Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
ABŞ (ing. USA), Amerika Birləşmiş Ştatları (ing. United States of America), Birləşmiş Ştatlar (ing. United States) və ya sadəcə Amerika (ing. America) — 50 ştatdan, bir federal dairədən, beş böyük özünüidarə edən ərazidən və müxtəlif mülklərdən ibarət ölkə. 3,8 milyon mil2 (9,8 milyon km2) əraziyə malik ABŞ dünyanın ərazisinə görə 3-cü və ya 4-cü ölkəsidir və bütün Avropa qitəsindən təxminən 3,9 milyon mil2 (10,1 milyon km2) kiçikdir. 327 milyon nəfərdən çox əhalisi olan ABŞ dünyanın ən çox əhaliyə malik üçüncü ölkəsidir. Paytaxtı Vaşinqton, ən çox əhaliyə malik şəhəri Nyu-Yorkdur. Qırx səkkiz ştat və federal ərazi kontinentaldır və Şimali Amerikada Kanada və Meksika arasında yerləşir.
| ABŞ | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| ing. United States of America | |||||
| |||||
| In God We Trust | |||||
 | |||||
| Tarixi | |||||
| • Bəyannamə | 4 iyul 1776 | ||||
| • | 1 mart 1781 | ||||
| • Paris sülh müqaviləsi | 3 sentyabr 1783 | ||||
| • Mövcud konstitusiya | 21 iyun 1788 | ||||
| • Dövlətə ən son qəbul | 24 mart 1976 | ||||
| Rəsmi dilləri |
| ||||
| Paytaxt | Vaşinqton | ||||
| İdarəetmə forması | konstitusiya respublikası | ||||
| Prezident | Co Bayden (D) | ||||
| Vitse-prezident | Kamala Harris (D) | ||||
| (R) | |||||
| Con Roberts (R) | |||||
| • Su sahəsi (%) | 6,97 | ||||
| Əhalisi | |||||
| • Əhali | ▲334.726.000 nəfər (3-cü) | ||||
| • Siyahıyaalma (2010) | 308.745.538 nəf. | ||||
| ÜDM (AQP) | |||||
| • Ümumi | ▲ $26.855 trilyon dollar (2-ci) | ||||
| • Adambaşına | ▲ $80.035 dollar () | ||||
| ÜDM (nominal) | |||||
| • Ümumi (2023) | ▲ $26.854 trilyon dollar (1-ci) | ||||
| • Adambaşına | ▲ $80.035 dollar (7-ci) | ||||
| İİİ (2021) | 0.921 (artış; 21-ci) | ||||
| Demonim | Amerikalı | ||||
| Valyuta | ABŞ dolları | ||||
| İnternet domeni | .us | ||||
| US | |||||
| BOK kodu | USA | ||||
| Telefon kodu | +1 | ||||
| Saat qurşaqları | |||||
| Nəqliyyatın yönü | sağ[d] | ||||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||||
ən azı 12 min il əvvəl Şimali Amerika materikinə köçmüşdürlər. Avropalıların kolonizasiyası XVI əsrdə başlamışdır. ABŞ boyunca qurulan On üç ingilis koloniyasından yarandı. Fransız-hindu müharibəsindən sonra Böyük Britaniya ilə koloniyalar arasında çoxsaylı mübahisələr 1775-ci ildə başlamış Amerika inqilabına və ardından 1776-cı ildə ABŞ istiqlal bəyannaməsi ilə nəticələndi. Müharibə ABŞ-nin müstəqillik əldə edən ilk ölkə olması ilə 1783-cü ildə başa çatdı.Mövcud konstitusiya 1788-ci ildə qəbul edilmiş və bir çox fundamental vətəndaş azadlıqlarını təmin etmək üçün ümumilikdə hüquqlar haqqında Bill adlanan ilk on dəyişikliklə 1791-ci ildə ratifikasiya edilmişdir. ABŞ XIX əsrdə Şimali Amerikada güclü bir genişlənməyə başladı, ,yerli amerika qəbilələrini köçürdü və 1848-ci ildə qitəyə yayılanadək tədricən ştatları qəbul etdi. XIX əsrin ikinci yarısında ABŞ-də vətəndaş müharibəsi ölkədə hüquqi köləliyin sona çatmasına səbəb oldu. Əsrin sonunda ABŞ Sakit okeana qədər genişləndi və Sənaye inqilabı tərəfindən böyük ölçüdə yönləndirilən iqtisadiyyatı yüksəlməyə başladı.İspan-ABŞ müharibəsi və Birinci Dünya Müharibəsi ölkənin qlobal hərbi güc statusunu təsdiqlədi. ABŞ İkinci dünya müharibəsindən qlobal bir supergüc, , müharibədə istifadə edən yeganə ölkə və Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurasının daimi üzvü olaraq çıxdı. Amin'de bele deyirdi Mülkiyyət hüquqları qanunvericiliyinin, xüsusən , və qəbulu irqi və ya rəngə əsaslanan ayrı-seçkiliyi qadağan etmişdir. Soyuq müharibə zamanı ABŞ və Sovet İttifaqı 1969-cu ildə ABŞ-nin Aya enişi ilə pik nöqtəsinə çatan Kosmik yarışda mübarizə apardı. Soyuq müharibənin sona çatması və 1991-ci ildə Sovet İttifaqının dağılması ABŞ-ni dünyanın yeganə supergücü etdi.
O, və . ABŞ Birləşmiş Millətlər Təşkilatının, Dünya Bankının, Beynəlxalq Valyuta Fondunun, Amerika Dövlətləri Təşkilatının (ADT) və bir çox digər beynəlxalq təşkilatların təsisçi üzvüdür. Qlobal ÜDM-in təxminən dörddə birini təşkil edən nominal ÜDM üzrə dünyanın ən iri iqtisadiyyatı və AQP üzrə ikinci ən iri iqtisadiyyatına malik ABŞ yüksək inkişaf etmiş ölkədir.ABŞ iqtisadiyyatı və biliyə əsaslanan fəaliyyətlərin dominantlığı ilə xarakterizə edilən geniş postsənaye iqtisadiyyatdır, buna baxmayraq istehsalat sektoru dünyada ən böyük ikincidir. ABŞ dünyada dəyərinə görə məhsulların ən böyük və ikinci ən böyük . Əhalisi dünya cəminin yalnız 4,3%-i olmasına baxmayaraq ABŞ dünyada ümumi sərvətin , qlobal sərvətin ən böyük payı tək bir ölkədə cəmlənmişdir.
Geniş gəlir və baxmayaraq, ABŞ , insan inkişafı, və işçi məhsuldarlığı da daxil olmaqla sosial-iqtisadi göstəricilərdə qalmağa davam edir. üçdə birini təşkil edən ABŞ dünyanın ən qabaqcıl hərbi qüvvəsidir və beynəlxalq səviyyədə aparıcı siyasi, mədəni və gücdür.
Etimologiya
1507-ci ildə alman kartoqraf qərb yarımkürəsi torpaqlarını italiyalı səyyah və kartoqraf Ameriqo Vespuççinin (lat. Americus Vespucius) şərəfinə Amerika adlandırdığı dünya xəritəsi hazırladı. "Amerika Birləşmiş Ştatları" ifadəsinin ilk sənədli sübutu Vaşinqtonun və Kontinental Ordunun şəxsi heyət generalı polkovnik-leytenant eskvayr tərəfindən yazılmış 2 yanvar 1776-cı il tarixli məktubdur. Moylan istiqlal müharibəsi səylərinə kömək istəmək məqsədilə "Amerika Birləşmiş Ştatlarından İspaniyaya tam və geniş səlahiyyətlər ilə" getmək istədiyini ifadə edirdi. "Amerika Birləşmiş Ştatlarının" ifadəsinin ilk məlum nəşri Virciniya ştatının Vilyamsberq şəhərindəki qəzetində 6 aprel 1776-cı ildə yazılmış anonim bir esse idi.
Con Dikinson tərəfindən hazırlanan və 17 iyun 1776-cı ilə qədər tamamlanan ikinci layihəsi "Konfederasiyanın adı 'Amerika Birləşmiş Ştatları' olacağını" elan etdi. 1777-ci ilin sonunda ratifikasiyası üçün ştatlara göndərilən Maddələrin yekun variantı "Konfederasiyanın müraciət forması 'Amerika Birləşmiş Ştatları' olacaq" cümləsini ehtiva edir. 1776-cı il iyun ayında Tomas Cefferson özünün hazırladığı istiqlal bəyannaməsinin "orijinal kobud layihəsinin" sərlövhəsində "AMERİKA BİRLƏŞMİŞ ŞTATLARI" ifadəsini böyük hərflərlə yazmışdı. Sənədin bu layihəsi 21 iyun 1776-cı ilə qədər üzə çıxmayıb və ifadəni Dikinsonun 17 iyun tarixli Konfederasiya Maddələri layihəsində istifadə etdikdən əvvəl və ya sonra yazıldığı naməlumdur.
Qısa formada "Birləşmiş Ştatlar" da standartdır. Digər ümumi formalar "B. Ş.", "ABŞ" və "Amerika"dır. Danışıq adları "A-nın B. Ş.-ı" və beynəlxalq səviyyədə "Ştatlar"dır. XVIII əsrin sonlarında şeir və mahnılarda məşhur olan "" adı öz mənşəyini Xristofor Kolumbdan götürür; bu Kölumbiya ölkəsi daxil olmaqla "Kolumbiya dairəsi", Qərb yarımkürəsinin bir çox yeri və quruluşunun adında özünü büruzə verir.
"Birləşmiş Ştatlar" ifadəsi müstəqil ştatlar toplusunun təsviri olaraq orijinal formasında cəm halında idi, məsələn "Birləşmiş Ştatlardır" (ing. "the United States are") ifadəsini ehtiva edən 1865-ci ildə ratifikasiya edilmişdi. Tək forması, məsələn "Birləşmiş Ştatlardır" (ing. "the United States is") Amerika Vətəndaş müharibəsi başa çatdıqdan sonra məşhur oldu. İndi tək halı standart formadır; cəm halı "bu Birləşmiş Ştatlar" (ing. "these United States") deyimində saxlanılır. Fərq istifadədən daha əhəmiyyətlidir; bu ştatların toplusu və bir vahid arasındakı fərqdir.
ABŞ vətəndaşı "Amerikalıdır". "Birləşmiş Ştatlar", "Amerika" və "B. Ş." ölkəyə sifət olaraq istinad edilir ("Amerika dəyərləri", "ABŞ qüvvələri"). İngilis dilində "" sözü nadir hallarda Amerika Birləşmiş Ştatları ilə bir-başa bağlı olmayan mövzulara aiddir.
Tarix
Yerli xalqlar və Kolumba qədərki dövr tarixi
- Ətraflı bax:
Ümumi olaraq qəbul olunmuşdur ki, Berinq torpaq körpüsü vasitəsilə Sibirdən köçmüş və ən azı 12 min il əvvəl gəlib çatmışdılar, baxmayaraq ki, artan sübutlar daha əvvəl gəlmələrini göstərir. Torpaq körpüsündən keçdikdən sonra ilk amerikalılar Sakit Okean sahili boyunca və və buz örtükləri arasında daxili buzsuz dəhliz vasitəsilə cənuba hərəkət etdilər.Klovis mədəniyyəti e.ə. 11,000-də meydana çıxdı və bu, Amerikanın sonrakı yerli mədəniyyətlərinin əksəriyyətinin əcdadı hesab olunur. Klovis mədəniyyətinin Amerikanın ilk insan məskənini təmsil etdiyinə inanılırdı. İllər keçdikcə 15.550 il bundan əvvələ aid alətlərin də daxil olduğu daha çox sübutlar "pre-Klovis" mədəniyyətləri ideyasını inkişaf etdirmişdi. Bu, ehtimal ki, Şimali Amerikaya immiqrasiyanın üç böyük dalğasının ilkini təmsil edir.
