrizin Rəşidiyyə akademiya şəhərciyinin kitabxanasında yerli xəttat və rəssamlarla yanaşı Şərqi Türkistan, Orta Asiya və b. Şərq ölkələrindən toplanmış sənətkarlar fəaliyyət göstərir, dini, tarixi, elmi və poetik əsərlərin bədii əlyazma nüsxələrini hazırlayır, onları miniatürlərlə bəzəyirdilər. Bu dövr əlyazmalarrından Bəhtişunun “Mənafi əl-heyvan” əsərinə (1297-1298; , Nyu-York), Rəşidəddinin “Cami ət-təvarix” (1306-cı il nüsxəsi, Edinburq universiteti, Şotlandiya; 1314-cü il nüsxəsi, Kral Asiya Cəmiyyəti, London; 1318-ci il nüsxəsi, Topqapı muzeyi, İstanbul) əsərinin məlum nüsxələrinə çəkilmiş miniatürləri göstərmək olar. “Cami ət-təvarix” əlyazmalarının müxləlif rəssamlar tərəfindən çəkilmiş illüstrasiyaları Azərbaycan miniatür sənətinin inkişafında xüsusi mərhələ təşkil edir.
XIV əsrin ortalarında Təbriz rəssamları qrafik və boyakarlıq üslublarının uğurlu sintezindən doğan bədii üslub yaratdılar. Bu yeni üslubun formalaşması 1340-1350 illərə aid edilən “ Böyük Təbriz Şahnaməsi”, yaxud “ Demott Şahnaməsi” adlanan məşhur əlyazmanın miniatürlərində öz əksini tapmışdır. Əksəriyyətı dövrün görkəmli rəssamları Əhməd Musa və Şəmsəddin tərəfindən çəkilmiş bu miniatürlər hazırda dünyanın bir çox muzey və kitabxanalarında saxlanılır. Əlyazmanın 120 miniatüründən yalnız 58-i məlumdur. Bunlardan “Firidun oğlunun cənazəsini qarşılayır", "İrəcin ölüm xəbəri” (Frir qalereyası, Vaşinqton), “Əsir alınmış Ərdəvan Ərdəşirin hüzurunda” (Veve kolleksiyası, Paris), “Rüstəmin dəfni”, "İsgəndərin conazosi üzərində ağlaşma ' və s. miniatürlər süjetin dramatik həlli, obraziarın dərin emosional ifadəliliyi ilə Yaxtn və Orta Şərq miniatür sənətində müstəsna yer tutur. Sonrakı dövrlərdə istər Azarbaycanda, istərsə də İran və Orta Asiyada hazırlanmış “Şahnamə” nüsxələrində illüstrasiyalar üçün süjetlərin seçilməsi və onların ikonoqrafıyasınm yaranmasında “Demott Şahnaməsi”nin böyük rolu olmuşdur. Məhz buna görə bir sıra alimlər haqlı olaraq Təbriz məktəbinin qonşu ölkələrdə miniatür sənətinin yaranması və inkişafına böyük təsir göstərdiyini qeyd edirlər. Azərbaycan miniatür sənətinin bədii üslub xüsusiyyətləri XV əsrin əvvəllərində daha da təkmilləşmişdir. Nizami Gəncəvinin "Xosrov və Şirin” poemasına, sonuncu Cəlairi hakimi Sultan Əhmədin şeirlər “Divanı’na dahi rəssam Əbd-əlXoyinin çəkdiyi rəsmlərdə (1405-1410, Frir qalereyası, Vaşinqton) və Əssar Təbrizinin "Mehr və Müştəri” əsərinə çəkilmiş (1419) illüstrasiyalardakı (xəttat Cəfər Təbrizi) üslub, bədii sənətkarlıq məziyyətləri ilə seçilir.
XV əsrin əvvəllərində məşhur Azərbaycan xəttatı Cəfər Təbrizi, bədii cild ustası Qəvaməddin, rəssamlardan Xoca Əli və Qiyasəddin kimi görkəmli Təbriz sənətkarlarımn Heratda geniş yaradıcılıq fəaliyyəti, Şərqin bövük rəssamı Kəmaləddin Behzadın Heratda Pir Seyid Əhməd Təbrizidən rəssamlıq dərsi alması və b. tarixi faktlar göstərir ki, Təbriz uzun müddət Yaxın və Orta Şərq şəhərlərini yetkin sənətkarlarla təmin edən qüdrətli sənət mərkəzi olmuşdur. Məşhur alman sənətşünası F.Şults Təbriz məktəbini qonşu Şərq ölkələrində miniatür sənətinin inkişafına əsaslı təsir göstərmiş "ana məktəb” (“multer schtıle”) adlandırmışdır. XV əsrdə Təbriz məktəbinin tasiri ilə Şarmaxı və Bakıda miniatür sənəti inkişaf etməyə başlamışdı. Bu dövrdə "Şərq poeziyası antologiyası", yaxud "Şamaxı antologiyası"na (1468, Britaniya muzeyi, London) və b. əlyazmalarına çəkilmiş illüstrasiyalar, Əbülbaqi Bakuvinin çəkdiyi tək və ikifiqurlu portretlər ("Mehtər", "İki əmir , Topqapı muzeyi, İstanbul) Şamaxı və Bakı rəssamlarının ən yaxşı miniatürləri sırasına daxildir.
Qaraqoyunlular sülaləsinin hakimiyyəti dövründə Cahanşahın oğlu Pirbudaq bir neçə nəfis əlyazmalar sifariş etmişdi. Onlardan ən görkəmlisi 1460-cı illərdə hazırlanmış “Kəlilə və Dimnə”nin nüsxəsidir (Tehran, Gülüstan sarayının kitabxanası). Gözəl miniatürlərlə bəzəzdilmiş əlyazmanın "Şirlə öküzün döyüşü", "Qarğalar bayquşların yuvalarını yandırır", "Ceyran, tısbağa və qarğa" və s. rəsmləri əsrin ən gözəl abidələrindəndir.
1481-ci ildə Siltan Yaqub üçün hazırlanan və I Şah İsmayıl dövründə tamamlanan Nizami “Xəmsə”sinin İstanbul nüsxəsinə XVI əsrin əvvəllərində çəkilmiş 9 miniatür bu cəhətdən istisna təşkil edir. Obrazlı ifadə vasitlərinə, kompozisiyanın mürəkkəbliyi və təmtəraqlı dekorativliyinə kolorit zənginliyinə görə bu miniatürlər (“Şirnin çimərkən Xosrovun ona tamaşa etməsi”, “İsgəndər və Dara”, “İsgəndər və çoban”, “İsgəndər Nüşabənin sarayında” və s.) XVI əsrə aid eyni məzmunlu miniatürlərdan əsaslı sürətdə fərqlənir. Bu əsərlərin XVI əsrdə Təbriz miniatür məktəbinin banisi Sultan Məhəmməd, onun müasirləri və tələbələri tərəfindən çəkilməsi şübhəsizdir. Təsadüfi deyil ki, bu dövrdə və daha sonralar Təbrizdə işlənmiş, lakin müəllifləri bəlli olmayan ən dəyərli miniatürlər adətən Sultan Məhəmməd məktəbinə, yaxud onun üslubuna aid edilir.
Qəzvində yeni üslubun yaranıb formalaşması Sultan Məhəmməd ənənələlinin davamçıları Siyavuş bəy, MirZeynalabdin Təbrizi, Əli Rza Abbasi Təbrizi, xüsusilə dövrün ən görkəmli ustad rəssamları Məhəmmədi və Sadıq bəy Əfşarın yaradıcılığı ilə bağlıdır. Ru dövrdə kitab illüstrasiyalarından daha çox real həyat hadisələrini və adi məişət səhnələrini əks etdirən müstəqil miniatürlər çəkilmisdir. Rəssam, xəttat, şair və təzkirəçi Sadıq bəy Əfşarın çəkdiyi portretlər (“Süvari dərviş”, Milli Kitabxaııa. Paris; “İstirahət edən dərviş". Gülüstan muzeyi, Tehran), Məhəmmədinin sadə adamların həyatından bəhs edən rəsmləri (“Baharın müjdəçisi". M.Y.Saltıkov-Sedrin ad. kitabxana. Sankt-Peterburq; “Kənd həyatı”, Luvr, Paris), Ə.Caminin “Sübhət ül-əbrar” I Möminlərin təsbehi”) əsərinin 1613-cü il tarixli əlyazmasma Əli Rza Abbasi Təbrizinin çəkdiyi miniatürlər və s. əsərlər bu sənətin məzmun və formaca tamamilə yeni, orijinal mahiyyət kəsb etdiyini göstərir. Bu dövrdə miniatür sənətinin mövzu dairəsi genişlənir, həyatla əlaqəsi daha da möhkəmlənir, o, ideya məzmununa görə demokratikləşir, bədii forma cəhətdən sadələşir, onun realist təsvir vasitələri güclənir.
Əksəriyyəti “siyah qələm" texnikası ilə çəkilmiş monoxrom rəsmlərdən, yaxud açıq və şəffaf rənglərlə işlənmiş miniatürlərdən ibarət olan bu əsərlər bir tərəfdən dekorativ üslubun şux və əlvan rəngli klassik kitab miniatüıiərinin tədrici tənəzzülünü göstərir, digər tərəfdən isə realist təsvir metoduna yaxınlaşan dəzgah boyakarlığı və qrafikasınm getdikcə inkişafını etdirir. Azərbaycan miniatür sənətində gedən bu prosesi sürətləndirən amillərdən biri də Avropa təsviri sənətinin Şərq incəsənətinə təsirinin başlanması idi.
Orta əsrlərdə Şərq rəssamları və xalq sənətkarları yaradıcılıq fantaziyasının zənginliyi ilə indi də bizi heyran edən və onu yaradan xalqın bədii mədəniyyətinin qədimliyini, çoxcəhətliyini, özünəməxsusluğunu sübut edən çoxsaylı memarlıq, təsviri və dekorativ sənət əsərləri yaratmışlar və onların çoxu dünya incəsənətinin qızıl fonduna daxil olmuşdur. Buna baxmayaraq, Şərq xalqlarının dünya bədii mədəniyyəti xəzinəsinə bəxş etdiyi ən sanballı və mühüm sənət inciləri onun sənətkarlarının miniatür rəssamlığı sahəsində yaratdığı əsərlərdir.
Təsviri sənətin xüsusi bir növü olan miniatür üz təbiəti etibarilə kitab illustrasiyası olub klassik Şərq poeziyasının (şeir) bilavasitə təsiri altında inkişaf etmişdir.
Şərq poeziyası klassiklərinin, xüsusilə onun Firdovsi və Nizami Gəncəvi kimi korifeylərin ölməz əsərləri rəssamlar uzun tükənməz ilham qaynağı olmuş və onların yaradıcılığını yüksək humanist ideyalarla zənginləşdirmişdir. Firdovsinin "Şahnamə" epopeyası, Nizaminin fəlsəfi-didaktik, romantik-məhəbbət və tarixi-qəhrəmanlıq poemaları rəssamların yaradıcılığına güclü təsir göstərmiş, ideya-estetik baxımından təkrarolunmaz, dünyəvi məzmunu ilə fərqlənən, dini mücərrədlikdən (Soyutluqdan), sərt asletizindən uzaq əsərlərin yaradılması uzun güclü stimul olmuşdur. Şərq poeziyası miniatür rəssamlığın hümanist məzmunu və ideya istiqamətini müəyyənləşdirməmişdir, həm də onun bədii formasının inkişafında müəyyən iz buraxmışdır. Bədii obrazlar aləmi, şərq poeziyasının incə, əlvan bədii dili, ahəngdarlığı və musiqiliyi rəssamlara poeziya ilə dərindən həmahəng olan şərti dekorativ üslub, yüksək romantik və poetikləşdirilmiş obrazlı ifadə vasitələri, şairanə bədii quruluş yaratmağa kömək etdi.Buna görədir ki, Yaxın və Orta Şərq xalqlarının miniatür rəssamlığı həm mövzu ümumiliyi, həm də bu sənət növünün özünə xas xüsusiyyətləri ilə şərtlənən bəzi ümumi yönlərə malikdir. Ancaq ictimai həyatın inkişaf xüsusiyyətləri və hər bir xalqın estetik baxışları onun incəsənətinin xarakterində də iz buraxmışdır. Ona görə də ərəb Şərqinin, Türkiyə və İran, Azərbaycan, Orta Asiya və Moğol Hindistanının miniatürləri təkrarolunmaz xüsusiyyətlərlə fərqlənirlər.
Bir əsrdən artıqdır ki, Şərq miniatürünün şah əsərləri nəinki alim və rəssamların, eləcə də çoxlu sənətsevərlərin diqqətini cəlb edir. Şərq miniatürünün tədqiqinə, nisbətən yaxın zamanlarda, əsrimizin əvvəlindən başlamasına baxmayaraq, hazırda dünya sənətşünaslığı elmində çox böyük material toplanmışdır. Həm materialın genişliyi, həm də anlam və elmi dərinliyi etibarilə müxtəlif səciyyəli məqalələr, elmi-kütləvi kitab və kitabçalar, əsaslı tədqiqat əsərləri meydana gəlmişdir.
Təbriz məktəbi, onun görkəmli sənətkarlarının birinci növbədə, "Sultan Məhəmməd"in yaradıcılığı F.Marrin, F.Şults, E.Bloşe, Q.Arnold, B.P.Denike və başqalarının ilk əsərlərindən başlayaraq, 1950-1980-ci illərdə İ.Şuxin, B.Qrey, B.Robinson, K.S.Velç, B.V.Veymarn, A.Q.Qazıyev, Q.A.Puqaçenkova, A.İvanov və başqa bu kimi görkəmli alimlərin daha dərin tədqqatlarına qədər bütün ümumiləşdirici əsərlərdə öz əksini tapmışdır.Lakin geniş elmi materialın toplanmasına baxmayaraq, sənətşünaslıqda Azərbaycan miniatürünün inkişaf tarixi sahəsində xüsusi ümumiləşdirici əsərlər, eləcə də bu məktəbin görkəmli ustaların yaradıcılıq tərcümeyi-halı barədə monoqrafiyalar az yazılmışdır.
Əldə edə bildiyimiz materialların məcmusu ilk növbədə rəssamın əsərlərinin onun haqqında mövcud olan pərakəndə, bəzən dolaşıq və ziddiyətli, bəzən də səhv, ancaq bütövlükdə çox qiymətli və xeyirli ədəbi məlumatların tədqiqi görkəmli sənətkar Sultan Məhəmmədin yaradıcılığı barədə yenidən işlənmiş və təkmilləşdirilmiş monoqrafiyanı yaratmağa imkan verdi.
Müasir elmi məlumatlar baxımından Azərbaycan miniatürünün müstəqilliyi və özünəməxsusluğu, onun Yaxın və Orta Şərq xalqlarının miniatür rəssamlığı inkişafının ümumi prosesində qabaqcıl rolu və əhəmiyyəti get-gedə daha da aydınlaşır.
Azərbaycan miniatürünün nə vaxt meydana gəldiyi, ilk illüstrasiyalı əlyazmaların nə vaxt yarandığı məlum deyil. Ancaq inanmaq olmur ki, Nizami Gəncəvi və Xaqani Şirvani kimi dahi şairlər, misilsiz memar Əcəmi Naxçıvani öz şah əsərini yaratdığı mədəni yüksəliş dövründə miniatür rəssamlığı olmamışdır. Məlumdur ki, ilk kitab minitatürü nümunələri Azərbaycan şəhərləri Marağa və Təbrizdə yaradılmışdır. Bu da təsadüfi deyil, belə ki, XIII əsrin sonu XIV əsrin əvvəllərində Elxanilərin ilk iqamətgahı olan Marağa və Təbriz şəhərləri müsəlman Şərqinin ən inkişaf etmiş mədəniyyət mərkəzləri idi.
Hələ XIV əsrin əvvəlində Təbrizdə əlyazma kitablar hazırlayan bədii emalatxanaları olan şah kitabxanası fəaliyyət göstərirdi.
Həddən artıq baha və əzablı zəhmət nəticəsində başa gələn əlyazma kitabları Şərqdə yüksək qiymətləndirilmişdi. Yalnız taxt-tac sahibləri kitabxana saxlamağa qadir idi. Bir illüstrasiyalı əlyazmanın hazırlanmasına uzun illər sərf olunurdu. Kitabxanada birinci dərəcəli xəttatlardan, miniatürsaz rəssam-müsəvvilərdən, ornamentalist müzəhhiblərdən və kitab sənətinin digər ustalarından ibarət bir ştat saxlamaq lazım olurdu. Onlar bahalı materiallar-cürbəcür rənglər, dəri, duru və təbəqə qızıl və gümüş və s. ilə təmin edilməli idi. Bu sənətkarlar dini məzmunlu əlyazmaların üzünü köçürür, zəngin tərtibat verir, elmi-tarixi və ədəbi-bədii əsərlərə illüstrasiyalar çəkirdilər. Azərbaycan miniatür məktəbinin erkən nümunələri, məlum əlyazmalardakı-"Vərqa və Gülşa" "Mənafi əl-heyvan" və Rəşidəddinin tarixi əsəri "Cami ət-təvarix"dəki illüstrasiyalar Təbrizdə güclü rəssamlıq məktəbinin olduğunu sübut edir.
Lakin Azərbaycan rəssamı Əbdül Mömin əl-Xoyyinin "Vərqa və Gülşa" əlyazmasına çəkdiyi illüstrasiyalarının ümumi üslubu sübut edir ki, onlar ilk əsərlər deyil və nə vaxtdansa mövcud olan bədii ənənənin əsasında yaradılmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, coğrafi mövqeyinə görə, Azərbaycan müxtəlif mədəni cərəyanların qovuşduğu yer idi. Ona görə də Təbriz rəssamlıq məktəbinin formalaşmasında yerli ənənələr digər məktəblərin, o cümlədən uyğur rəssamlarının vasitəsilə Şərqi Türkistan, Bağdad məktəbi vasitəsilə Ərəb-Mesopotamiya ənənələri ilə çulğaşırdı. XIII-XIV əsrin əvvəlinə aid əlyazmalara çəkilən miniatürlərdə hələ üslub vəhdəti müşahidə olunmur. Məsələn "Vərqa və Gülşa" miniatürlərində Bağdad məktəbinin boyakarlıq üsulunun təsiri üstünlük təşkil edir. "Mənafi əl-heyvan" əlyazmasındakı iri planlı heyvan və quş təsvirlərində isə boyakarlıq üsulu Çin-uyğur incəsənətinin qrafik üsulları ilə növbələnir.
Adları çəkilən məktəblərin ənənələrin müxtəlif biçimlərdə təsiri eyni zamanda hələ Rəşiddədinini sağlığında hazırlanmış, "Cami ət-təvarix" əsərinin 1314-cü ildə hazırlanmış nüsxələrinə çəkilmiş miniatürlərdə müşahidə olunur. Tarixi təsvir edən çoxsaylı epizodları, mifoloji süjetləri döyüş səhnələrinin qəhrəmanların təkbətək vuruşu və qoşunların hərb səhnələrinin qalaların müdafiəsi və alınması səhnələrin həmçinin məişət mövzularını təsvir edən çoxsaylı miniatürlərin bəziləri qrafik, digərləri isə boyakarlıq üsulunda işlənmişdir.
Ayrı-ayrı miniatürlərdə paralel mövcud olan ənənələr uzlaşır və yerli bədii ənənələrin təsiri altında yeni xüsusiyyət kəsb edir. Bu üç ənənənin üsul xüsusiyyətləri və texniki vərdişlərin üzvü qaynayıb-qarışması nəticəsində mahiyyətcə dekorativ keyfiyyət daşıyan yeni bədii quruluş yaranır. Müxtəlif bədii prinsiplərin mənimsənilməsi və yaradıcı surətdə yenidən işlənmsəi yad təsirlərin doğma ənənlərə tabe etdirilməsi tezliklə heyranedici nəticələr verdi. Artıq XIV əsrin ortalarında Təbriz məktəbinin miniatür sənətində tamamilə yeni müxtəlif bədii ənənələri uğurla yaradıcı surətdə sintezləşdirən orijinal rəssamlıq üslubu formalaşmışdır. 1330-1340-cı illərin böyük Təbriz "Şahnamə"sinin illustrasiyaları təkcə Azərbaycan miniatürünün deyil bütün yaxın şərq rəssamlığının inkişafında yeni daha yüksək mərhələnin başlanğıcı hesab edilir. Bu nadir əlyazmasının Avropa və Amerika muzeylərinə səpələnmiş miniatürləri haqlı olaraq şərq rəssamlığının şah əsərlərindən sayılır. Müxtəlif yaradıcılıq dəst-xətti ilə yerinə yetirilmiş müxtəlif rəssamlara məxsus bu miniatürlər bütövlükdə kompozisiyanın manumentallığı, obrazların emosional ifadəliyi, boyaların şuxluğu və parlaqlığı kolorid zənginliyi ilə seçilir. Təbriz məktəbi heç vaxt belə qüdrəti olmamış və qəhrəmanların emosional ifadəliyi belə güclü verilməmişdir.Şərq miniatürünün görkəmli tədqiqatçısı İ.Şukin məhz psixoloji cəhətdən ifadəli kompozisiyaları yüksək qiymətləndirərək bu qrupu "Ehtiraslı" miniatürlər adlandırır.