Vaxt keçdikcə Şimali Amerikadakı yerli mədəniyyətlər getdikcə daha mürəkkəbləşdi, cənub-şərqdə mövcüd olmuş kimi bəziləri qabaqcıl kənd təsərrüfatı, möhtəşəm memarlıq və dövlət səviyyəsində cəmiyyətlər inkişaf etdirdi. Cənubda Missisipi mədəniyyəti eramızın 800–1600-cü illər arasında Meksika sərhədindən Floridaya qədər genişlənərək çiçəkləndi. Şəhər dövləti müasir ABŞ-nin ən böyük, ən mürəkkəb Kolumba qədərki dövr arxeoloji sahəsi sayılır. bölgəsində isə mədəniyyəti əkinçilikdən daha çox asılılıq yaradan yüzilərlə davam edən kənd təsərrüfatı təcrübəsinin ən yüksək nöqtəsi kimi inkişaf etdi. ABŞ-də mövcud olan UNESCO-nun ümumdünya irsinin üçü Pueblosa aid edilir: , Çako Mədəniyyəti Milli Tarix Parkı və . Həmçinin Luiziananın şimal-şərqindəki mədəniyyətinə aid yerli amerikalılar tərəfindən inşa edilən torpaq işləri də UNESCO-nun ümumdünya irsinə daxil edilib. Böyük Göllər bölgəsinin cənubunda İrokezlər İttifaqı (Haudenosuni) XII və XV əsrlər arasında bir vaxtda yaradılmışdı.
Havay adalarının ilk yaşayış məntəqələri tarixi müzakirə mövzusu olmağa davam edir.Arxeoloji dəlillər eramızın 124-cü ilində yaşayış məntəqəsinin mövcudluğunu göstərir.
Yerli xalqlar üstündə təsirləri və qarşılıqlı əlaqə
- Ətraflı bax: Hindi müharibələri, Hindi soyqırımları və
Müasir ABŞ ərazilərində Avropa müstəmləkəçiliyinin tərəqqisi ilə tez-tez işğal edildi və didərgin düşdülər. Amerikanın yerli əhalisi avropalılar gəldikdən sonra və əsasən təbii çiçək və qızılca xəstəlikləri kimi müxtəlif səbəblərə görə azaldı.
Avropa ilə təmas zamanı Şimali Amerikanın orijinal əhalisinin sayını təxmin etmək çətin olsa da, XX əsrin əvvəllərində tərəfindən tarixi qeydlərdən istifadə edərək 1600-cü ildə Meksikanın şimalındakı yerli əhalinin sayını təxmin etmək üçün cəhd edildi. Daha sonrakı illərdə Smitsonian İnstitutundan bu rəqəmləri yeniləyib. Yubleykr cənub Atlantik ştatlarında əhalinin sayını 92.916 və Körfəz ştatlarında əhalinin sayını 473.616 olduğunu təxmin etsə də, alimlərin əksəriyyəti rəqəmi çox aşağı hesab edir. əhalinin çox daha yüksək, Meksika körfəzinin sahillərində 1.100.000, Florida və Massaçusets arasında yaşayan 2.211.000 adam, Mississipi vadisində və qollarında 5.250.000 və Florida yarımadasında 697.000 nəfər olduğuna inanırdı.
Avropalılar və yerli amerikalılar arasında ilk qarşılıqlı əlaqə tərəfindən edilmişdir. İndiyədək qalan bir sıra skandinav saqası və onun yerli əhalisi ilə əlaqəli məlumatlar verir. Skandinavlar Kolumbdan təxminən 500 il əvvəl Şimali Amerikada məskunlaşmağa cəhd etdilər.
Kolonizasiyanın ilk günlərində bir çox avropalı qida çatışmazlığına, xəstəliklərə və yerli amerikalıların hücumlarına məruz qalmışdılar. Yerli amerikalılar tez-tez qonşu tayfalarla müharibə etmiş və Avropalılarla onların müttəfiq olmuşdular. Ancaq eyni zamanda bir çox yerli və kolonist bir-birindən asılı hala gəldi. Kolonistlər qida və heyvan dərisi, yerlilər isə silah, sursat və digər Avropa malları üçün ticarət edirdi. Yerlilər bir çox kolonistə qarğıdalı, paxla və balqabağın harada, nə vaxt və necə becərilməli olduğunu öyrətdi. Avropalı misyonerlər və digərləri yerli amerikalıların "mədəniləşdirilməsinin" əhəmiyyətli olduğuna hiss edir və onları Avropa kənd təsərrüfatı metodlarına və həyat tərzinə uyğunlaşmağa çağırırdılar.
Avropalıların məskunlaşması
- Ətraflı bax: , Şimali Amerikanın kolonizasiyası və On üç koloniya
İndiki ABŞ-nin ərazisində Avropa kolonizasiyasının inkişafı ilə, tez-tez işğal edilmiş və yerlərindən qovulmuşdular. Müasir ABŞ ərazisinə çatan ilk avropalılar 1513-cü ildə Floridaya ilk səfərini edən Xuan Ponse de Leon kimi ispan konkistadorları olmuşdu, lakin də nəzərə alınsa Puerto-Rikoya çıxan Xristofor Kolumb bu şərəfə nail olub. İspanlar Florida və Nyu-Meksikoda və kimi ilk yaşayış məntəqələrini saldılar. Fransızlar özlərininkini Mississippi çayı boyunca qurdular. Şimali Amerikanın şərq sahillərində İngilislərin müvəffəqiyyətli məskunlaşması 1607-ci ildə Ceymstaunda və 1620-ci ildə Pilqremlərin ilə başladı. Mühacirləri çoxu axtaran idi. Qitənin ilk seçilmiş qanunvericilik məclisi olan Virciniyanın 1619-cu ildə yaradıldı, sahilə çıxmazdan əvvəl Pilqremlər ilə bağlandı və Amerika koloniyaları boyunca inkişaf edəcək nümayəndəliklərin özünüidarəetmə və konstitusionalizm nümunəsi üçün presedentlər yaratdı.
Hər koloniydakı mühacirlərin böyük hissəsi kiçik fermerlər idi, ancaq bir neçə on il ərzində koloniyaların müxtəlifliyi kimi digər sənaye sahələri də inkişaf etdi. tütün, düyü və buğda daxil idi. Hasilat sənayesində xəz, balıqçılıq və taxta-şalban üstünlük təşkil edirdi. İstehsalçılar rom və gəmi hazırlayırdılar və kolonizasiya dövrününü sonunda amerikalılar dünyanın dəmir təchizatının yeddidə birini istehsal edirdilər. Nəticədə şəhərlər yerli iqtisadiyyatları dəstəkləmək və ticarət mərkəzləri kimi xidmət etmək üçün sahillərə səpələndilər. İngilis kolonistlər və digər qrupların dalğaları ilə tamamlandı. Sahilyanı torpaqlar daha da bahalaşdıqca azad edilmiş daha qərbə sıxışdırıldılar.
İngilis kaperləri ilə genişmiqyaslı bir kölə ticarətinə başlanıldı. Xəstəliklərin az olması və daha yaxşı qida və müalicə səbəbi ilə Şimali Amerikada kölələrin orta ömür uzunluğu cənuba nisbətən daha çox olması kölə sayının sürətlə artmasına səbəb oldu. Kolonist cəmiyyət əsasən köləliyin dini və mənəvi yönü baxımından bölünmüşdü və koloniyalar bu praktikanın lehinə və əleyhinə qanun aktları qəbul etdilər. Amma XVIII əsrin başlaması ilə xüsusilə cənub bölgələrində əmtəə bitkilərinin əkilməsində afrikalı kölələrin yerini muzdlu nökərlər aldı.
1732-ci ildə Britaniyalılar tərəfindən kolonizasiyası ilə ABŞ-ni əmələ gətirəcək on üç koloniyanın əsası qoyuldu. Hamısında və respublikaçılığa dəstək verən, özünüidarə hissinə sadiqliyi artan azad kişilərin bir çoxuna açıq seçkilərlə müəyyənləşdirilmiş yerli hökumətləri vardı. Son dərəcə yüksək doğum göstəriciləri, aşağı ölüm göstəriciləri və sabit məskunlaşma ilə koloniya əhalisi sürətlə böyüdü. Nisbətən daha az yerli amerikalı əhalisi tutulurdu. kimi tanınan 1730-cu və 1740-cı illərin hərəkatı həm dinə, həm də dini azadlığa marağı artırdı.
Yeddiillik müharibə (ABŞ-də kimi tanınır) dövründə ingilis orduları Kanadanı fransızlardan aldılar, ancaq frankofon əhali cənub koloniyalarından siyasi cəhətdən təcrid olunmuş vəziyyətdə qaldı. Zəbt edilmiş və sürgün edilmiş yerli amerikalıları nəzərə almasaq, 1770-ci ildə 13 Britaniya koloniyasının 2,1 milyondan çox əhaliyəsi var idi, bu təxminən Britaniyanın üçdə birinə bərabərdi. Yeni gələnlərin davam etməsinə baxmayaraq, 1770-ci illərdə təbii artım tempi xaricdə anadan olan amerikalıların az olduğu vəziyyətdə idi. Koloniyaların İngiltərədən olan məsafəsi özünüidarəetmənin inkişafına imkan verdi, lakin müvəffəqiyyətləri monarxları mütəmadi olaraq krallıq hakimiyyətini yenidən təsdiq etdirməyə sövq etdi.
1774-cü ildə gəmisi Santiago başçılığı altında indiki Britaniya Kolumbiyasındakı Vankuver adasının girişinə daxil oldu və lövbər saldı. İspanların gəmidən enməməsinə baxmayaraq yerlilər xəz ilə Kaliforniyadan gətirilmiş qabığı mübadiləsi etmək üçün gəmiyə tərəf üzdülər. O vaxtlar İspaniya Portuqaliyaya məhdud lisenziya verməklə Asiya və Şimali Amerika arasında ticarəti inhisara almağa müvəffəq olmuşdu. Ruslar Alyaskada böyüyən sistemini qurmağa başladıqda ispanlar Peresin bir çoxu ilə ilkə imza atan səyahətləri ilə ruslara meydan oxudu.
(Üçüncü və son ekspedisiyası) zamanı kapitan Ceyms Kuk Havay ilə rəsmi təmasda olmuş ilk avropalıdır. Kapitan Ceyms Kukun son ekspedisiyası Şimal-Qərb keçidinin axtarışı məqsədilə Şimali Amerika və Alyaska sahillərində üzməsi daxil olmaqla təxminən doqquz ay çəkdi.
Müstəqillik və genişləndirmə (1776–1865)
- Ətraflı bax: ABŞ İstiqlal müharibəsi, ABŞ istiqlal bəyannaməsi, Amerika inqilabı və
ABŞ İstiqlal müharibəsi Avropa hakimiyyətinə qarşı müstəqillik uğrunda ilk uğurlu koloniya mübarizəsi idi. Amerikalılar hökumətin xalqın yerli qanunvericilikdə ifadə edilən iradəsinə uyğun olan bir "" ideologiyası hazırladılar. Onlar ingilis olmaq və "təmsilçiliyi olmayanlardan vergitutmama" hüquqlarını tələb etdilər. İngilislər imperiyanı parlament vasitəsilə idarə etməkdə təkid edirdilər və münaqişə müharibəyə çevrildi.