Böyük Təbriz "Şahnamə"si illustrasiyalarının bədii quruluşunda kompozisiya və rəng həllində bəzi üslub müxtəlifliyini müşahidə edilməsinə baxmayaraq, bütövlükdə bu nadir əlyazmanın miniatürlərin XIV əsr Azərbaycan miniatürünün inkişafında vahid bədii istiamət təşkil edir.Kitab sənətinin bu şah əsərinin illustrasiyaları da orta əsr Şərq rəssamlığının inkişafında müəyyən mərhələni xarakterizə edən cəhtlər meydana çıxır. Bu dövrün Təbriz məktəbinin yüksək qiymətləndirən alman tədqiqatçısı F.Şults onu orta Şərq ölkələrinin miniatür sənətinin inkişafında və bir sıra rəssamlıq məktəblərinin formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynamış "ana məktəb" adlandırır.
Yaranmış ictimai-iqtisadi və siyasi şəraitlə əlaqədar olaraq XV əsrdə Təbrizin öz qabaqcıl rolunu bir qədər itirməsinə baxmayaraq, o yenə də iri mədəni mərkəz və mühüm miniatür məktəbi kimi əhəmiyyətini saxlayırdı.XV əsrdə Azərbaycan bir çox görkəmli kitab rəssamları və sənətkarları Teymurilərin hakimiyyətdə olduğu Herata cəlb edilir, orada rəhbər vəzifələr tutur və şahın xüsusi sifarişlərini yerinə yetirirdilər. Məşhur xəttat, alim, şair Cəfər Təbrizi uzun illər boyu bəy Süngürün saray kitabxanasına başçılıq etmiş, Pir Seyid Əhməd Şərqin-böyük rəssamı Kəmalləddin Behzadın müəllimi olmuşdur. Bütün bu faktlar bir daha sübut edir ki, Təbriz bu dövrdə də güclü mədəni mərkəz olmuşdur. Teymurun dövründə Səmərqəndi, Bəy Süngür və Şahruhun vaxtında Heratı bacarıqlı ustalarla təmin etmişdir.
XV əsrdə Təbriz məktəbinin təsiri altında miniatür məktəbi Azərbaycanın digər şəhərlərində də inkişaf edirdi.Təbriz məktəbinin üslub xasiyyətləri "Mehr və Müştəri"nin 1456-cı il Şamaxı əlyazmasının Şirvanşahların paytaxtı Şamaxıda, 1468-ci ildə Şərəfəddin Hüseyn Sultani tərəfindən işlənmiş Şərq işləri antologiyasının və Sədi "Bustan"ının Əbdül Lətif Şirvani tərəfindən üzü köçürülmüş əlyazmasının miniatürlərində müşahidə edilir.XV əsr Bakı rəssamı Abdulbağı Bakuvinin ayrı-ayrı vərəqlərdəki dəzgah miniatürləri böyük maraq doğurur. XV əsrin əvvəli Təbriz miniatürü üslubunun səciyyəvi cəhətləri Nizami Gəncəvinin 1410-1420-ci illərdə Təbrizdə məşhur xəttat Əli Həsən Soltani tərəfindən köçürülmüş "Xosrov və Şirin" poemasının əlyazmasına çəkilmiş illüstrasiyalarda daha aydın ifadə olunmuşdur.Bu əlyazmanın beş miniatürü ustad Cüneyd Nəqqaşın üslubunu xatırladan əsaslı sürətdə işlənmiş kompozisiyalarla fərqlənir."Fərhad Şirinin qəsrində" və "Şirin Bisütün dağında Fərhada baş çəkməsi" miniatürləri parlaq rəngarəng ləkələrin ritmik təkrarı və növbələnməsindən doğan dekorativ ahəngi ilə seçilir.
XV əsrin sonuna aid miniatürlər arasında Nizaminin 1482-ci il tarixli "Xəmsə" əlyazmanın illüstraiyaları xüsusi maraq doğurur. Bu zərif nüsxə Təbrizdə Soltan Yaqub ağqoyunlu dövrünün görkəmli xəttatı Abdul Rəhim tərəfindən köçürülmüşdür. Bu qiymətli əlyazmasının miniatürləri XV əsrin əvvəllərinə aid olan əsərlərdən xeyli fərqlənir. Onlar kompozisiyalarına görə mürəkkəb və müxtəlif olub, zəngin koloritə malikdirlər. Rəssamların təbiətə marağı xeyli artmışdı. Mənzərə kompozisiyanın ayrılmaz tərkib hissəsinə çevrilmişdi, miniatürün məzmununun yazılmasında müəyyən rol oynayırdı.
XV əsr miniatürləri, bütövlükdə XIV əsr əsərlərindən həm texniki həlli, həm də ifa tərzinə görə fərqlənirlər. Qrafik üsul boyakarlıq üsulunu əvəz edir. Kəskin cızılmış kontur xətləri, incə və ifadəli rəsm rəssamın təsvir dilinin əsasını təşkil edir. Rəng daha çox dekorativ səciyyə daşıyır. Parlaq, təmiz rənglərin bir-birini əvəz etməsi onların təzadlı, düzgün və ritmik təkrarlanması koloriti daha da zənginləşdirir, miniatürün emosional təsir gücünü artırır. Üslubun bu cəhətləri XV əsrin sonuna aid miniatürləri XVI əsr Təbriz məktəbinin əsərlərini yaxınlaşdırır. Feodal münaqişələrinə son qoyulması Azərbaycanın XVI əsrin əvvəlində şimal və cənub vilayətlərinin mərkəzləşmiş güclü Səfəvilər dövlətinin tərkibində birləşməsi məhsuldar qüvvələrin, şəhərlərin, şəhər mədəniyyətinin, ticarət və sənətkarlığın inkişafına şərait yaratdı.
XVI əsrdə Azərbaycanda miniatür sənəti
Hazırda dünyanın ən böyük muzey və kitabxanalarında ən dəyərli sənət inciləri kimi saxlanan Firdovsinin "Şahnamə"si və Nizaminin "Xəmsə"si, Sədi və Hafizin, Cami və Nəvainin, Xosrov Dəhləvi və Şərq poeziyasının başqa klassiklərinin Azərbaycan rəssamları tərəfindən zəngin illüstrasiyalarla bəzədilmiş təmtəraqlı əlyazmaları həmçinin xüsusi albomlarda-"Mürəkkə"lərdə toplanmış müstəqil miniatürlər sübut edir ki, Azərbaycan miniatur sənəti XVI əsrin 30-40-cı illərində özünün yüksəliş zirvəsinə çatana qədər uzun və mürəkkəb inkişaf yolu keçmişdir.
Təbriz məktəbi qonşu ölkələrlə yaracılıq əlaqəsi saxlamış, məktəbin nümayəndələri müxtəlif vaxtlarda bir çox Şərq ölkələrində fəaliyyət göstərmişlər Məşhur rəssam Mir Seyid Əli atası Mir Müsəvvirlə birlikdə uzun müddət Hindistanda Moğol hökmdarları Hümayun (1530-1539, 1555-1559) və Əkbərin (1556-1605) sarayında baş rəssam işləmiş, yeni nəsil sənətkarların yetişdiriləsində Moğol miniatür məktəbinin yaranması və inkişafında mühüm rol oynamışlar. Türkiyə miniatür sənətinin inşafına Azərbaycan rassamları əhəmiyətli təsir göstərmişlər. Şahqultı Nəqqaş, Vəlican Təbrizi, Kamal Təbrizi və bir sıra digər Təbriz rəssamları müxtəlif dövrlərdə İstanbulda fəaliyyət göstərmiş, Şahqulu və Vəlican sarayemalatxanasına rəhbərlik etmişlər. Xalçaçılıq, bədii parça, bədii metalişləmə və keramika sahələrində məzmunu, bədii forması, obrazlı ifadə vasitələrinə görə miniatür üslubunu xatırladan bir çox dəyərli əsərlər yaradılmışdır.
Son dərəcə zərif işlənmiş 3 kiçik miniatürlü “Şah və Dərviş” (M.Y.Saltıkov-Şedrin ad. kitabxana, Sankt-Peterburq), 258 miniatürlə bəzədilmiş "Şahnamə" (1537; miniatürlərin bir qismi Nyu-Yorkdakı Metropoliten-muzeydə, qalan hissəsi Nyu-Yorkda, Haufton kolleksiyasındadır) və 14 ədəd nadir miniatiirü ilə dünya şöhrəti qazanmış “Xəmsə” (1539-1543, Britaniya muzeyi, London) əlyazmaları zəngin bədii tərtibatı, nəfis dekorativ bəzəyinə görə Şərqdə kitab sənətinin və miniatür boyakarlığının şah əsərləri hesab edilir. “Şahnamə”yə çəkilmiş miniatürlərdən Sultan Məhəmmədin “ Keyumərzin məclisi”, “Zöhhakın edam edilməsi”, Mirzə Əli Təbrizinin “Hindistan elçilərinin qəbulu”, Müzəffər Əlinin ov və döyüş səhnəIəri, Mir Seyid Əlinin saray məclisləri təsvir olunan əsərləri, “Xəmsə”yə çəkilmiş miniatürlərdən Sultan Məhəmmədin “Sultan Səncər və qarı”, “Şirin çimərkən Xosrovun ona tamaşa etməsi”, “Məhəmməd Peyğəmbəıin meracı”, Mir Müsəvvirin “Ənuşirəvan və bayquşların söhbəti”, Mirzə Əli Təbrizinin “Xosrov Barbədin musiqisini dinləyir”, “Şapur Xosrovun portretini Şirinə göstərir”, Mir Seyid Əlinin “Dilənçi qarının Məcnunu Leylinin yanına gətirməsi” və s. əsərlər Şərq miniatür sənətinin zirvəsini təşkil edir. Azərbaycan rəssamları “Şahnamə” və “Xəmsə”dən başqa, digər poetik əsərlərə də orijinal miniatürlər çəkmişlər. Bunlardan Sultan Məhəmmədin 1530-cu illərdə Hafizin “Divan”ına çəkdiyi “Sam Mirzənin kef-musiqi məclisi”, “Meyxanada”, naməlum rəssamların Ə.Cami, Əmir Xosrov Dəhləvi və b. klassiklərin əsərlərinin əlyazmalarına, Sədinin külliyyatına (hamısı M.Y.Saltıkov-Şedrin ad. kitabxana, Sankt-Peterburq) və b. əlyazmalarına çəkdikləri miniatürləri göstərmək olar. Miniatür sənətində XVI əsrədək təktək təsadüf olunan dəzgah miniatürləri əsrin ortalarından inkişaf edərək tezliklə xüsusi janr səviyyəsinə yüksəldi. Kitab illüstrasiyalarından fərqli olaraq, belə müstəqil miniatürlərdə, əsasən, adi həyat hadisələri təsvir edilirdi. Rusiya (Sankt-Peterburq), Türkiyə (İstanbul), eləcə də Avropa və ABŞ-nin bir çox muzey və kitabxanalarında saxlanılan xüsusi albomlarda (mürəkkələrdə) toplanmış, bəzən də sırf dekorativ bəzək məqsədilə müxtəlif əlyazma kitablarına sonralar daxil edilmiş belə miniatürlərdən Mirzə Əli Təbrizinin “Sarayda musiqi məclisi”, Sultan Məhəmmədin “Ov səhnəsi” triptixləri, Mir Seyid Əlinin "Kənd həyatı” və “Şəhər həyatı” tabloları Şərq miniatür sənətində müstəsna yer tutur.
XVI əsrin ortalarında Sultan Məhəmməd, Mir Müsəvvir, Dust Məhəmməd və b. rəssamlar bir sıra portret miniatürləri yaratmışlar. Müəyyən kanonlar əsasında yaradılan bu portretlərdə əsas məqsəd hökmdarın zahiri gözəlliyini tərənnüm etmək olmuşdur. XVI əsrin II yarısında saray kitabxanasında fəaliyyət göstərən rəssamlardan bir qrupu Səfəvilər dövlətinin paytaxnın Təbrizdən Qəzvinə köçürülməsindən sonra yeni mərkozə toplaşdı. Azərbacan rəssamlarının Qəzvində 1575-ci ilə qədər çəkdikləri miniatürlər bədii üslub xüsusiyyətlərinə görə Təbriz dövrü miniatürlərindən əsla seçilmir və Təbriz üslubunun məntiqi davamını təşkil edir.
Azərbaycan şəhərləri Təbriz, Bakı, Şamaxı və Ərdəbil ölkənin iqtisadi, siyasi və mədəni həyatında mühüm rol oynayırdı. Əgər Teymur dövründə işğal olunmuş ölkələrin ən yaxşı yaradıcı qüvvələrinin zorla cəmləşdirildiyi Səmərqənd "yer kürəsinin fərəhnak mərkəzi" hesab olunursa, XV əsrdə görkəmli şair və dövlət xadimi Əlişir Nəvainin himayəsi məşhur rəssam Kəmaləddin Behzadın rəhbərliyi altında ədəbiyyat və incəsənət sürətlə inkişaf etdiyi dövrdə Teymurilər Heratı bütün Orta Şərqdə bədii mərkəzə çevrilmişdisə, XVI əsrin əvvəllərindən etibarən Səfəvilər dövlətinin paytaxtı Təbriz yenidən Orta Şərq xalqlarının bədii mədəniyyətinin əsas mərkəzi olur.
Təbriz miniatür məktəbinin inkişaf zirvəsi XVI əsrin ortalarına təsadüf edir. Mərkəzləşmiş Səfəvilər dövlətinin yaranması ilə Azərbaycanın paytaxtı Təbriz yenidən Yaxın və Orta Şərqdə mədəniyyətin, estetik fikrin, bədii yaradıcılığın əsas mərkəzinə çevrilir. Təbrizdə Şah İsmayıl və Təhmasibin saray kitabxanasında böyük ustad Sultan Məhəmmədin rəhbərliyi altında Mir Müsəvvir, Mirzə Əli Təbrizi, Mir Seyid Əli, Müzəffər Əli kimi istedadlı yerli rəssamlarla yanaşı, Şərqin Kəmaləddin Behzad, Şeyxzadə, Ağamirək İsfahani, Şah Mahmud Nişapuri, Dust Məhəmmnəd kimi görkəmli sənətkarları, xəttat və rəssamları fəaliyyət göstərirdilər. XVI əsrin əvvəllərindən başlayaraq Təbriz miniatür məktəbinin klassik ədəbiyyatla əlaqəsi daha da genişlənmişdi. Firdovsi, Nizami, Sədi, Hafiz, Cami, Nəvai, Əmir Xosrov Dəhləvi və b. klassiklərin əsərləri, poetik süjet və obrazları Təbriz rəssamlarının yaradıcılığında əsas yer tuturdu. Təsviri sənətdə ən çox, ən dəyərli miniatürlər iki əsərə “Şahnamə” və “Xəmsə”yə çəkilirdi.
XVI əsrdə Təbriz karvan yollarının ən mühüm nöqtəsi, Avropa-Asiya ticarətinin əsas birjası rolunu oynayırdı.Səfirliyin Səfəvi dövləti hakimləri tərəfindən Qərbi Avropaya sürgün edilmiş üzvlərindən biri Oruc bəy Bayat, Don Juan Persidski Təbrizi "Şərqin paytaxtı", tarixçi Xandəmir isə onu "dünyanın ən abad şəhəri" adlandırmışdır.
Bu dövrdə Səfəvilər dövlətinə Şah İsmayıl və onun oğlu Təhmasib kimi savadlı bir sənətsevər hökmdarların başçılıq etməsi, mədəniyyət və incəsənətin inkişafı üçün lazımi imkan və şərait yaradırdı. Onlar elm və incəsənət xadimlərinə himayədarlıq edir, xalq sənətkarlarını mükafatlandırırdılar. Məlumdur ki, Şah İsmayıl yalnız Xətai təxəllüsü ilə gözəl, lirik şerlər, "Dəhnamə" poemasını Azərbaycan dilində yazan istedadlı şair olması ilə yanaşı xəttatlıq sənətini də dərindən öyrənmişdi.
Şah İsmayıl sarayı bir çox cəhətdən şair və mesenat, sənətsevər Lorentso Mediçinin Florensiya sarayını xatırladırdı.Şah İsmayılın sarayında görkəmli Azərbaycan şairi Həbibinin başçılıq etdiyi ədəbi məclis fəaliyyət göstərirdi. Sarayda tez-tez musiqili və dəbli axşamlar, alimlərin disputları, şairlərin görüşləri və idman yarışları təşkil olunurdu.
Şah İsmayılın oğlu Təhmasib şah da sənətin qəd-qiymətini bilən idi.Hələ uşaqlıqda o, rəssamlıqla məşğul olurdu. Qazı Əhmədin dediyinə görə, Təhmasib bir çox əsərlər, o cümlədən Qəzvində "çıxıl sütun" eyvanında məişət səhnələrini təsvir edən şəkillər çəkmişdi.Təhmasib həmçinin xəttatlıqla da məşğul olurdu. On yaşlı Təhmasibin 1524-1525-ci illərdə üzünü köçürdüyü şair Arifinin "Quy və Çovqan" əlyazması hazırda Sankt-Peterburqda Saltıkov-Şedrin adına kitabxanada saxlanılır. İsgəndər Münşinin yazdığına görə, şah Təhmasib sənəti çox sevirdi. Böyük bir ölkənin hakimi olan şah daim dövlət işləri ilə məşğul olsa da, rəssamlığı unutmurdu və asudə vaxtını ona sərf edirdi. O yalnız hakimiyyətinin son illərində bütünlükdə dövlət işləri ilə məşğul olurdu və incəsənətə diqqət yetirməyə də vaxt tapırdı.
XVI əsr tarixçisi Şərəf xan Bidlisi xəbər verir ki, şah Təhmasib öz oğlanlarını tərbiyə edərkən "Onlara hərb elmini tədris edir, kamandan ox atmağı, zovqan oynatmağı öyrədirdi və deyirdi: vaxt gələr, rəssamlıqla da məşğul olarsınız, çünki o, zövq tərbiyə edir".
Birinci Səfəvilər-Şah İsmayıl və Təhmasibin dövründə Təbrizdə və Azərbaycanın digər şəhərlərində elm, o cümlədən, astronomiya, tarixşünaslıq, fəlsəfə inkişaf edirdi.Əsrin əvvələrində Şah İsmayıl təşəbbüsü ilə Marağa rəsədxanası bərpa edildi.
XVI əsrdə Azərbaycan poeziyası sürətlə inkişaf etdi.Onun zirvəsini böyük mütəfəkkir şair Füzulinin yaradıcılığı təşkil edirdi. Xalq aşıq poeziyası da inkişafda idi.Onun ən görkəmli nümayəndəsi aşıq Qurbani idi. Klassik və folklor musiqisi, teatr tamaşaları öz inkişafını davam etdirirdi.
Xalça sənətinin "Şeyx Səfi" kimi şah əsərləri, dünyanın ən iri muzeylərini bəzəyən süjetli xalça və parçalar, kremika bədii metal nümunələri dekorativ-tətbiqi sənətlərin yüksək inkişafını göstərir.
XVI əsrdə kitab öz inkişafının zirvəsinə çatdı. Səfəvilər sarayı zəngin kitabxanası, şəkilli əlyazmaları yaratmaq üzrə bədii emalatxanaları ilə görkəmli xəttatların, nəqqaşların, miniatürçü rəssamların, tərtibatçıların, ildiçilərin və digər kitab sənəti ustalarının əsas fəaliyyət mərkəzinə çevrildi.Qeyd etməliyik ki, kitab Şərqdə həmişə yüksək ictiami marağın artması ilə əlaqədar olaraq xüsusi əhəmiyyət kəsb etmişdir. Şah İsmayılın, sonralar isə Təhmasibin hakimiyyəti dövründə şah kitabxanasında misilsiz fırça ustası Sultan Məhəmmədin ümumi rəhbərliyi altında Ağa Mirək İsfahani, Mir Müsəvir, onun oğu Mir Seyid Əli, Soltan Məhəmmədin oğlu Mirzə Əli, Dost Məhəmməd, Müzəffər əli və Başqalarından ibarət bir dəstə istedadlı rəssam, Şah Mahmud Nişapuri, Şeyx Məhəmməd və başqa xəttatlar məşhur Behzad, Qasım Əli, Şeyxzadə və başqa Herat rəssamları, dövrün tanınmış kitab ustaları fəaliyyət göstərirdilər.