İkinci Kontinental konqres 4 iyulda İstiqlal bəyannaməsini yekdilliklə qəbul etdi, uzun preambulada bütünü kişilərin bərabər və Yaradıcıları tərəfindən onların ayrılmaz hüquqları ilə birlikdə yaradıldığı və bu hüququların Böyük Britaniya tərəfindən mühafizə edilmədiyini tanındı və qətnamənin sözlərinə görə on üç birləşmiş Koloniya müstəqil bir dövlət meydana gətirdi və daha Britaniya tacına sadiq qalmağa ehtiyac qalmadı. Hər il iyul ayının dördüncü günü Müstəqillik günü kimi qeyd olunur. 9 sentyabrda İkinci Kontinental konqres bəyan etdi ki, "burada bu vaxta qədər 'Birləşmiş Koloniyalar' sözləri istifadə edilir, bu müraciət forması gələcəkdə 'Birləşmiş Ştatlar' kimi dəyişdirilə bilər". 1777-ci ildə 1789-cu ilə qədər fəaliyyət göstərən zəif bir hökumət qurdu.
1781-ci ildə Yorktaun məğlubiyyətindən sonra Britaniya 1783-cü il sülh müqaviləsini imzaladı və Atlantikin qərb sahilindən Missisipi çayına qədər Amerikanın suverenliyi tanındı. Milliyətçilər ABŞ Konstitusiyasının yazılıdığı 1787-ci il rəhbərlik etdilər, 1788-ci ildə ştat qurultaylarında . 1789-cu ildə federal hökumət əlverişli nəzarət və balans yaratma prinsipi ilə üç şöbə olmaqla yenidən təşkil edildi. İnqilab ordusuna rəhbərlik edən Corc Vaşinqton yeni konstitusiya ilə seçilən ilk prezident oldu. 1791-ci ildə fərdi azadlıqların məhdudlaşdırılmasını federal səviyyədə qadağan edən və bir sıra hüququ müdafiəni təmin edən hüquqlar haqqında Bill qəbul edildi.
1808-ci ildə federal hökumət beynəlxalq qul ticarətinin cinayət olduğunu qəbul etməsinə baxmayaraq, 1820-ci ildən sonra yüksək gəlirli pambıq əkini və buna bağlı olaraq qul sayı kəskin artdı., xüsusən 1800–1840-cı illər milyonları protestantına çevrildi. Bu, şimalda daxil olmaqla bir çox ictimai islahat hərəkatlarını gücləndirdi; cənubda metodistlər və baptistlər qul əhalisi arasında yayılırdı.
Amerikalıların istəyi uzun müddət davam edən Hindi müharibələrinə səbəb oldu. 1803-cü ildə Fransanın torpaq iddiasında olduğu Luiziananın satın alınması demək olar ki ölkə ərazisini iki dəfə artırdı. Müxtəlif narazılıqlara görə İngiltərəyə qarşı 1812-ci il müharibəsi elan edildi və birlikdə mübarizə edildi, ABŞ millətçiliyi gücləndi. Floridaya bir sıra hərbi müdaxilələr 1819-cu ildə İspaniyanın burdan və digər Körfəz sahili əraziləridən səbəb oldu. Genişlənmə Eri və kimi yeni kanallar ilə bağlanan böyük su nəqliyyatı vasitəsilə Amerika boyunca hərəkət etməyə, daha sonra sürətli dəmiryollarının ölkə ərazisi boyunca yayılmasına başlamasından sonra buxar gücündən asılı oldu.
1820-ci ildən 1850-ci illərə qədər daha çox ağdərili kişilərin seçki hüququnu əhatə edən bir sıra islahatlara başladı, bu 1828-ci ildən 1854-cü illərə qədər Demokratlar və Viqlərin hakim partiyalar olduğu yüksəlməsinə səbəb oldu. 1830-cu illərdə hindiləri qərbə köçürməklə nümunə oldu. Ekspansionist ərzində Texas Respublikası 1845-ci ildə ABŞ-yə birləşdi. 1846-cı ildə Britaniya ilə imzalanan Oreqon müqaviləsi indiki ABŞ nəzarətinə keçməsinə gətirib çıxardı.Meksika-ABŞ müharibəsində qələbə Kaliforniya və indiki böyük qisminin Meksikanın güzəştə getməsi ilə nəticələndi.
1848–1849-cu illər Kaliforniya qızıl hərisliyi qərbə miqrasiyaya, və əlavə qərb ştatlarının yaranmasına sövq verdi.ABŞ-də vətəndaş müharibəsindən sonra yeni transkontinental məskunların yerdəyişməsini asanlaşdırdı, daxili ticarət genişləndi və yerli amerikalılarla qarşıdurmalar artdı. Yarım əsr ərzində Amerika bizonunun (bəzən "bufallo" adlanır) məhvi bir çox mədəniyyətlərinə ekzistensial zərbə vurdu. 1869-cu ildə yeni yerli amerikalıları sui-istifadədən qorumaq, daha çox müharibədən yayınmaq və onların sonrakı ABŞ vətəndaşlığını təmin etmək üçün çalışırdı. Bununla belə, genişmiqyaslı münaqişələr Qərbdə 1900-cü illərə qədər davam etdi.
Vətəndaş müharibəsi və Yenidənqurma dövrü
- Ətraflı bax: ABŞ-də vətəndaş müharibəsi və Yenidənqurma dövrü
və afroamerikalıların köləliyinə dair fikir ayrılığı nəticədə ABŞ-də vətəndaş müharibəsinə gətirib çıxardı. Əvvəlcə, İttifaqa daxil olan ştatlar olmaqla dəyişiliyə yol açaraq, Senatda balans saxlanılmışdılar, amma əhali arasında və Nümayəndələr Palatasında azad ştatlar kölə ştatlara nəzərən üstünlük təşkil edirdilər, amma əlavə qərb ərazisi və daha çox boş torpaqlar ilə kölə və azad ştatlar arasındakı gərginlik köləliyi genişləndirmək və ya məhdudlaşdırmaq üçün federalizm və ərazilərin yerləşdirilməsinə dair müzakirələrə səbəb oldu.
köləliyə qarşı Respublika Partiyasından olan ilk prezident Avraam Linkolnun seçilməsi ilə on üç kölə ştatı qurultay nəticəsində ayrıldığını elan etdi və Amerika Konfederativ Ştatlarını ("Cənub"u) qurdu, baxmayaraq ki federal hökumət ("İttifaq") ayrılmanın qanunsuz olduğunu müdafiə etdi. Bu ayrılmanı təmin etmək üçün separatçılar hərbi əməliyyatlara başladı və İttifaq da eyni cavabı verdi. Bunun nəticəsi olan müharibə təxminən 618.000 əsgərin və bir çox vətəndaşın ölümünə səbəb oldu. Bu münaqişə Amerika tarixində ən ölümcül hərbi münaqişə oldu. Cənub qulların azadlığına qarşı mübarizə aparırdı, İttifaq isə ilk növbədə ölkəni bir bütün halda saxlamaq üçün mübarizə aparırdı. Bunula belə 1863-cü ildən sonra meydana gələn itkilər və Linkolnun öz elan etməsi İttifaq baxımından müharibənin əsas məqsədini köləliyin ləğvinə çevirdi. Həqiqətən də İttifaq 1865-ci il aprel ayında müharibəni tamamilə qazandıqda məğlub olan Cənubdakı ştatların hər birini köləliyi qadağan edən ratifikasiya etməyə məcbur etdi.
Müharibədən sonrakı illərdə ABŞ Konstitusiyasına əlavə edildi: yuxarıda adı çəkilən on üçüncü dəyişiklik ilə yanaşı kölə olmuş təxminən dörd milyon afroamerikalıya vətəndaşlığı təmin edən və afroamerikalıların nəzəriyyədə səs vermə hüququnu təmin edən . Müharibə və onun nəticəsi reinteqrasiya və yeni azad olunan qulların hüquqlarını təmin etməklə Cənubun yenidən bərpası məqsədi daşıyan əhəmiyyətli dərəcədə artımına səbəb oldu.
Müharibədən sonra ciddi şəkildə başladı. Prezident Linkoln İttifaq və keçmiş Konfedarasiya arasında dostluq və əfvi təşviq etməyə təşəbbüs göstərərkən, 14 aprel 1865-ci ildə Şimal ilə Cənub arasında təkrar bir sərhəd çəkdi. Federal hökumətdə Respublikaçılar Cənubun yenidən qurulmasını və afroamerikalıların hüquqlarının təmin edilməsini öz amallarına çevirdilər. Onlar Demokratların güzəştə getmək müqabilində Respublikaçıların afroamerikalıların hüquqlarının qorunması barədə razılaşdığı qədər israr etdilər.
Özlərini "" adlandıran Cənublu ağ Demokratlar Yenidənqurmadan sonra Cənubu öz nəzarətlərinə aldılar. 1890-cı ildən 1910-cu illərə qədər qondarma bölgənin bir çox qara və bəzi kasıb ağlarını hüquqlarından məhrum etdi. Qaralar xüsusilə Cənubda ilə üzləşdilər. Onlar həmçinin vaxtaşırı daxil olmaqla qeyri-qanuni zorakılığa məruz qaldılar.
Əlavə immiqrasiya, genişləndirmə və sənayeləşmə
Şimalda urbanizasiya və Cənubi və Şərqi Avropadan ölkəni sənayeləşmə üçün izafi içşi qüvvəsi ilə təmin etdi və onun mədəniyyətinə çevrildi. və daxil olmaqla milli infrastruktur iqtisadi artıma və Vəhşi Qərbin yaşayış məntəqələrinin böyüməsinə və inkişafına səbəb oldu. Daha sonra elektrik lampasının və telefonun ixtirası kommunikasiya və şəhər həyatına da təsir edəcəkdir.
ABŞ, 1810-cu ildən ən az 1890-cı ilədək Mississippi çayının qərbindəki Hindi müharibələrində vuruşdu. Bu münaqişələrin əksəriyyəti yerli hindi ərzilərinin güzəştə gedilməsi və sonuncuların məhkum olması ilə nəticələndi. Bu, mexaniki becərilən əkin sahələrini daha da genişləndiridi, beynəlxalq bazarlar üçün əlavə dəyərləri artırdı. Materik genişlənməsi 1867-ci ildə Rusiyadan Alyaskanın satın alınmasını da əhatə etmişdi. 1893-cü ildə Havayda Amerikayönümlü qüvvələr və 1898-ci ildə ABŞ-yə yaratdı. Eyni il İspan-ABŞ müharibəsi nəticəsində Puerto-Riko, Quam və Filippin İspaniya tərəfindən güzəştə gedildi. 1900-cü ildə başa çatdıqdan sonra Amerika Samoası ABŞ tərəfindən əldə edildi. ABŞ 1917-ci ildə ABŞ Vircin adalarını Danimarkadan satın aldı.
XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində sürətli iqtisadi inkişaf bir çox görkəmli sənayeçilərin yüksəlməsinə səbəb oldu. , Con Rokfeller və Endrü Karnegi kimi dəmir yolu, və sənayesində milli irəliləyişə rəhbərlik etmişdi. Bankçılıq C. P. Morqanın əhəmiyyətli rolu ilə birlikdə iqtisadiyyatın mühüm hissəsinə çevrildi. Edison və Tesla elektrik enerjisinin sənayeyə, evlərə və küçələrin işıqlandırılması üçün geniş yayılmasını öz öhdələrinə götürdülər. Henri Ford avtomobil sənayesində inqilab etdi. Amerika iqtisadiyyatı bum yaşayaraq dünyanın ən nəhənginə çevrildi və ABŞ böyük güc statusu əldə etdi. Bu dramatik dəyişikliklər ictimai iğtişaşlar və , və hərəkatların yüksəlməsi ilə müşayiət olundu. Bu dövr sonunda qadınlara seçki hüququnun verilməsi, spirtli içki qadağası, istehlak mallarının tənzimlənməsi, işçi vəziyyətinə rəqabət və diqqətin təmin edilməsi üçün daha çox daxil olmaqla, bir çox ictimai sahələrdə ciddi islahatlar keçirən Proqressiv dövrünün inkişafı ilə sona çatdı.