Onların çoxu savadlı, hərtərəfli inkişaf etmiş şəxsiyyətlər idi və bədii fəaliyyətləri incəsənətin yalnız bir sahəsi ilə məhdudlaşmırdı. Bu sənətkarlar tarix və ədəbiyyata gözəl bələd idilər. Bəzi məşhur miniatürçü rəssamlar gözəl şair Mirzə Seyid Əli, Şahqulu Sadiq bəy Əfşar, xəttat dekorativ sənət ustaları olmuşlar. Bu fırça ustaları həm XVI əsr Təbriz məktəbinin inkişafında, həm də bütövlükdə Şərq rəssamlığı tarixində böyük rol oynamışdır. Bu istedadlar kəhkəşanına isə Ustad Nizaməddin Sultan Məhəmməd rəhbərlik edirdi.
İstinadlar
- "Azərbaycan Milli Ensiklopediysı" (PDF). 2016-03-25 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2018-07-25.
Ədəbiyyat
- Həbibov N. Azərbaycan sovet rəssamlığı. B., 1966;
- Kərimov K. Azərbaycan miniatürləri. B., 1980;
- Гасанзаде Дж. Ю. Зарождение и развитие тебризской миниатюрной школы в конце XIII-начале XV вв. Б., 1999;
- Heydər Əliyev və Azərbayacan incəsənəti: Məqalələr toplusu. B., 2000;
- Əfəndiyev R. Azərbaycan incəsənəti. B., 2001.
Xarici keçidlər
- “Xəmsə”nin miniatürdə tikmə üsulu ilə təsviri
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
TarixiYaxin ve Orta Serq xalqlari incesenetinin maraqli ve zengin hissesini teskil eden Azerbaycan miniatur seneti dunya inceseneti tarixinde ozunemexsus yer tutur Kitab illustrasiyasi kimi yaranib formalasan Azerbaycan miniatur senetinin tesekkul tarixi qedimdir XIII esrin evvellerinde Ebd ul Momin Mehemmed el Xoyinin Verqa ve Gulsa elyazmasina cekdiyi miniaturler Topqapi muzeyi Istanbul yalniz Azerbaycanda deyil Yaxin ve Orta Serqde bu senetin en qedim numunelerinden sayilir XIII XIV esrlerde Maraga Tebriz ve Azerbaycanin basqa seherlerinde xettatliq ve miniatiir sonoti siiretle inkisal etmis Tebriz seheri Serqde bedii yaradicihgin kitab seneti kalliqrafiya ve miniatur boyakarliginin en qudretli merkezine cevrilmisdi XIV esrin evvellerinde Tebrizin Residiyye akademiya seherciyinin kitabxanasinda yerli xettat ve ressamlarla yanasi Serqi Turkistan Orta Asiya ve b Serq olkelerinden toplanmis senetkarlar fealiyyet gosterir dini tarixi elmi ve poetik eserlerin bedii elyazma nusxelerini hazirlayir onlari miniaturlerle bezeyirdiler Bu dovr elyazmalarrindan Behtisunun Menafi el heyvan eserine 1297 1298 Nyu York Resideddinin Cami et tevarix 1306 ci il nusxesi Edinburq universiteti Sotlandiya 1314 cu il nusxesi Kral Asiya Cemiyyeti London 1318 ci il nusxesi Topqapi muzeyi Istanbul eserinin melum nusxelerine cekilmis miniaturleri gostermek olar Cami et tevarix elyazmalarinin muxlelif ressamlar terefinden cekilmis illustrasiyalari Azerbaycan miniatur senetinin inkisafinda xususi merhele teskil edir XIV esrin ortalarinda Tebriz ressamlari qrafik ve boyakarliq uslublarinin ugurlu sintezinden dogan bedii uslub yaratdilar Bu yeni uslubun formalasmasi 1340 1350 illere aid edilen Boyuk Tebriz Sahnamesi yaxud Demott Sahnamesi adlanan meshur elyazmanin miniaturlerinde oz eksini tapmisdir Ekseriyyeti dovrun gorkemli ressamlari Ehmed Musa ve Semseddin terefinden cekilmis bu miniaturler hazirda dunyanin bir cox muzey ve kitabxanalarinda saxlanilir Elyazmanin 120 miniaturunden yalniz 58 i melumdur Bunlardan Firidun oglunun cenazesini qarsilayir Irecin olum xeberi Frir qalereyasi Vasinqton Esir alinmis Erdevan Erdesirin huzurunda Veve kolleksiyasi Paris Rustemin defni Isgenderin conazosi uzerinde aglasma ve s miniaturler sujetin dramatik helli obraziarin derin emosional ifadeliliyi ile Yaxtn ve Orta Serq miniatur senetinde mustesna yer tutur Sonraki dovrlerde ister Azarbaycanda isterse de Iran ve Orta Asiyada hazirlanmis Sahname nusxelerinde illustrasiyalar ucun sujetlerin secilmesi ve onlarin ikonoqrafiyasinm yaranmasinda Demott Sahnamesi nin boyuk rolu olmusdur Mehz buna gore bir sira alimler haqli olaraq Tebriz mektebinin qonsu olkelerde miniatur senetinin yaranmasi ve inkisafina boyuk tesir gosterdiyini qeyd edirler Azerbaycan miniatur senetinin bedii uslub xususiyyetleri XV esrin evvellerinde daha da tekmillesmisdir Nizami Gencevinin Xosrov ve Sirin poemasina sonuncu Celairi hakimi Sultan Ehmedin seirler Divani na dahi ressam Ebd elXoyinin cekdiyi resmlerde 1405 1410 Frir qalereyasi Vasinqton ve Essar Tebrizinin Mehr ve Musteri eserine cekilmis 1419 illustrasiyalardaki xettat Cefer Tebrizi uslub bedii senetkarliq meziyyetleri ile secilir XV esrin evvellerinde meshur Azerbaycan xettati Cefer Tebrizi bedii cild ustasi Qevameddin ressamlardan Xoca Eli ve Qiyaseddin kimi gorkemli Tebriz senetkarlarimn Heratda genis yaradiciliq fealiyyeti Serqin bovuk ressami Kemaleddin Behzadin Heratda Pir Seyid Ehmed Tebriziden ressamliq dersi almasi ve b tarixi faktlar gosterir ki Tebriz uzun muddet Yaxin ve Orta Serq seherlerini yetkin senetkarlarla temin eden qudretli senet merkezi olmusdur Meshur alman senetsunasi F Sults Tebriz mektebini qonsu Serq olkelerinde miniatur senetinin inkisafina esasli tesir gostermis ana mekteb multer schtile adlandirmisdir XV esrde Tebriz mektebinin tasiri ile Sarmaxi ve Bakida miniatur seneti inkisaf etmeye baslamisdi Bu dovrde Serq poeziyasi antologiyasi yaxud Samaxi antologiyasi na 1468 Britaniya muzeyi London ve b elyazmalarina cekilmis illustrasiyalar Ebulbaqi Bakuvinin cekdiyi tek ve ikifiqurlu portretler Mehter Iki emir Topqapi muzeyi Istanbul Samaxi ve Baki ressamlarinin en yaxsi miniaturleri sirasina daxildir Qaraqoyunlular sulalesinin hakimiyyeti dovrunde Cahansahin oglu Pirbudaq bir nece nefis elyazmalar sifaris etmisdi Onlardan en gorkemlisi 1460 ci illerde hazirlanmis Kelile ve Dimne nin nusxesidir Tehran Gulustan sarayinin kitabxanasi Gozel miniaturlerle bezezdilmis elyazmanin Sirle okuzun doyusu Qargalar bayquslarin yuvalarini yandirir Ceyran tisbaga ve qarga ve s resmleri esrin en gozel abidelerindendir Behram Gur 1481 ci ilde Siltan Yaqub ucun hazirlanan ve I Sah Ismayil dovrunde tamamlanan Nizami Xemse sinin Istanbul nusxesine XVI esrin evvellerinde cekilmis 9 miniatur bu cehetden istisna teskil edir Obrazli ifade vasitlerine kompozisiyanin murekkebliyi ve temteraqli dekorativliyine kolorit zenginliyine gore bu miniaturler Sirnin cimerken Xosrovun ona tamasa etmesi Isgender ve Dara Isgender ve coban Isgender Nusabenin sarayinda ve s XVI esre aid eyni mezmunlu miniaturlerdan esasli suretde ferqlenir Bu eserlerin XVI esrde Tebriz miniatur mektebinin banisi Sultan Mehemmed onun muasirleri ve telebeleri terefinden cekilmesi subhesizdir Tesadufi deyil ki bu dovrde ve daha sonralar Tebrizde islenmis lakin muellifleri belli olmayan en deyerli miniaturler adeten Sultan Mehemmed mektebine yaxud onun uslubuna aid edilir Qezvinde yeni uslubun yaranib formalasmasi Sultan Mehemmed enenelelinin davamcilari Siyavus bey MirZeynalabdin Tebrizi Eli Rza Abbasi Tebrizi xususile dovrun en gorkemli ustad ressamlari Mehemmedi ve Sadiq bey Efsarin yaradiciligi ile baglidir Ru dovrde kitab illustrasiyalarindan daha cox real heyat hadiselerini ve adi meiset sehnelerini eks etdiren musteqil miniaturler cekilmisdir Ressam xettat sair ve tezkireci Sadiq bey Efsarin cekdiyi portretler Suvari dervis Milli Kitabxaiia Paris Istirahet eden dervis Gulustan muzeyi Tehran Mehemmedinin sade adamlarin heyatindan behs eden resmleri Baharin mujdecisi M Y Saltikov Sedrin ad kitabxana Sankt Peterburq Kend heyati Luvr Paris E Caminin Subhet ul ebrar I Mominlerin tesbehi eserinin 1613 cu il tarixli elyazmasma Eli Rza Abbasi Tebrizinin cekdiyi miniaturler ve s eserler bu senetin mezmun ve formaca tamamile yeni orijinal mahiyyet kesb etdiyini gosterir Bu dovrde miniatur senetinin movzu dairesi genislenir heyatla elaqesi daha da mohkemlenir o ideya mezmununa gore demokratiklesir bedii forma cehetden sadelesir onun realist tesvir vasiteleri guclenir Ekseriyyeti siyah qelem texnikasi ile cekilmis monoxrom resmlerden yaxud aciq ve seffaf renglerle islenmis miniaturlerden ibaret olan bu eserler bir terefden dekorativ uslubun