Birinci Dünya müharibəsi, Böyük böhran və İkinci Dünya Müharibəsi
- Ətraflı bax: Birinci Dünya müharibəsi, Böyük böhran və İkinci Dünya müharibəsi
ABŞ Birinci Dünya müharibəsinin başladığı 1914-cü ildən Mərkəzi qüvvələrin axınına qarşı ilə formal olaraq yanaşı "dəstək qüvvə" qismində müharibəyə qoşulduğu 1917-ci ilə qədər bitərəf qaldı. 1919-cu ildə prezident Vudro Vilson Paris Sülh Konfransında aparıcı diplomatik rol oynadı və ABŞ-nin Millətlər Liqasına qoşulmasını güclü şəkildə müdafiə etdi. Buna baxmayaraq, Senat bunu təsdiqləməkdən imtina etdi və Millətlər Liqasını təsis edən Versal müqaviləsini ratifikasiya etmədi.
1920-ci ildə qadın hüquqları hərəkatı qəbulunu təmin etmişdi. 1920-ci və 1930-cu illərdə üçün radioların artımı və erkən televiziyanın ixtirası müşahidə edildi.Kükrəyən iyirmilərin tərəqqisi və başlanğıcı ilə sona çatdı. 1932-ci ildə prezident seçildikdən sonra Franklin D. Ruzvelt yaradılmasını da əhatə edən ilə cavab verdi. Amerikanın cənubundan milyonlarla Birinci Dünya müharibəsindən əvvəl başlamış və 1960-cı illərə qədər davam etmişdir; halbuki 1930-cu illərin ortalarında bir çox kənd təsərrüfatı icmalarını yoxsullaşdırdı və qərbə yeni köç dalğasını gücləndirdi.
İkinci Dünya müharibəsi dövründə əvvəlcə bitərəf olan ABŞ Almaniyanın Avropa qitəsinin böyük hissəsini işğal etməsi ilə 1941-ci il mart ayında proqramı vasitəsilə Müttəfiqlərə material tədarük etməyə başladı. 7 dekabr 1941-ci ildə Yaponiya imperiyasının gözlənilmədən başladığı Pörl-Harbor hücumu ABŞ-ni Ox qüvvələrinə qarşı Müttəfiqlərə qoşulmağa təşviq etdi. Müharibə dövründə ABŞ Britaniya, Sovet İttifaqı və Çin ilə yanaşı müharibədən sonrakı dünya planını razılaşdıran Müttəfiq qüvvələrinin "" biri hesab olunurdu. Ölkə təxminən 400.000 hərbi personalını itirməsinə baxmayaraq müharibədən iqtisadi və hərbi nüfuzunu daha da artıraraq çıxdı.
Böyük Britaniya, Sovet İttifaqı və digər müttəfiqlər ilə yeni beynəlxalq maliyyə institutları və Avropanın müharibədən sonra yenidən qurulması haqqında müqavilələrin imzalandığı və Yalta konfranslarında ABŞ-nin aparıcı rolu olmuşdur. Müttəfiqlər qazandıqda 1945-ci ildə San-Fransiskoda keçirilən müharibədən sonra fəaliyyətə başlayacaq BMT Nizamnaməsi hazırlandı. ABŞ ilk nüvə bombasını inkişaf etdirdi və Yaponiyanın Hiroşima və Naqasaki şəhərlərində istifadə etməsi səbəb olaraq 2 sentyabrda İkinci Dünya müharibəsini sonlandırdı. olaraq bilinən parad və bayramlar başladı.
Soyuq müharibə və mülki hüquqlar dövrü
- Ətraflı bax: Soyuq müharibə, , , Kosmik yarış və Reyqanomika
İkinci Dünya müharibəsindən sonra Soyuq müharibə kimi tanınan dövrdə ideoloji olaraq kapitalizm və kommunizm və geosiyasi baxımdan Atlantik və Avrasiya düşərgələrinə bölünmüş ABŞ və Sovet İttifaqı güc yarışına başladı. Bir tərəfdə ABŞ və onun NATO müttəfiqləri, digər tərəfdə isə SSRİ və onun Varşava Paktı müttəfiqləri ilə Avropanın hərbi əlaqələrində hökmranlıq edirdilər. ABŞ kommunist nüfuzunun genişlənməsinə qarşı siyasəti hazırladı. ABŞ və Sovet İttifaqı vasitəçilik müharibələri etsələr və güclü nüvə silahları inkişaf etdirsələr də iki ölkə birbaşa hərbi münaqişədən çəkinirdi.
ABŞ bir çox hallarda Sovet himayəsində olduğunu düşündüyü hərəkatına qarşı çıxırdı və bəzən sağçı hökumətlərə qarşı rejim dəyişikliyi üçün birbaşa müdaxilə edirdi. 1950–53-cü illərdə Koreya müharibəsində Amerika əsgərləri kommunist Çin və Şimali Koreya qüvvələri ilə döyüşdülər. Sovet İttifaqının 1957-ci ildə ilk süni peyki buraxması və 1961-ci ildə ilk insanlı kosmik uçuşu başlatmasına qarşı 1969-cu ildə ABŞ-nin Aya insanın ayaq basdığı ilk ölkəyə çevrilməsi "Kosmik yarış"-ın başlanğıcını qoydu. Cənub-Şərqi Asiyada vasitəçilik müharibəsi sonda Vyetnam müharibəsində ABŞ-nin tam iştirak etməsi ilə nəticələndi.
Öz ölkəsində ABŞ və və sürətlə artımına nail oldu. tikintisi növbəti on illər ərzində ölkənin infrastrukturuna böyük təsir göstərdi. Milyonlarla insan fermalardan və böyük şəhərətrafı mənzillərə köçdü. 1959-cu ildə Havay ölkəyə qoşulan 50-ci və sonuncu ABŞ ştatı oldu. Artan Martin Lüter Kinqin görkəmli liderliyi və öndərliyində seqreqasiya və diskriminasiyaya qarşı istifadə edirdi. Məhkəmə qərarları və qanunvericiliyin birləşməsi irqçi ayrı-seçkiliyi dayandırmağa çalışan ilə başa çatmışdı. Bu arada, , və seksual inqilaba qarşı alovlanan genişlənirdi.
və yaradılması, eləcə də yaşlılara və yoxsullara tibbi səhiyyə xidməti təmin edən müfavif olaraq və adlı iki proqram daxil olmaqla ""nin başlaması sosial təminat hüquqlarını və xərclərini genişləndirdi.
1970-ci illər və 1980-ci illərin əvvəlləri staqflyasiyanın başlanğıcı oldu. 1980-ci ildə prezident seçildikdən sonra Ronald Reyqan iqtisadi durgunluğa azad bazar yönümlü islahatlarla cavab verdi. çöküşündən sonra o, "çəkindirmə"dən imtina etdi və SSRİ-yə qarşı daha təcavüzkar "" strategiyasına başladı. Keçən on il ərzində qadınların əmək fəaliyyətində iştirakının artmasından sonra 1985-ci ilədək yaşı 16 və daha çox olan qadınların əksəriyyəti işlə təmin olundu.
1980-ci illərin sonları Sovet İttifaqı ilə münasibətlərə "" gətirdi və 1991-ci ildə onun dağılması Soyuq Müharibəni sonlandırdı. Bu, ABŞ-nin dünyadakı dominant supergücü kimi olmasına gətirib çıxardı. İkinci Dünya müharibəsindən sonrakı dövrdə ortaya çıxan Pax Americana konsepsiyası Soyuq müharibədən sonra termini olaraq geniş populyarlıq qazanmışdı.
Yeni tarix
- Ətraflı bax: Körfəz müharibəsi, 11 sentyabr terror aktları, , və
Soyuq müharibədən sonra 1990-cı ildə Səddam Hüseynin rəhbərliyində İraqın ABŞ-nin müttəfiqi olan Küveyti işğal və birləşdirməyə cəhd etdiyi vaxt Yaxın Şərqdə yaranan münaqişə 1990-cı ildə böhrana səbəb oldu. Qeyri-sabitliyin digər bölgələrə yayılacağından qorxan prezident Corc H. U. Buş Səudiyyə Ərəbistanı müdafiə məqsədilə Səhra qalxanı əməliyyatı və Səhra fırtınası əməliyyatına başladı, İraqa qarşı ABŞ liderliyindəki 34 ölkədən olan İraq qüvvələrini Küveytdən müvəffəqiyyətlə çıxartdı və keçmiş monarxiyanı bərpa etdi.
yaranan İnternet beynəlxalq akademik şəbəkələrə, sonra isə 1990-cı illərdə ictimaiyyətə yayılır, bu da qlobal iqtisadiyyata, cəmiyyətə və mədəniyyətə böyük təsir göstərir.
, rəhbərliyində sabit pul siyasəti və səbəbiylə, 1990-cı illər 2001-ci ildə sona çatan müasir ABŞ tarixində şahid oldu. 1994-cü ilin əvvəllərində ABŞ 450 milyon insanın 17 trilyon $ dəyərində məhsul və xidmət istehsal etdiyi Şimali Amerika Azad Ticarət Assosiasiyasına (NAFTA) daxil oldu. Müqavilənin məqsədi 1 yanvar 2008-ci ilədək ABŞ, Kanada və Meksika arasında ticarət və investisiya maneələrini aradan qaldırmaq idi. Üç tərəfdaş arasında ticarət NAFTA qüvvəyə mindikdən sonra artmışdır.
2001-ci il sentyabrın 11-də Əl-Qaidə terrorçuları Nyu-York şəhərindəki Dünya Ticarət Mərkəzinə və Vaşinqtonda yerləşən Pentaqona zərbə vurdu, təxminən 3,000 nəfər həlak oldu. Buna cavab olaraq ABŞ, və İraq müharibəsini əhatə edən başlatdı. 2007-ci ildə Buş administrasiyası artırmış, bu da şiddətin müvəffəqiyyətlə azaldılmasına və regionda daha çox sabitliyə gətirib çıxarmışdı.
Əlverişli mənzillərin təşviq edilməsi üçün hökumət siyasəti, korporativ və tənzimləyici idarəetmədə geniş yayılmış uğursuzluqlar və Federal Ehtiyat tərəfindən müəyyən edilmiş tarixən aşağı faiz dərəcələri Böyük böhrandan sonra ölkə tarixində ən böyük daralma olan ilə nəticələnən səbəb oldu. İlk afroamerikalı və prezident olan Barak Obama böhranın ortasında və böhranın mənfi təsirlərini azaltmaq və təkrarlanmamasını təmin etmək üçün olan qəbuluna nail oldu. Bu stimul infrastrukturun təkmilləşdirilməsinə və işsizliyin nisbətən azalmasına şərait yaratdı. İqtisadiyyata təsirləri haqqında müzakirələr olmasına baxmayaraq Dodd-Frank maliyyə sabitliyi və istehlakçı qorumasını yaxşılaşdırdı.