sux ve elvan rengli klassik kitab miniatuiierinin tedrici tenezzulunu gosterir diger terefden ise realist tesvir metoduna yaxinlasan dezgah boyakarligi ve qrafikasinm getdikce inkisafini etdirir Azerbaycan miniatur senetinde geden bu prosesi suretlendiren amillerden biri de Avropa tesviri senetinin Serq incesenetine tesirinin baslanmasi idi Orta esrlerde Serq ressamlari ve xalq senetkarlari yaradiciliq fantaziyasinin zenginliyi ile indi de bizi heyran eden ve onu yaradan xalqin bedii medeniyyetinin qedimliyini coxcehetliyini ozunemexsuslugunu subut eden coxsayli memarliq tesviri ve dekorativ senet eserleri yaratmislar ve onlarin coxu dunya incesenetinin qizil fonduna daxil olmusdur Buna baxmayaraq Serq xalqlarinin dunya bedii medeniyyeti xezinesine bexs etdiyi en sanballi ve muhum senet incileri onun senetkarlarinin miniatur ressamligi sahesinde yaratdigi eserlerdir Tesviri senetin xususi bir novu olan miniatur uz tebieti etibarile kitab illustrasiyasi olub klassik Serq poeziyasinin seir bilavasite tesiri altinda inkisaf etmisdir Yeddi gozel Serq poeziyasi klassiklerinin xususile onun Firdovsi ve Nizami Gencevi kimi korifeylerin olmez eserleri ressamlar uzun tukenmez ilham qaynagi olmus ve onlarin yaradiciligini yuksek humanist ideyalarla zenginlesdirmisdir Firdovsinin Sahname epopeyasi Nizaminin felsefi didaktik romantik mehebbet ve tarixi qehremanliq poemalari ressamlarin yaradiciligina guclu tesir gostermis ideya estetik baximindan tekrarolunmaz dunyevi mezmunu ile ferqlenen dini mucerredlikden Soyutluqdan sert asletizinden uzaq eserlerin yaradilmasi uzun guclu stimul olmusdur Serq poeziyasi miniatur ressamligin humanist mezmunu ve ideya istiqametini mueyyenlesdirmemisdir hem de onun bedii formasinin inkisafinda mueyyen iz buraxmisdir Bedii obrazlar alemi serq poeziyasinin ince elvan bedii dili ahengdarligi ve musiqiliyi ressamlara poeziya ile derinden hemaheng olan serti dekorativ uslub yuksek romantik ve poetiklesdirilmis obrazli ifade vasiteleri sairane bedii qurulus yaratmaga komek etdi Buna goredir ki Yaxin ve Orta Serq xalqlarinin miniatur ressamligi hem movzu umumiliyi hem de bu senet novunun ozune xas xususiyyetleri ile sertlenen bezi umumi yonlere malikdir Ancaq ictimai heyatin inkisaf xususiyyetleri ve her bir xalqin estetik baxislari onun incesenetinin xarakterinde de iz buraxmisdir Ona gore de ereb Serqinin Turkiye ve Iran Azerbaycan Orta Asiya ve Mogol Hindistaninin miniaturleri tekrarolunmaz xususiyyetlerle ferqlenirler Bir esrden artiqdir ki Serq miniaturunun sah eserleri neinki alim ve ressamlarin elece de coxlu senetseverlerin diqqetini celb edir Serq miniaturunun tedqiqine nisbeten yaxin zamanlarda esrimizin evvelinden baslamasina baxmayaraq hazirda dunya senetsunasligi elminde cox boyuk material toplanmisdir Hem materialin genisliyi hem de anlam ve elmi derinliyi etibarile muxtelif seciyyeli meqaleler elmi kutlevi kitab ve kitabcalar esasli tedqiqat eserleri meydana gelmisdir Tebriz mektebi onun gorkemli senetkarlarinin birinci novbede Sultan Mehemmed in yaradiciligi F Marrin F Sults E Blose Q Arnold B P Denike ve basqalarinin ilk eserlerinden baslayaraq 1950 1980 ci illerde I Suxin B Qrey B Robinson K S Velc B V Veymarn A Q Qaziyev Q A Puqacenkova A Ivanov ve basqa bu kimi gorkemli alimlerin daha derin tedqqatlarina qeder butun umumilesdirici eserlerde oz eksini tapmisdir Lakin genis elmi materialin toplanmasina baxmayaraq senetsunasliqda Azerbaycan miniaturunun inkisaf tarixi sahesinde xususi umumilesdirici eserler elece de bu mektebin gorkemli ustalarin yaradiciliq tercumeyi hali barede monoqrafiyalar az yazilmisdir Elde ede bildiyimiz materiallarin mecmusu ilk novbede ressamin eserlerinin onun haqqinda movcud olan perakende bezen dolasiq ve ziddiyetli bezen de sehv ancaq butovlukde cox qiymetli ve xeyirli edebi melumatlarin tedqiqi gorkemli senetkar Sultan Mehemmedin yaradiciligi barede yeniden islenmis ve tekmillesdirilmis monoqrafiyani yaratmaga imkan verdi Muasir elmi melumatlar baximindan Azerbaycan miniaturunun musteqilliyi ve ozunemexsuslugu onun Yaxin ve Orta Serq xalqlarinin miniatur ressamligi inkisafinin umumi prosesinde qabaqcil rolu ve ehemiyyeti get gede daha da aydinlasir Azerbaycan miniaturunun ne vaxt meydana geldiyi ilk illustrasiyali elyazmalarin ne vaxt yarandigi melum deyil Ancaq inanmaq olmur ki Nizami Gencevi ve Xaqani Sirvani kimi dahi sairler misilsiz memar Ecemi Naxcivani oz sah eserini yaratdigi medeni yukselis dovrunde miniatur ressamligi olmamisdir Melumdur ki ilk kitab minitaturu numuneleri Azerbaycan seherleri Maraga ve Tebrizde yaradilmisdir Bu da tesadufi deyil bele ki XIII esrin sonu XIV esrin evvellerinde Elxanilerin ilk iqametgahi olan Maraga ve Tebriz seherleri muselman Serqinin en inkisaf etmis medeniyyet merkezleri idi Hele XIV esrin evvelinde Tebrizde elyazma kitablar hazirlayan bedii emalatxanalari olan sah kitabxanasi fealiyyet gosterirdi Hedden artiq baha ve ezabli zehmet neticesinde basa gelen elyazma kitablari Serqde yuksek qiymetlendirilmisdi Yalniz taxt tac sahibleri kitabxana saxlamaga qadir idi Bir illustrasiyali elyazmanin hazirlanmasina uzun iller serf olunurdu Kitabxanada birinci dereceli xettatlardan miniatursaz ressam musevvilerden ornamentalist muzehhiblerden ve kitab senetinin diger ustalarindan ibaret bir stat saxlamaq lazim olurdu Onlar bahali materiallar curbecur rengler deri duru ve tebeqe qizil ve gumus ve s ile temin edilmeli idi Bu senetkarlar dini mezmunlu elyazmalarin uzunu kocurur zengin tertibat verir elmi tarixi ve edebi bedii eserlere illustrasiyalar cekirdiler Azerbaycan miniatur mektebinin erken numuneleri melum elyazmalardaki Verqa ve Gulsa Menafi el heyvan ve Resideddinin tarixi eseri Cami et tevarix deki illustrasiyalar Tebrizde guclu ressamliq mektebinin oldugunu subut edir Lakin Azerbaycan ressami Ebdul Momin el Xoyyinin Verqa ve Gulsa elyazmasina cekdiyi illustrasiyalarinin umumi uslubu subut edir ki onlar ilk eserler deyil ve ne vaxtdansa movcud olan bedii enenenin esasinda yaradilmisdir Qeyd etmek lazimdir ki cografi movqeyine gore Azerbaycan muxtelif medeni cereyanlarin qovusdugu yer idi Ona gore de Tebriz ressamliq mektebinin formalasmasinda yerli eneneler diger mekteblerin o cumleden uygur ressamlarinin vasitesile Serqi Turkistan Bagdad mektebi vasitesile Ereb Mesopotamiya eneneleri ile culgasirdi XIII XIV esrin evveline aid elyazmalara cekilen miniaturlerde hele uslub vehdeti musahide olunmur Meselen Verqa ve Gulsa miniaturlerinde Bagdad mektebinin boyakarliq usulunun tesiri ustunluk teskil edir Menafi el heyvan elyazmasindaki iri planli heyvan ve qus tesvirlerinde ise boyakarliq usulu Cin uygur incesenetinin qrafik usullari ile novbelenir Adlari cekilen mekteblerin enenelerin muxtelif bicimlerde tesiri eyni zamanda hele Residdedinini sagliginda hazirlanmis Cami et tevarix eserinin 1314 cu ilde hazirlanmis nusxelerine cekilmis miniaturlerde musahide olunur Tarixi tesvir eden coxsayli epizodlari mifoloji sujetleri doyus sehnelerinin qehremanlarin tekbetek vurusu ve qosunlarin herb sehnelerinin qalalarin mudafiesi ve alinmasi sehnelerin hemcinin meiset movzularini tesvir eden coxsayli miniaturlerin bezileri qrafik digerleri ise boyakarliq usulunda islenmisdir Ayri ayri miniaturlerde paralel movcud olan eneneler uzlasir ve yerli bedii enenelerin tesiri altinda yeni xususiyyet kesb edir Bu uc enenenin usul xususiyyetleri ve texniki verdislerin uzvu qaynayib qarismasi neticesinde mahiyyetce dekorativ keyfiyyet dasiyan yeni bedii qurulus yaranir Muxtelif bedii prinsiplerin menimsenilmesi ve yaradici suretde yeniden islenmsei yad tesirlerin dogma enenlere tabe etdirilmesi tezlikle heyranedici neticeler verdi Artiq XIV esrin ortalarinda Tebriz mektebinin miniatur senetinde tamamile yeni muxtelif bedii eneneleri ugurla yaradici suretde sintezlesdiren orijinal ressamliq uslubu