2010-cu ildə Obama administrasiyası təxminən beş on il ərzində ölkənin səhiyyə sisteminə mandat, və daxil olmaqla ən geniş islahatları həyayta keçirən qəbul etdi. Qanun 2016-cı ildə 24 milyon nəfəri əhatə edərək, sağlamlıq sığortası olmayan insanların sayının və faizinin əhəmiyyətli dərəcədə azaldılmasına gətirib çıxardı, lakin səhiyyə xərcləri, sığorta haqları və iqtisadi göstəricilərə təsirləri səbəbindən mübahisəli qalır. 2009-cu il iyun ayında tənəzzülün miniumuma çatmasına baxmayaraq, seçicilər iqtisadiyyatın bərpasının yavaş tempi qarşısında məyus qaldılar. Obamanın siyasətinə qarşı çıxan Respublikaçılar ilə Nümayəndələr Palatasını və Senatı nəzarət altına aldılar.
2009 və 2010-cu illərdə İraqdakı ABŞ qoşunlarının böyük qismi və bölgədəki müharibənin 2011-ci il dekabr ayında rəsmən bitdiyi elan edildi. Geri çəkilmə Əl-Qaidənin bölgədəki varisi olan İraq Şam İslam Dövlətinin yüksəlməsi nəticəsində səbəb oldu. 2014-cü ildə Obama elan etdi. Növbəti il, ABŞ 5+1 qrupu ölkələrinin üzvü olaraq İranın nüvə proqramının inkişafını ləngitməyə yönəldilmiş saziş olan imzaladı, baxmayaraq ki, ABŞ 2018-ci il may ayında sazişdən geri çəkildi.2016-cı il ABŞ Prezident seçiklərində Respublikaçı Donald Tramp ABŞ-nin 45-ci prezidenti seçildi. Tramp ABŞ tarixində ən yaşlı və ən varlı prezident seçilmişdir.
Coğrafiya, iqlim və təbiət
ABŞ-nin bütün quru ərazisi təxminən 3,800,000 kvadrat mil (9,841,955 km2), bunun isə 2,959,064 kvadrat mil (7,663,940.6 km2) hissəsini kontinental ABŞ təşkil edir. Kontinental ABŞ-dən Kanada ilə ayrılmış Alyaska 663,268 kvadrat mil (1,717,856.2 km2) ərazi ilə ən böyük ştatdır. Sakit okeanın şimalında, Şimali Amerikanın cənub-qərbində yerləşən arxipelaqda olan Havay 10,931 kvadrat mil (28,311 km2) əraziyə malikdir. Puerto-Riko, Amerika Samoası, Quam, Şimali Mariana adaları və ABŞ Vircin adalarının əhaliyə malik əraziləri birlikdə 9,185 kvadrat mil (23,789 km2) ərazini əhatə edir. Yalnız quru ərazisi nəzərə alındıqda Rusiya və Çindən sonra üçüncü olan ABŞ Kanadanın önündədir.
ABŞ, Rusiya və Kanadadan sonra və Çindən əvvəl və ya sonra olmaqla, ümumi sahəsinə (torpaq və su) görə dünyanın üçüncü və ya dördüncü ən böyük ölkəsidir. Sıralama, Çin və Hindistan tərəfindən mübahisə edilən iki ərazinin necə hesablandığına və ABŞ-nin ümumi ölçüsünün necə ölçüldüyünə bağlı olaraq dəyişir. Məsələn, Britannika Ensiklopediyası, ABŞ-nin ölçüsünü 3,677,649 kvadrat mil (9,525,067 km2) olaraq göstərir, çünki onlar ölkənin sahil və ya məhəlli sularını saymır. Bu suları əhatə edən The World Factbook rəqəmi 3,796,742 kvadrat mil (9,833,517 km2) olaraq verir.
Atlantik boyu sahil düzənliyinin daxilində daha çox meşələr və yastı təpələrinə rast gəlinir.Appalaç dağları şərq sahilini Böyük göllərə və Orta Qərbin otlaqlarına bölür. Dünyanın dördüncü ən uzun çay sistemi olan Missisipi-Missuri çayı, ölkənin mərkəzi ilə əsasən şimal-cənub istiqamətində hərəkət edir. yastı, münbit preriləri cənub-şərqdə bir bölgə tərəfindən bölünərək qərbə uzanır.
Böyük düzənliklərin qərb sərhəddindəki Qayalı dağlar, ölkənin şimalından cənuba uzanır və Koloradoda 14,000 fut (4,300 m)-dən çox yüksəkliyinə çatır. Daha şərqdə qayalı və Çiuaua və Moxave kimi səhralar var. və dağ silsilələri yaxın uzanır və hər ikisi də 14,000 fut (4,300 m)-dən artıq yüksəkliyə çatırlar. Kontinental ABŞ-nin Kaliforniya ştatındadır və aralarında sadəcə 84 mil (135 km) məsafə vardır. 20,310 fut (6,190.5 m) hündürlüyə malik Alyaska Denalisi (Mak-Kinli dağı) ölkənin və Şimali Amerikanın ən yüksək nöqtəsidir. Aktiv vulkanlar Alyaskanın Aleksandr və Aleut adaları boyunca yayılmışdır və Havay vulkanik adalardan ibarətdir. Qayalarda yerləşən Yellouston Milli Parkında əsasını təşkil edən supervulkan qitənin ən böyük vulkanik xüsusiyyətidir. ABŞ dünyanın digər ölkələrinin hər birindən daha çox ekoregiona malikdir.
Böyük miqyaslı və coğrafi müxtəlifliyi ilə ABŞ, əksər iqlim növlərini əhatə edir. şərqində iqlim şimalda cənubda qədər dəyişir. 100-cü meridianın qərbindəki Böyük düzənliklər yarımsəhradır. Qərb dağlarının çox hissəsi dağ iqliminə malikdir. Böyük hövzədə və Cənub-qərbdəki səhralarda çöl, Aralıq və Oreqon, Vaşinqton və cənubi Alyaskada dəniz iqlimi mövcuddur. Alyaskanın əksəriyyəti subarktik və ya arktikdir. Havay və Floridanın cənub kənarı Karib və Sakit okean ərazilərində olduğu kimi tropikdir. Ekstremal hava qeyri-adi deyil — Meksika körfəzini əhatələyən ştatlar qasırğalara meyillidir və dünya tornadolarının əksəriyyəti ölkə daxilində, əsasən Orta Qərb və Cənubdakı adlı ərazilərdə baş verir.
Vəhşi təbiət
ABŞ ekologiyası : kontinental ABŞ və Alyaskada təxminən 17.000 növü müşahidə edilir və Havayda 1.800-dən artıq çiçəkli bitki növü vardır, bunların bəziləri materikdə müşahidə edilir. ABŞ 428 məməli, 784 quş, 311 sürünən və 295 amfibiya növünə ev sahibliyi edir. Təxminən 91.000 həşərat növü təsvir edilmişdir. Ağbaş qartal ABŞ-nin həm , həm də və ölkənin özünəməxsus simvoludur.
59 və yüzlərlə digər federal idarəyə tabe park, meşə və əraziləri var. Ümumiyyətlə, hökumət ölkənin torpaq sahəsinin 28%-nə sahibdir. Bunların əksəriyyəti , baxmayaraq ki, bunların bəziləri neft və qaz hasilatı, dağ-mədən, ağac tədarükü və ya iribuynuzlu maldarlıq üçün icarəyə verilir; təxminən 0,86%-i hərbi məqsədlər üçün istifadə olunur.
1970-ci ildən milli gündəlikdə olub. Ətraf mühit mübahisələrinə neft və nüvə enerjisi ilə bağlı müzakirələr, hava və suyun çirklənməsi, vəhşi təbiətin qorunmasının iqtisadi xərcləri, ağac tədarükü və meşəsizləşmə və qlobal istiləşməyə qarşı beynəlxalq reaksiyalar daxildir. Bir çox federal və ştat qurumları iştirak edir. Ən görkəmlisi olan (EPA) 1970-ci ildə prezidentin əmri ilə yaradılmışdır. Vəhşi təbiət ideyası 1964-cü ildən bəri ilə ictimai torpaqların idarə edilməsini formalaşdırmışdır., tərəfindən izlənilən təhlükə altında və nəsli kəsilməkdə olan növlər və onların yaşayış yerlərinə qorumaq üçün nəzərdə tutulmuşdur.
Demoqrafiya
Əhali
| İllərə görə əhali | |||
|---|---|---|---|
| İl | Əhl. | %± | |
| 3.929.214 | — | ||
| 5.308.483 | 0% | ||
| 7.239.881 | 0% | ||
| 9.638.453 | 0% | ||
| 12.866.020 | 0% | ||
| 17.069.453 | 0% | ||
| 23.191.876 | 0% | ||
| 31.443.321 | 0% | ||
| 38.558.371 | 0% | ||
| 50.189.209 | 0% | ||
| 62.979.766 | 0% | ||
| 76.212.168 | 0% | ||
| 92.228.496 | 0% | ||
| 106.021.537 | 0% | ||
| 123.202.624 | 0% | ||
| 132.164.569 | 0% | ||
| 151.325.798 | 0% | ||
| 179.323.175 | 0% | ||
| 203.211.926 | 0% | ||
| 226.545.805 | 0% | ||
| 248.709.873 | 0% | ||
| 281.421.906 | 0% | ||
| 2010 | 308.745.538 | 0% | |
| Təxm. 2018 | 327.167.434 | 0% | |
| 1610–1780-ci illər əhali məlumatı. Qeyd edək ki, siyahıyaalma rəqəmləri 1860-cı ilə qədər əhatə etmir. | |||
ABŞ Siyahıyaalma Bürosu, ölkənin əhalisini 1 iyul 2018-ci il tarixinə olan məlumata əsasən 327.167.434 olaraq hesablamış və buna hər 13 saniyədə bir nəfər (tam artım) və gündə təxminən 6.646 adam əlavə edilir. XX əsr ərzində demək olar ki, dörd dəfə artan ABŞ əhalisi 1900-cü ildə 76,2 milyondan 2000-ci ildə 281,4 milyon nəfərə çatmışdır.Çin və Hindistandan sonra ən çox əhaliyə malik ölkə olan ABŞ böyük əhali artımının proqnozlaşdırıldığı yeganə böyük sənaye ölkəsidir. 1800-cü illərdə orta hesabla bir qadına 7,04 uşaq düşürdü, 1900-cü illərdə isə bu rəqəm 3,56-ya endi. 1970-ci illərin əvvəlindən etibarən, doğum səviyyəsi 2017-ci ildə qadın başına düşən 1,76 uşaq ilə 2,1-ə bərabər əvəzetmə nisbətindən aşağı düşmüşdür. Xarici doğumluların immiqrasiyası xaricdə doğulan əhalinin sayını iki dəfə artıraraq 1990-cı ildə təxminən 20 milyondan 2015-ci ildə 45 milyona çatdıraraq ABŞ əhalisi sürətlə artımının davam etməsinə səbəb oldu, bu əhali artımının üçdə birini təşkil edirdi. 2018-ci ildə demək olar ki, 90 milyon immiqrant və onların ABŞ-də doğulmuş uşaqları () var idi, bu ümumi ABŞ əhalisinin 28%-inə bərabər idi. ABŞ bir çox müxtəlif millətlərə malikdir, 37 1 milyondan çox nümayənədəsi var. ən böyük etnik qrupdur (50 milyondan çox), onları (təxminən 37 milyon), (təxminən 31 milyon) və (təxminən 28 milyon) izləyir.