formalasmisdir 1330 1340 ci illerin boyuk Tebriz Sahname sinin illustrasiyalari tekce Azerbaycan miniaturunun deyil butun yaxin serq ressamliginin inkisafinda yeni daha yuksek merhelenin baslangici hesab edilir Bu nadir elyazmasinin Avropa ve Amerika muzeylerine sepelenmis miniaturleri haqli olaraq serq ressamliginin sah eserlerinden sayilir Muxtelif yaradiciliq dest xetti ile yerine yetirilmis muxtelif ressamlara mexsus bu miniaturler butovlukde kompozisiyanin manumentalligi obrazlarin emosional ifadeliyi boyalarin suxlugu ve parlaqligi kolorid zenginliyi ile secilir Tebriz mektebi hec vaxt bele qudreti olmamis ve qehremanlarin emosional ifadeliyi bele guclu verilmemisdir Serq miniaturunun gorkemli tedqiqatcisi I Sukin mehz psixoloji cehetden ifadeli kompozisiyalari yuksek qiymetlendirerek bu qrupu Ehtirasli miniaturler adlandirir Boyuk Tebriz Sahname si illustrasiyalarinin bedii qurulusunda kompozisiya ve reng hellinde bezi uslub muxtelifliyini musahide edilmesine baxmayaraq butovlukde bu nadir elyazmanin miniaturlerin XIV esr Azerbaycan miniaturunun inkisafinda vahid bedii istiamet teskil edir Kitab senetinin bu sah eserinin illustrasiyalari da orta esr Serq ressamliginin inkisafinda mueyyen merheleni xarakterize eden cehtler meydana cixir Bu dovrun Tebriz mektebinin yuksek qiymetlendiren alman tedqiqatcisi F Sults onu orta Serq olkelerinin miniatur senetinin inkisafinda ve bir sira ressamliq mekteblerinin formalasmasinda ehemiyyetli rol oynamis ana mekteb adlandirir Yaranmis ictimai iqtisadi ve siyasi seraitle elaqedar olaraq XV esrde Tebrizin oz qabaqcil rolunu bir qeder itirmesine baxmayaraq o yene de iri medeni merkez ve muhum miniatur mektebi kimi ehemiyyetini saxlayirdi XV esrde Azerbaycan bir cox gorkemli kitab ressamlari ve senetkarlari Teymurilerin hakimiyyetde oldugu Herata celb edilir orada rehber vezifeler tutur ve sahin xususi sifarislerini yerine yetirirdiler Meshur xettat alim sair Cefer Tebrizi uzun iller boyu bey Sungurun saray kitabxanasina basciliq etmis Pir Seyid Ehmed Serqin boyuk ressami Kemalleddin Behzadin muellimi olmusdur Butun bu faktlar bir daha subut edir ki Tebriz bu dovrde de guclu medeni merkez olmusdur Teymurun dovrunde Semerqendi Bey Sungur ve Sahruhun vaxtinda Herati bacariqli ustalarla temin etmisdir Leyli ve Mecnun XV esrde Tebriz mektebinin tesiri altinda miniatur mektebi Azerbaycanin diger seherlerinde de inkisaf edirdi Tebriz mektebinin uslub xasiyyetleri Mehr ve Musteri nin 1456 ci il Samaxi elyazmasinin Sirvansahlarin paytaxti Samaxida 1468 ci ilde Serefeddin Huseyn Sultani terefinden islenmis Serq isleri antologiyasinin ve Sedi Bustan inin Ebdul Letif Sirvani terefinden uzu kocurulmus elyazmasinin miniaturlerinde musahide edilir XV esr Baki ressami Abdulbagi Bakuvinin ayri ayri vereqlerdeki dezgah miniaturleri boyuk maraq dogurur XV esrin evveli Tebriz miniaturu uslubunun seciyyevi cehetleri Nizami Gencevinin 1410 1420 ci illerde Tebrizde meshur xettat Eli Hesen Soltani terefinden kocurulmus Xosrov ve Sirin poemasinin elyazmasina cekilmis illustrasiyalarda daha aydin ifade olunmusdur Bu elyazmanin bes miniaturu ustad Cuneyd Neqqasin uslubunu xatirladan esasli suretde islenmis kompozisiyalarla ferqlenir Ferhad Sirinin qesrinde ve Sirin Bisutun daginda Ferhada bas cekmesi miniaturleri parlaq rengareng lekelerin ritmik tekrari ve novbelenmesinden dogan dekorativ ahengi ile secilir XV esrin sonuna aid miniaturler arasinda Nizaminin 1482 ci il tarixli Xemse elyazmanin illustraiyalari xususi maraq dogurur Bu zerif nusxe Tebrizde Soltan Yaqub agqoyunlu dovrunun gorkemli xettati Abdul Rehim terefinden kocurulmusdur Bu qiymetli elyazmasinin miniaturleri XV esrin evvellerine aid olan eserlerden xeyli ferqlenir Onlar kompozisiyalarina gore murekkeb ve muxtelif olub zengin kolorite malikdirler Ressamlarin tebiete maragi xeyli artmisdi Menzere kompozisiyanin ayrilmaz terkib hissesine cevrilmisdi miniaturun mezmununun yazilmasinda mueyyen rol oynayirdi XV esr miniaturleri butovlukde XIV esr eserlerinden hem texniki helli hem de ifa terzine gore ferqlenirler Qrafik usul boyakarliq usulunu evez edir Keskin cizilmis kontur xetleri ince ve ifadeli resm ressamin tesvir dilinin esasini teskil edir Reng daha cox dekorativ seciyye dasiyir Parlaq temiz renglerin bir birini evez etmesi onlarin tezadli duzgun ve ritmik tekrarlanmasi koloriti daha da zenginlesdirir miniaturun emosional tesir gucunu artirir Uslubun bu cehetleri XV esrin sonuna aid miniaturleri XVI esr Tebriz mektebinin eserlerini yaxinlasdirir Feodal munaqiselerine son qoyulmasi Azerbaycanin XVI esrin evvelinde simal ve cenub vilayetlerinin merkezlesmis guclu Sefeviler dovletinin terkibinde birlesmesi mehsuldar quvvelerin seherlerin seher medeniyyetinin ticaret ve senetkarligin inkisafina serait yaratdi XVI esrde Azerbaycanda miniatur senetiHazirda dunyanin en boyuk muzey ve kitabxanalarinda en deyerli senet incileri kimi saxlanan Firdovsinin Sahname si ve Nizaminin Xemse si Sedi ve Hafizin Cami ve Nevainin Xosrov Dehlevi ve Serq poeziyasinin basqa klassiklerinin Azerbaycan ressamlari terefinden zengin illustrasiyalarla bezedilmis temteraqli elyazmalari hemcinin xususi albomlarda Murekke lerde toplanmis musteqil miniaturler subut edir ki Azerbaycan miniatur seneti XVI esrin 30 40 ci illerinde ozunun yukselis zirvesine catana qeder uzun ve murekkeb inkisaf yolu kecmisdir Tebriz mektebi qonsu olkelerle yaraciliq elaqesi saxlamis mektebin numayendeleri muxtelif vaxtlarda bir cox Serq olkelerinde fealiyyet gostermisler Meshur ressam Mir Seyid Eli atasi Mir Musevvirle birlikde uzun muddet Hindistanda Mogol hokmdarlari Humayun 1530 1539 1555 1559 ve Ekberin 1556 1605 sarayinda bas ressam islemis yeni nesil senetkarlarin yetisdirilesinde Mogol miniatur mektebinin yaranmasi ve inkisafinda muhum rol oynamislar Turkiye miniatur senetinin insafina Azerbaycan rassamlari ehemiyetli tesir gostermisler Sahqulti Neqqas Velican Tebrizi Kamal Tebrizi ve bir sira diger Tebriz ressamlari muxtelif dovrlerde Istanbulda fealiyyet gostermis Sahqulu ve Velican sarayemalatxanasina rehberlik etmisler Xalcaciliq bedii parca bedii metalisleme ve keramika sahelerinde mezmunu bedii formasi obrazli ifade vasitelerine gore miniatur uslubunu xatirladan bir cox deyerli eserler yaradilmisdir Sahname Son derece zerif islenmis 3 kicik miniaturlu Sah ve Dervis M Y Saltikov Sedrin ad kitabxana Sankt Peterburq 258 miniaturle bezedilmis Sahname 1537 miniaturlerin bir qismi Nyu Yorkdaki Metropoliten muzeyde qalan hissesi Nyu Yorkda Haufton kolleksiyasindadir ve 14 eded nadir miniatiiru ile dunya sohreti qazanmis Xemse 1539 1543 Britaniya muzeyi London elyazmalari zengin bedii tertibati nefis dekorativ bezeyine gore Serqde kitab senetinin ve miniatur boyakarliginin sah eserleri hesab edilir Sahname ye cekilmis miniaturlerden Sultan Mehemmedin Keyumerzin meclisi Zohhakin edam edilmesi Mirze Eli Tebrizinin Hindistan elcilerinin qebulu Muzeffer Elinin ov ve doyus sehneIeri Mir Seyid Elinin saray meclisleri tesvir olunan eserleri Xemse ye cekilmis miniaturlerden Sultan Mehemmedin Sultan Sencer ve qari Sirin cimerken Xosrovun ona tamasa etmesi Mehemmed Peygembeiin meraci Mir Musevvirin Enusirevan ve bayquslarin sohbeti Mirze Eli Tebrizinin Xosrov Barbedin musiqisini dinleyir Sapur Xosrovun portretini Sirine gosterir Mir Seyid Elinin Dilenci qarinin Mecnunu Leylinin yanina getirmesi ve s eserler Serq miniatur senetinin zirvesini teskil edir Azerbaycan ressamlari Sahname ve Xemse den basqa diger poetik eserlere de orijinal miniaturler cekmisler Bunlardan Sultan Mehemmedin 1530 cu illerde Hafizin Divan ina cekdiyi Sam Mirzenin kef musiqi meclisi Meyxanada namelum ressamlarin E Cami Emir Xosrov Dehlevi ve b klassiklerin eserlerinin elyazmalarina Sedinin kulliyyatina hamisi M Y Saltikov Sedrin ad kitabxana Sankt Peterburq ve b elyazmalarina cekdikleri