Ağ amerikalılar (əsasən Avropalı əcdada malik qruplar) ən böyük ; Qara amerikalılar ölkənin ən böyük irqi azlığı (qeyd edək ki, ABŞ Siyahıyaalma Bürosu, "irqi" qrup kimi yox, etnik qrup kimi hesaba alır) və ən böyük üçüncü əcdad qrupudur.Amerika asiyalıları ölkənin ikinci ən böyük irqi azlığıdır; ən böyük üç amerika asiyalıları etnik qrupu , və . 2015-ci il sorğularının nəticələrinə görə, Avropa mənşəli ən böyük Amerika cəmiyyəti təşkil edən . 2010-cu ildə ABŞ əhalisinə bəzi və (sırf belə bir nəsildən 2,9 milyon) nəslindən təxminən 5,2 milyon nəfər və və (sırf 0,5 milyon) nəslindən 1,2 milyon nəfər daxil idi. Siyahıyaalma 2010-cu ildə rəsmi beş irq kateqoriyasının "hər hansı bir ilə müəyyən edilə bilməyən" 19 milyondan çox adamı "Bəzi Digər İrq" kimi hesab etmişdi, bunlardan 18,5 milyondan çoxu (97%) Hispanik etnik mənsubiyyətinə aid idi.
əhali artımı (şərtlər rəsmi olaraq əvəzlənəbilir) əsas . 50,5 milyon Hispanik mənşəli amerikalı Siyahıyaalma Bürosu tərəfindən ayrı-ayrı "" paylaşmış kimi tanınır; hispanik amerikalıların 64%-i . 2000–2010-cu illərdə ölkənin hispanik əhalisi 43% artıb, qeyri-hispan əhalisi isə yalnız 4,9% artıb. Bu artımın çox hissəsi immiqrasiyadır; 2007-ci ildə ABŞ əhalisinin 12,6%-i , bu rəqəmin 54%-i Latın Amerikasında doğulmuşdur.
ABŞ-də fertilliyin 2007-ci ildə 2,08-dən 2017-ci ildə 1,76-a düşməsi, əsasən yaşlı qadınların 2,1 olan əvəzetmə nisbətindən az olan doğum nisbətinin yüksəlməsinə baxmayaraq Hispaniklərin, yeniyetmələrin və gənc qadınların doğum nisbətinin azalması ilə əlaqədardır. 2018-ci ildə ABŞ əhalisinin orta yaşı 38,1 il olmuşdu.
2012-ci ildə azlıqlar (Siyahıyaalma Bürosu tərəfindən qeyri-Hispanik və çoxirqli olmayan yanaşı tərif edilən) əhalinin 37,2%-ni və bir yaşdan aşağı uşaqların 50%-ni təşkil etmişdi və 2044-cü ilə qədər nisbi əksəriyyəti təşkil edəcəyi proqnozlaşdırılır.
ABŞ-də doğum nisbəti əhalinin hər 1000 nəfərinə 13-dür ki, bu da dünya ortalamasından 5 doğuş azdır. tempi müsbət 0,7 faizdir, bu da . 2017-ci maliyyə ili üçün bir milyondan çox immiqrant (onların əksəriyyəti yolu ilə daxil olmuşdur) üçün yaşayış hüququ verilmişdir. bəri yeni sakinlərin başlıca mənbəyi olmuşdur. Çin, Hindistan və 1990-cı illlərdən bəri hər il donor ölklər arasında ilk dördlükdə olmuşdur. 2012-ci il tarixinə olan məlumata əsasən, təxminən 11,4 milyon sakin qanunsuz immiqrantdır. 2015-ci il tarixinə olan məlumata əsasən, bütün immiqrantların 47%-i Hispanik, 26%-i asiyalı, 18%-i ağ və 8%-i qaradır. Asiyadan olan immiqrantların faizi artarkən, Hispaniklərin faizi isə azalır. Qeyri-qanuni immiqrantların təxmini sayı 2007-ci ildəki 12,2 milyonluq pik nöqtədən 2017-ci ildə 10,7 milyona enmişdir. 2017-ci ildə ABŞ-də 33.000 mühacir köçürüldü. Bu on illər ərzində ilk dəfə dünyanın digər hissələrindən az idi. 2017-ci il sorğusu yetkin amerikalıların 4,5%-nin (qadınların 5,1%-i və kişilərin 3,9%-i) LGBT olduğunu müəyyənləşdirdi. Ən yüksək faiz Kolumbiya dairəsində (10%) əldə edilmiş, ən aşağı faizə malik ştat isə 1,7% ilə Şimali Dakota olmuşdur.
Başlıca yaşayış məskənləri
ABŞ Siyahıyaalma Bürosu yaşayış məntəqələrini şəhərə, (MSƏ-lər) və daha böyük (BSƏ) görə sıralayır.
Amerikalıların təxminən 82%-i urban ərazilərdə (şəhərətrafı daxil olmaqla) yaşayır; onların da təxminən yarısı əhalisi 50.000-dən çox olan şəhərlərin sakinidirlər. ABŞ meqaregion kimi tanınan bir çox şəhər birləşmələrinə malikdir, ən böyüyü olan sonra və gəlir. 2008-ci ildə 273 birləşmiş bələdiyyənin 100.000-dən çox əhalisi var idi, 9 şəhərdə bir milyondan çox və dörd iki milyondan çox (Nyu-York, Los-Anceles, Çikaqo və Hyuston) əhali olmuşdur. Bir milyondan çox əhalisi olan 52 var. Ən sürətli inkişaf edən 50 metro ərazisinin 47-i Qərbdə və ya Cənubdadır.San-Bernardino, Dallas, Hyuston, Atlanta və Finiks metro ərazilərində 2000 və 2008-ci illər arasında əhali artımı bir milyondan çox olmuşdur.
Dil
İngilis dili (Amerikan ingiliscəsi) de-fakto . Federal səviyyədə rəsmi bir dil olmasa da, (ABŞ vətəndaşlığına qəbul şərtləri) kimi bəzi qanunlar ingilis dilini tələb edir. 2010-cu ildə beş və daha çox yaşı olan əhalinin təxminən 230 milyonu və ya 80%-i evdə yalnız ingilis dilində danışırdı. Əhlinin 12%-i tərəfindən evdə danışılan ikinci ən ümumi dil və ən çox tədris edilən ikinci dildir. Bəzi amerikalılar 32 ştatada olduğu kimi, ölkənin rəsmi dilini ingilis dili olmasına tərəfdardırlar.
Havayda ştat qanunlarına görə və ingilis dilinin hər ikisi rəsmi dildir. Alyaska ingilis dili ilə yanaşı tanıyır. Rəsmi dil olmasına baxmayaraq Nyu-Meksiko qaydaları ingilis və ispan dilinin, Luiziana qaydaları isə ingilis və istifadəsini nəzərdə tutur. Kaliforniya kimi digər ştatlar məhkəmə formaları daxil olmaqla, bəzi hökumət sənədlərinin ispanca versiyalarının dərc edilməsini tövsiyə edirlər.
Bir neçə federal torpaq ingilis dili ilə yanaşı öz yerli dillərini də rəsmi tanınmasını təmin etmişlər: rəsmi olaraq Amerika Samoası tərəfindən tanınır.Çamorro dili Quamın rəsmi dilidir. və çamorro dilinin hər ikisi Şimali Marian adalarında rəsmi tanınır. İspan dili Puerto-Rikonun rəsmi dilidir və orada ingilis dilindən daha çox danışılır. ABŞ-də uşaq baxcasından universitetlərin bakalavr səviyyəsinə qədər qeydiyyat sayı baxımından ispan (təxminən 7,2 milyon tələbə), fransız (1,5 milyon) və alman (500.000) dilidir. Digər çox tədris edilən dillərə latın, , , və daxildir. Bütün amerikalıların 18%-i ingilis dilindən əlavə ən az bir dil danışdığını iddia edir.
| Dil | Əhalinin faizi | Danışanların sayı | İngilis dilini əla danışanların sayı | İngilis dilini əla danışmayanların sayı |
|---|---|---|---|---|
| İngiliscə (sadəcə) | ~80% | 237.810.023 | N/A | N/A |
| İspanca ( daxil olmaqla, amma Puerto-Riko istisna olmaqla) | 13% | 40.489.813 | 23.899.421 | 16.590.392 |
| Çincə (Mandarin və Kanton daxil olmaqla bütün növlər) | 1,0% | 3.372.930 | 1.518.619 | 1.854.311 |
| Taqalca (Filippin dili daxi olmaqla) | 0,5% | 1.701.960 | 1.159.211 | 542.749 |
| Vyetnamca | 0,4% | 1.509.993 | 634.273 | 875.720 |
| Ərəbcə (bütün növlər) | 0,3% | 1.231.098 | 770.882 | 460.216 |
| Fransızca ( və daxil olmaqla) | 0,3% | 1.216.668 | 965.584 | 251.087 |
| Koreyaca | 0,2% | 1.088.788 | 505.734 | 583.054 |
Din
| Mənsubiyyət | ABŞ əhalisinin %-i | |
|---|---|---|
| 70,6 | ||
| 46,5 | ||
| 25,4 | ||
| 14,7 | ||
| 6,5 | ||
| 20,8 | ||
| Mormonlar | 1,6 | |
| Yehovanın Şahidləri | 0,8 | |
| Şərqi pravoslav kilsəsi | 0,5 | |
| Digər xristianlıq | 0,4 | |
| 1,9 | ||
| 1,2 | ||
| 0,9 | ||
| 0,9 | ||
| Digər inanclar | 1,8 | |
| 22,8 | ||
| Xüsusi heç bir şey | 15,8 | |
| Aqnostik | 4,0 | |
| Ateist | 3,1 | |
| Bilmir vəya cavab vermir | 0,6 | |
ABŞ Konstitusiyasına edilən dinin zəmanət verir və uyğun olaraq Konqresi qanunların qəbul edilməsinə qadağa qoyur.
2013-cü ildəki sorğuda amerikalılar 56%-i dinin "onların həyatında çox önəmli rol" oynadığını demişdilər, bu rəqəm də digər inkişaf etmiş ölkələrdən çok daha yüksəkdir. 2009-cu il Qellap sorğusunda amerikalıların 42%-i həftəlik və ya demək olar ki, həftəlik kilsədə iştirak etdiyini söylədilər, bu rəqəm ən az Vermontda olmaqla 23% və ən çox Missisipidə olmaqla 63% dəyişir.
Digər Qərb ölkələrində olduğu kimi, ABŞ daha az dindar hala gəlir. 30 yaşdan gənc amerikalılar arasında dinsizlik sürətlə genişlənir. Sorğular göstərir ki, 1980-ci ilin ortalarından etibarən bütün Amerikada mütəşəkkil dinə olan inam azalıb, xüsusən də gənc amerikalılar getdikcə dinsiz olurlar. 2012-ci il tədqiqatına əsasən, ABŞ əhalisi arasında protestantlığın çəkisi 48%-ə enmişdir, bu da ilk dəfə onun əksəriyyətin dini kateqoriyası statusunu əlindən almışdır. 2,2 uşağa malik xrsitianlarla müqayisədə dinsiz amerikalıların 1,7 uşağı var. Xristianların 52%-nin evliliyi ilə müqayisədə dinsizlərin 37% evlilik ilə evlənməyə daha az həvəslidirlər.
2014-cü il sorğusuna əsasən, ABŞ-dəki yetkinlərin 70,6%-i özlərini hesab edirlər.Protestantlıq 46,5%-ə malik olsa da, 20,8% ilə ən geniş tək məzhəbi formalaşdırır. 2014-cü ildə ABŞ yetkinlərinin 5,9%-i qeyri-xristian dinə inandıqlarını dedilər. Bunlara (1,9%), (1,2%), (0,9%) və (0,9%) aiddir. Tədqiqatda amerikalıların 22,8%-i özlərini aqnostik, ateist və ya sadəcə dini olmayan kimi təsvir etdilər, bu 1990-cı ildən 8,2 % artıq idi. Burada həmçinin , Sayentologiya, Bəhailik, Siqhizm, Caynizm, Şintoizm, Konfutsiçilik, Satanizm, Daosizm, , , , və Deizm icmaları vardır.
təxminən bütün amerikalıların yarısı hesabına ən böyük xristian dini qruplaşmasıdır. Baptistlər ümumi şəkildə 15,4% ilə protestantlığın ən böyük məzhəbini təşkil edirlər və ABŞ əhalisinin 5,3%-nin mənsub olduğu ən geniş fərdi protestant məzhəbidir. Baptistlərdən başqa digər protestant kateqoriyalarına , Metodizm, Əllincilər, müəyyənləşdirilməmiş Protestanlar, Lüteranlıq, , , digər Kalvinizm, /Anqlikanizm, , Adventisizm, , , Anabaptistlər, və daxildir. Amerikalı protestantların üçdə ikisi düşünürlər. ABŞ-də amerikadakı və koloniyalarında, eləcə də ingilis koloniyası olan yaranmışdır. Daha sonra irland, italyan, polyak, alman və hispanik immiqrasiya nəticəsində inkişaf etdi. Rod-Aylend ən böyük Katolik nisbətə malikdir, ümumi əhalinin 40%-i.Yuta Mormonizmin əhalisinin əksəriyyətinin dini olduğu yeganə ştatdır. həmçinin Arizona, Kaliforniya, Aydaho, Nevada və Vayominq ərazlərinə qədər genişlənib.Şərqi pravoslav kilsəsi keçmiş Rusiya koloniyası olan əhalinin 5%-i tərəfindən qəbul edilib və Şərqi Avropadan gələn son immiqrasiya səbəbiylə kontinental ABŞ-də varlığını təmin edir. Nəhayət , Yehovanın Şahidləri, , , , və daxil olmaqla bir sıra digər xristian qrupları ölkədə fəaldırlar.
Cənubi ABŞ-dəki sosial mühafizəkar mədəniyyətin əhəmiyyətli bir hissəsi və məzhəblər arasında xristian kilsəsinə iştiraka əsasən ölkə ortalamasından yüksək olduğu bölgə üçün qeyri-rəsmi ifadədir. Əksinə, din Yeni İngiltərə və -də daha az əhəmiyyətə malik rol oynayır.
Ailə quruluşu
2007-ci il tarixinə olan məlumata əsasən, 18 yaşında və böyük amerikalıların 58%-i evli, 6%-i dul, 10%-i boşanmış, 25%-i isə heç bir vaxt evlənməmişdi. Qadınlar əsasən evdən kənarda çalışırlar və əksəriyyəti almışdırlar.
ABŞ-də əmsalı hər 1000 qadına 26,5-dir. Bu əmsal 1991-ci ildən bəri 57% azalmışdır. 2013-cü ildə ən yüksək yeniyetmə doğuş nisbəti Alabamada, ən aşağı isə Vayominqdə oldu. ABŞ-də ABŞ Ali Məhkəməsinin iddiasında 1973-cü il tarixli əsasən qanunidir. Abort nisbəti düşsə də, 1000 canlı doğuma 241 abort nisbəti və 15–44 yaşlı hər 1000 qadına 15 abort nisbəti bir çox Qərb ölkələrindən daha yüksək olaraq qalmaqdadır. 2013-cü ildə ilk doğumda orta yaş 26 idi, doğuşların 40,6%-i evlənməmiş qadınların payına düşürdü.
2016-cı ildə (ÜFƏ) hər 1000 qadına 1,82 doğuş idi. geniş yayılıb və hüquqi cəhətdən nisbətən asandır (digər Qərb ölkələri ilə müqayisədə). 2001-ci ildə 127.000-dən çox övladlığa götürmə ilə ABŞ bütün dünyadakı övladlığa götürmə rəqəminin təxminən yarısını təşkil etdi. Ali məhkəmənin Oberqefell Hocesə qarşı işi üzrə 2015-ci il qərarına əsasən bütün ölkədə qanunidir və eynicinsli də qanunidir. Poliqamiya bütün ABŞ-də qeyri-qanunidir.
Səhiyyə
On illərlə davam edən artımın ardından azalmasının üçüncü ili olan 2017-ci ildə ABŞ-də orta ömür uzunluğu 78,6 idi. Son zamanlardakı azalmaya əsasən və kəskin artımı səbəb olur. Orta ömür uzunluğu ən çox Asiyalılar və Hispaniklərdə, ən az qaradərililərdə idi. XNM və Siyahıyaalma Bürosu məlumatına əsasən, intihar, alkoqol və narkotik vasitələrdən istifadə ilə bağlı ölümlər 2017-ci ildə rekord səviyyəyə çatıb.
artması və dünyanın digər yerlərində səhiyyənin inkişafı ölkənin orta ömür uzunluğuna görə 1987-ci ildəki 11-ci yerdən 2007-ci ildə 42-ci yerə qədər düşməsinə səbəb oldu. Köklük nisbəti son 30 ildə iki dəfədən artıq artaraq sənayeləşmiş dünyada və digər yerlərdən ən yüksək səviyyəyə çatdı. Yetkinlərin təxminən hər üç nəfərindən biri kökdür və bundan əlavə biri isə normadan artıq çəkiyə malikdir. Köklük ilə əlaqəli səhiyyə mütəxəssisləri tərəfindən epidemiya olaraq qəbul edilir.
2010-cu ildə , ağciyər xərçəngi, insult, ağciyərlərin xroniki obstruktiv xəstəliyi və yol qəzaları ABŞ-də il ərzində ən çox ölüm səbəbi olmuşdur. Bel ağrısı, depressiya, , və il ərzində ən çox əlillik səbəbi olmuşdur. Ən zərərli risk faktorları yetərsiz qidalanma, tütünçəkmə, köklük, yüksək qan təzyiqi, yüksək qan şəkəri, fiziki hərəkətsizlik və spirt istifadəsi idi. Altsheymer xəstəliyi, narkotik vasitələrdən istifadə, , xərçəng və yıxılmalar 1990-cı illərdə adam başında düşən yaşa görə sıralanmış ölüm səbəbi oldu. ABŞ-də yeniyetmə hamiləliyi və abort dərəcələri digər Qərb ölkələrinə nisbətən daha yüksəkdir, xüsusən də qaraların və hispaniklərin arasında.
ABŞ tibbi innovasiyada qlobal liderdir. 2001-ci ildə həkimlər arasında aparıla sorğuya görə, ABŞ 1975-ci ildən etibarən ən əhəmiyyətli ilk on mühüm tibbi innovasiyaların 9-unu inkişaf etdirmişdir, halbuki Avropa İttifaqı və İsveçrə birlikdə beş töhfə vermişdir. 1966-cı ildən etibarən ümumilikdə dünyanın qalan hissələrinə nisbətən daha çox amerikalılar tibb üzrə Nobel mükafatı almışlar. 1989-cu ildən 2002-ci ilə qədər Amerikada özəl biotexnologiya şirkətlərinə Avropadan 4 dəfə artıq investisiya qoyulmuşdur. ABŞ səhiyyə sistemi adambaşına düşən xərclər və ÜDM-in faizləri ilə rəqəmlərin hər ikisinə görə digər dövlətlərdən çox-çox üstündür.
ABŞ-də səhiyyə xidmətinin əhatə dairəsi dövlət və özəl səylərin birləşməsidir və deyil. 2017-ci ildə əhalinin 12,2%-i tibbi sığortalanmamışdı. Sığortanamamış və qeyri-kafi sığortalanmış amerikalılar mövzusu böyük siyasi məsələdir. 2006-cı ildə Massaçusets universal tibbi sığorta səlahiyyətini həyata keçirən ilk ştat oldu. 2010-cu ilin əvvəlində qəbul edilən , 2014-cü ilə qədər ölkə ərazisində universal tibbi sığortaya yaxın sisteminin yaranmasına səbəb olacaqdı, buna baxmayaraq, qanun layihəsi və onun yekun təsiri mübahisəlidir.
Təhsil
ABŞ-də dövlət və yerli hökumətlər tərəfindən idarə olunur, federal qrantlar üzrə məhdudiyyətlər vasitəsilə ABŞ Təhsil Nazirliyi tərəfindən tənzimlənir. Ştatların əksəriyyətində uşaqlar altı ya da yeddi yaşından (əsasən, uşaq bağçası və ya ) 18 yaşına qədər (əsasən çataraq bitirənədək) məktəbə gəlməlidirlər; bəzi ştatlar tələbələrə 16 və ya 17 yaşlarında məktəbləri tərk etməyə imkan verir.
Uşaqların təxminən 12%-i və ya qeyd olunur. Uşaqların yalnız 2%-i evdə təhsil alır. ABŞ hər bir şagirdə dünyanın digər dövlətlərindən daha çox pul xərcləyir, 2010-cu ildə hər bir ibtidai təhsil şagirdi üçün 11.000 $-dan artıq və hər bir orta təhsil şagirdi üçün isə 12.000 $-dan çox xərclənib. ABŞ-nin kollec tələbələrinin təxminən 80%-i dövlət universitetlərinə qəbul olunur.
25 və daha yaşlı amerikalıların 84,6%-ni orta məktəb, 52,6%-i kollec, 27,2%-i bakalavr, 9,6%-i isə magistr dərəcəsi alıb. Əsas səviyyəsi təxminən 99% təşkil edir. BMT-nin ABŞ-yə verdiyi 0,97 təhsil indeksi onu dünyada 12-ci yerə qoyur.
Ali təhsil
ABŞ-də bir çox rəqabət aparan xüsusi və dövlət ali təhsil müəssisələri var. Müxtəlif qiymətləndirmə təşkilatları tərəfindən siyahılanan dünyanın ən yaxşı universitetlərinin əksəriyyəti ABŞ-dədır. Həmçinin əsasən daha çox açıq qəbul siyasəti, daha qısa akademik proqramlar və aşağı təhsil haqqı olan yerli icma kollecləri də var.
2018-ci ildə tədqiqat yönümlü universitetlərin şəbəkəsi olan U21 ABŞ-ni ali təhsilin genişliyi və keyfiyyətinə görə dünyada birinci, ÜDM nəzərə alındıqda isə 15-ci yerdə qərarlaşdırdı.
Ali təhsilə dövlət xərclərinə gəldikdə ABŞ bəzi digər İƏİT ölkələrindən geri qalsa da, lakin tələbə başına digər İƏİT ortalamasından və bütün ölkələrin dövlət və özəl xərclərinin cəmindən daha çox xərcləyir. 2018-ci il tarixinə olan məlumata əsasən, 1,5 trilyon $-dan çoxdur, bu amerikalıların kredit kartları borcundan daha çoxdur.
Hökumət və siyasət
Konqresinin toplaşdığı yer:
solda Senat, sağda Palata
ABŞ dünyanın mövcud ən qədim federasiyasıdır. Bu " qorunan riayət edilən " . Hökumət ölkənin ali qanuni sənədi olan ABŞ Konstitusiyası ilə müəyyən edilmiş bir sistemi ilə tənzimlənir. 2018-ci ildə ABŞ 25-ci və 22-ci sırada olmuşdur.
(Amerika federal sistemində) vətəndaşlar əsasən hökumətin üç səviyyəsinin subyektidir: federal, ştat və yerli. vəzifələri əsasən qraflıq və orqanları arasında bölünür. Demək olar ki, bütün hallarda icra və qanunvericilik nümayəndələri dairələrə görə vətəndaşların səs çoxluğu ilə seçilirlər. Proporsional seçki sistemi federal səviyyədə yoxdur və aşağı səviyyələrdə nadirdir.