miniaturleri gostermek olar Miniatur senetinde XVI esredek tektek tesaduf olunan dezgah miniaturleri esrin ortalarindan inkisaf ederek tezlikle xususi janr seviyyesine yukseldi Kitab illustrasiyalarindan ferqli olaraq bele musteqil miniaturlerde esasen adi heyat hadiseleri tesvir edilirdi Rusiya Sankt Peterburq Turkiye Istanbul elece de Avropa ve ABS nin bir cox muzey ve kitabxanalarinda saxlanilan xususi albomlarda murekkelerde toplanmis bezen de sirf dekorativ bezek meqsedile muxtelif elyazma kitablarina sonralar daxil edilmis bele miniaturlerden Mirze Eli Tebrizinin Sarayda musiqi meclisi Sultan Mehemmedin Ov sehnesi triptixleri Mir Seyid Elinin Kend heyati ve Seher heyati tablolari Serq miniatur senetinde mustesna yer tutur XVI esrin ortalarinda Sultan Mehemmed Mir Musevvir Dust Mehemmed ve b ressamlar bir sira portret miniaturleri yaratmislar Mueyyen kanonlar esasinda yaradilan bu portretlerde esas meqsed hokmdarin zahiri gozelliyini terennum etmek olmusdur XVI esrin II yarisinda saray kitabxanasinda fealiyyet gosteren ressamlardan bir qrupu Sefeviler dovletinin paytaxnin Tebrizden Qezvine kocurulmesinden sonra yeni merkoze toplasdi Azerbacan ressamlarinin Qezvinde 1575 ci ile qeder cekdikleri miniaturler bedii uslub xususiyyetlerine gore Tebriz dovru miniaturlerinden esla secilmir ve Tebriz uslubunun mentiqi davamini teskil edir Azerbaycan seherleri Tebriz Baki Samaxi ve Erdebil olkenin iqtisadi siyasi ve medeni heyatinda muhum rol oynayirdi Eger Teymur dovrunde isgal olunmus olkelerin en yaxsi yaradici quvvelerinin zorla cemlesdirildiyi Semerqend yer kuresinin ferehnak merkezi hesab olunursa XV esrde gorkemli sair ve dovlet xadimi Elisir Nevainin himayesi meshur ressam Kemaleddin Behzadin rehberliyi altinda edebiyyat ve incesenet suretle inkisaf etdiyi dovrde Teymuriler Herati butun Orta Serqde bedii merkeze cevrilmisdise XVI esrin evvellerinden etibaren Sefeviler dovletinin paytaxti Tebriz yeniden Orta Serq xalqlarinin bedii medeniyyetinin esas merkezi olur Tebriz miniatur mektebinin inkisaf zirvesi XVI esrin ortalarina tesaduf edir Merkezlesmis Sefeviler dovletinin yaranmasi ile Azerbaycanin paytaxti Tebriz yeniden Yaxin ve Orta Serqde medeniyyetin estetik fikrin bedii yaradiciligin esas merkezine cevrilir Tebrizde Sah Ismayil ve Tehmasibin saray kitabxanasinda boyuk ustad Sultan Mehemmedin rehberliyi altinda Mir Musevvir Mirze Eli Tebrizi Mir Seyid Eli Muzeffer Eli kimi istedadli yerli ressamlarla yanasi Serqin Kemaleddin Behzad Seyxzade Agamirek Isfahani Sah Mahmud Nisapuri Dust Mehemmned kimi gorkemli senetkarlari xettat ve ressamlari fealiyyet gosterirdiler XVI esrin evvellerinden baslayaraq Tebriz miniatur mektebinin klassik edebiyyatla elaqesi daha da genislenmisdi Firdovsi Nizami Sedi Hafiz Cami Nevai Emir Xosrov Dehlevi ve b klassiklerin eserleri poetik sujet ve obrazlari Tebriz ressamlarinin yaradiciliginda esas yer tuturdu Tesviri senetde en cox en deyerli miniaturler iki esere Sahname ve Xemse ye cekilirdi XVI esrde Tebriz karvan yollarinin en muhum noqtesi Avropa Asiya ticaretinin esas birjasi rolunu oynayirdi Sefirliyin Sefevi dovleti hakimleri terefinden Qerbi Avropaya surgun edilmis uzvlerinden biri Oruc bey Bayat Don Juan Persidski Tebrizi Serqin paytaxti tarixci Xandemir ise onu dunyanin en abad seheri adlandirmisdir Bu dovrde Sefeviler dovletine Sah Ismayil ve onun oglu Tehmasib kimi savadli bir senetsever hokmdarlarin basciliq etmesi medeniyyet ve incesenetin inkisafi ucun lazimi imkan ve serait yaradirdi Onlar elm ve incesenet xadimlerine himayedarliq edir xalq senetkarlarini mukafatlandirirdilar Melumdur ki Sah Ismayil yalniz Xetai texellusu ile gozel lirik serler Dehname poemasini Azerbaycan dilinde yazan istedadli sair olmasi ile yanasi xettatliq senetini de derinden oyrenmisdi Sah Ismayil sarayi bir cox cehetden sair ve mesenat senetsever Lorentso Medicinin Florensiya sarayini xatirladirdi Sah Ismayilin sarayinda gorkemli Azerbaycan sairi Hebibinin basciliq etdiyi edebi meclis fealiyyet gosterirdi Sarayda tez tez musiqili ve debli axsamlar alimlerin disputlari sairlerin gorusleri ve idman yarislari teskil olunurdu Sah Ismayilin oglu Tehmasib sah da senetin qed qiymetini bilen idi Hele usaqliqda o ressamliqla mesgul olurdu Qazi Ehmedin dediyine gore Tehmasib bir cox eserler o cumleden Qezvinde cixil sutun eyvaninda meiset sehnelerini tesvir eden sekiller cekmisdi Tehmasib hemcinin xettatliqla da mesgul olurdu On yasli Tehmasibin 1524 1525 ci illerde uzunu kocurduyu sair Arifinin Quy ve Covqan elyazmasi hazirda Sankt Peterburqda Saltikov Sedrin adina kitabxanada saxlanilir Isgender Munsinin yazdigina gore sah Tehmasib seneti cox sevirdi Boyuk bir olkenin hakimi olan sah daim dovlet isleri ile mesgul olsa da ressamligi unutmurdu ve asude vaxtini ona serf edirdi O yalniz hakimiyyetinin son illerinde butunlukde dovlet isleri ile mesgul olurdu ve incesenete diqqet yetirmeye de vaxt tapirdi XVI esr tarixcisi Seref xan Bidlisi xeber verir ki sah Tehmasib oz oglanlarini terbiye ederken Onlara herb elmini tedris edir kamandan ox atmagi zovqan oynatmagi oyredirdi ve deyirdi vaxt geler ressamliqla da mesgul olarsiniz cunki o zovq terbiye edir Birinci Sefeviler Sah Ismayil ve Tehmasibin dovrunde Tebrizde ve Azerbaycanin diger seherlerinde elm o cumleden astronomiya tarixsunasliq felsefe inkisaf edirdi Esrin evvelerinde Sah Ismayil tesebbusu ile Maraga resedxanasi berpa edildi XVI esrde Azerbaycan poeziyasi suretle inkisaf etdi Onun zirvesini boyuk mutefekkir sair Fuzulinin yaradiciligi teskil edirdi Xalq asiq poeziyasi da inkisafda idi Onun en gorkemli numayendesi asiq Qurbani idi Klassik ve folklor musiqisi teatr tamasalari oz inkisafini davam etdirirdi Xalca senetinin Seyx Sefi kimi sah eserleri dunyanin en iri muzeylerini bezeyen sujetli xalca ve parcalar kremika bedii metal numuneleri dekorativ tetbiqi senetlerin yuksek inkisafini gosterir XVI esrde kitab oz inkisafinin zirvesine catdi Sefeviler sarayi zengin kitabxanasi sekilli elyazmalari yaratmaq uzre bedii emalatxanalari ile gorkemli xettatlarin neqqaslarin miniaturcu ressamlarin tertibatcilarin ildicilerin ve diger kitab seneti ustalarinin esas fealiyyet merkezine cevrildi Qeyd etmeliyik ki kitab Serqde hemise yuksek ictiami maragin artmasi ile elaqedar olaraq xususi ehemiyyet kesb etmisdir Sah Ismayilin sonralar ise Tehmasibin hakimiyyeti dovrunde sah kitabxanasinda misilsiz firca ustasi Sultan Mehemmedin umumi rehberliyi altinda Aga Mirek Isfahani Mir Musevir onun ogu Mir Seyid Eli Soltan Mehemmedin oglu Mirze Eli Dost Mehemmed Muzeffer eli ve Basqalarindan ibaret bir deste istedadli ressam Sah Mahmud Nisapuri Seyx Mehemmed ve basqa xettatlar meshur Behzad Qasim Eli Seyxzade ve basqa Herat ressamlari dovrun taninmis kitab ustalari fealiyyet gosterirdiler Onlarin coxu savadli herterefli inkisaf etmis sexsiyyetler idi ve bedii fealiyyetleri incesenetin yalniz bir sahesi ile mehdudlasmirdi Bu senetkarlar tarix ve edebiyyata gozel beled idiler Bezi meshur miniaturcu ressamlar gozel sair Mirze Seyid Eli Sahqulu Sadiq bey Efsar xettat dekorativ senet ustalari olmuslar Bu firca ustalari hem XVI esr Tebriz mektebinin inkisafinda hem de butovlukde Serq ressamligi tarixinde boyuk rol oynamisdir Bu istedadlar kehkesanina ise Ustad Nizameddin Sultan Mehemmed rehberlik edirdi Istinadlar Azerbaycan Milli Ensiklopediysi PDF 2016 03 25 tarixinde PDF Istifade tarixi 2018 07 25 EdebiyyatHebibov N Azerbaycan sovet ressamligi B 1966 Kerimov K Azerbaycan miniaturleri B 1980 Gasanzade Dzh Yu Zarozhdenie i razvitie tebrizskoj miniatyurnoj shkoly v konce XIII nachale XV vv B 1999 Heyder Eliyev ve Azerbayacan inceseneti Meqaleler toplusu B 2000 Efendiyev R Azerbaycan inceseneti B 2001 Xarici kecidler Xemse nin miniaturde tikme usulu ile tesviriHemcinin baxTebriz miniatur mektebi Seyx Sefi xalcasi Azerbaycan xalcasi film 2009