Federal hökumət üç şöbədən ibarətdir:
- Qanunverici: Senat və Nümayəndələr Palatasından ibarət Konqres hazırlayır, , müqavilələri təsdiqləyir, malikdir və hökumətin nümayəndələrini vəzifədən kənarlaşdırmaq üçün impiçment gücünə malikdir.
- İcraedici: Prezident ordunun Ali Baş Komandanıdır, qanuna çevrilmədən əvvəl (Konqresin təsdiqinə tabe olanlar) veto edə bilər və federal qanun və siyasəti idarə edən və tətbiq edən (Senatın təsdiqinə tabe olanlar) və digər vəzifəli şəxsləri təyin edir.
- Məhkəmə: Hakimləri Prezident tərəfindən Senatın razılığı ilə təyin edilən Ali Məhkəmə və aşağı qanunları şərh edir və konstitusiyaya zidd olan qərarı ləğv edirlər.
Nümayəndələr Palatasında 435 səsvermə hüququna malik üzv var, hər biri iki il müddətinə bir təmsil edir. Palatadakı mandatlar hər on ildə bir əhali sayına görə ştatlar arasında . 2010-cu il əhalinin siyahıya alınmasında, yeddi ştat ən azı bir nümayəndəyə malik idi, halbuki ən çox əhaliyə malik Kaliforniya ştatı isə 53 nümayəndəyə malik idi.Kolumbiya dairəsi və beş böyük ABŞ ərazisinin hər birinin var — bu üzvlərə səs verməyə icazə verilmir.
Senatda altı illik müddətə seçilmiş hər ştatdan 2 senator olmaqla 100 üzv var; hər iki ildən bir Senatdakı mandatların üçdə biri yenidən seçilir. Kolumbiya dairəsi və beş böyük ABŞ ərazisinin senatorları yoxdur. Prezident dörd il müddətinə səlahiyyətlərini yerinə yetirir və vəzifəyə seçilə bilməz. Prezident , ştatlar və Kolumbiya dairəsi arasında bölüşdürülmüş səslərin müəyyənləşdirdiyi sistemi tərəfindən seçilir. başçılıq etdiyi Ali Məhkəmənin ömürlük xidmət edən doqquz üzvü var.
Ştat hökumətləri təxminən oxşar şəkildə qurulmuşdur; Nebraska özünəməxsus qanunvericiliyə malikdir. Hər bir ştatın (icraçı direktoru) birbaşa seçilir. Bəzi ştatlarda hakimlər və kabinet işçilər müvafiq ştatların qubernatorları tərəfindən, bəzilərində isə səsvermə ilə seçilir.
Konstitusiyanın ilkin mətni federal hökumətin strukturu və vəzifələrini və fərdi ştatlarla əlaqələrini qurur. "böyük yazı" hüququnu qoruyur. Konstitusiya 27 dəfə dəyişiklik edilib;hüquqlar haqqında Billi təşkil edən ilk on dəyişiklik və Amerikalıların fərdi hüquqlarının mərkəzi bazasını təşkil edir. Bütün qanunlar və hökumət prosedurları məhkəmə baxışına tabedir və məhkəmələr tərəfindən Konstitusiyaya zidd olduğuna hökm edilən hər bir qanun qüvvədən düşür. Konstitusiyada açıq şəkildə qeyd olunmayan məhkəmə baxışının prinsipi (1803-cü il) iddiasında Ali Məhkəmənin sədri Con Marşall tərəfindən verilmiş qərarla Ali Məhkəmə tərəfindən yaradılıb.
İnzibati bölgüsü
- Ətraflı bax: və
ABŞ 50 ştat, bir federal dairə, beş ərazi və bir neçə məskunlaşmamış ada mülklərindən ibarət federal respublikadır. Ştatlar və ərazilər ölkənin əsas inzibati rayonlarıdır. Bunlar qraflıqlara və müstəqil şəhərlərə bölünürlər. Kolumbiya dairəsi ABŞ-nin paytxatı olan Vaşinqtondan ibarət federal dairədir. Ştatlar və Kolumbiya dairəsi ABŞ Prezidentini seçirlər. Hər bir ştatın Konqresdə öz nümayəndə və senatorlarının sayına bərabər, Kolumbiya dairəsinin isə üç prezident seçicisi var ( görə).Puerto-Riko kimi ABŞ-nin əraziləri prezident seçicilərinə malik deyil və bu ərazilərdə olan insanlar prezidentə səs verə bilməzlər.
Konqres dairələri on ildə bir dəfə əhalinin siyahıyaalınmasından sonra ştatlar arasında yenidən bölüşdürülür. Hər bir ştat daha sonra siyahıyaalma bölüşdürülməsinə uyğun olaraq birmandatlı dairələr tərtib edir. Səsvermə hüququna malik nümayəndələrin ümumi sayı 435-dir. Həmçinin, Kolumbiya dairəsini və ABŞ-nin beş böyük ərazisini təmsil edən var.
ABŞ həmçinin ştatların suverenliyi kimi Amerika hindi xalqlarının məhdud dərəcədə tanıyır. Amerika hindilərı ABŞ vətəndaşıdırlar və qəbilə torpaqları ABŞ Konqresinin və federal məhkəmələrin səlahiyyətlərinə tabedir. Ştatlar kimi onların da böyük muxtariyyəti var, lakin ştatlar kimi onlara da müharibə etməyə, öz xarici əlaqələrini qurmağa və ya valyuta çap etməyə və buraxmağa icazə verilmir.
Amerika Samoası istisna olmaqla bütün ştatlar, Kolumbiya dairəsi və bütün böyük ABŞ ərazilərində doğulanlara vətandaşlıq ilə təmin edilir.
Siyasi partiyalar və seçki
ABŞ öz tarixinin böyük hissəsində ikipartiyalı sistem əsasında idarə edilmişdir. Əksər səviyyələrdə seçkili vəzifələr üçün ştat tərəfindən idarə olunan sonrakı üçün əsas partiya seçilirlər. bəri əsas partiyalar Demokrat Partiya və Respublikaçılar Partiyasıdır. Vətəndaş Müharibəsindən bəri, yalnız bir prezident namizədi — -ci ildə kimi namizədliyini irəli sürən keçmiş prezident Teodor Ruzvelt xalq səslərinin 20 %-ini qazanmışdı. Prezident və vitse-prezident sistemi vasitəsilə seçilir.
Amerika siyasi mədəniyyətinin içərisində Respublikaçılar Partiyası "", Demokrat Partiya isə "" hesab olunur. "" kimi tanınan , və bəzi Böyük Göllər ştatları nisbətən liberaldırlar. və (Böyük Düzənliklər) və bəzi hissələrinin "" nisbətən mühafizəkardır.
2020-ci il prezident seçkilərində qalib olan Demokrat Kamala Harris, 46-cı ABŞ prezidenti vəzifəsini icra edir. Senat rəhbərliyinə Vitse-prezident Kamala Harris, Prezident Pre Tempore , və Azlıq rəhbəri daxildir. Palata rəhbərliyinə Palata Spikeri Nensi Pelosi, və Azlıq rəhbəri daxildir.
Nümayəndələr Palatasına və Senata Demokrat Partiyası nəzarət edir. Senat 50 Respublikaçı və Demokratlarla birlikdə olan 2 partiyasız ilə 48 Demokratdan ibarətdir, Nümayəndələr Palatası 222 Demokrat və 211 Respublikaçıdan ibarətdir. Ştat qubernatorluğunda 27 Respublikaçı və 23 Demokrat var. KM meri və 5 ərazi qubernatoru arasında 2 Respublikaçı, 1 Demokrat, 1 və 2 partiyasız var.
Xarici əlaqələr
ABŞ xarici əlaqələrin qurulmuş strukturuna malikdir. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurasının daimi üzvüdür və Nyu-York şəhəri ev sahibliyi edir. ,G20 və İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının üzvüdür. Demək olar ki, Vaşinqtonda bütün ölkələrin var və bir çoxlarının ölkə ərazisində konsulluqları xidmət göstərir. Eyni şəkildə demək olar ki, bütün ölkələr malikdir. Buna baxmayaraq , , və (Tayvan) ABŞ ilə rəsmi diplomatik əlaqələrə malik deyildir (baxmayaraq ki, ABŞ hələ də Tayvan ilə qeyri-rəsmi münasibətləri saxlayır və onu ilə təmin edir).
ABŞ-nin ilə ""i və ,,,,Yaponiya,, və , , və da daxil olmaqla bir çox Avropa İttifaqı ölkələri ilə sıx əlaqələri var. NATO-nun digər üzvləri ilə hərbi və təhlükəsizlik məsələləri, qonşuları ilə Amerika Dövlətləri Təşkilatı və Kanada və ilə üçtərəfli Şimali Amerika Azad Ticarət Assosiasiyası kimi ilə sıx əməkdaşlıq edir. 2008-ci ildə ABŞ 25,4 milyard $ xərcləyib. Amerikanın ən böyük olmasına baxmayaraq 0,18 %-lik iştirak ilə 22 donor ölkə arasında sonuncudur. Əksinə, Amerikalılar tərəfindən xaricə xüsusi ianələr nisbətən daha səxavətlidir.Kolumbiya ənənəvi olaraq ABŞ tərəfindən onun Cənubi Amerikada ən sadiq müttəfiqi kimi qəbul edilir. Hər iki ölkədəki siyasətçilər ABŞ üçün xarici siyasət uğuru hesab edirlər.
ABŞ vasitəsilə üç suveren dövlət (Mikroneziya, Marşal adaları və Palau) üçün tam beynəlxalq müdafiə etmə orqanı və məsuliyyətini həyata keçirir. Bunlar ABŞ tərəfindən idarə olunan bir hissəsi olmuş, daha sonra müstəqillik əldə etmiş Sakit okean adalarıdır.
2017-ci il oktyabrın 25-də vitse-prezident Mayk Pens Vaşinqtonda Xristianların Müdafiəsi illik şam ziyafətində ABŞ-nin Yaxın Şərqdə Xristianların təqibinə qarşı mübarizə hallarının da daxil olduğu BMT-nin yardım səylərinin maliyyələşdirməsini dayandıracağını, lakin ABŞ-nin xristianlara birbaşa vasitəsilə yardım və kömək edəcəklərini bəyan etdi. Pens dekabr ayında Yaxın Şərqə səfər edəcəyini və sülh müqavilələrini müzakirə etmək üçün İsrail Baş naziri Benyamin Netanyahu və Fələstin Prezidenti Mahmud Abbas ilə görüşəcəyini söylədi.
Dövlət maliyyəsi
federal, dövlət və yerli hökumət səviyyələrində qoyulur. Bunlara gəlir, əmək haqqı, əmlak satışı, idxal, mülklər və hədiyyələr üzrə vergilər, habelə müxtəlif yığımlar daxildir. ABŞ-də vergilər yaşamağa deyil, vətəndaşlığa əsaslanır. Xaricdə yaşayan qeyri-rezident vətəndaşlar və Qrin kard sahibləri yaşadıqları və ya gəlir əldə etdiklərin yerdən asılı olmayaraq, gəlirləri üzrə vergiyə cəlb edilirlər. Eritreyadan başqa dünyada yeganə dövlədir ki, bu praktikaya malikdir.
2010-cu ildə federal, ştat və bələdiyyə hökumətləri tərəfindən toplanan vergilər ÜDM-in 24,8% -ni təşkil edib. 2012-ci maliyyə ilində federal hökumət vergi gəlirlərindən təxminən 2,45 trilyon $ əldə edib, bu 2,30 trilyon $ əldə edilən 2011-ci maliyyə ilinin yekunundan 147 milyard $ və ya 6% artıqdır. Başlıca gəlir kateqoriyalarına fərdi mənfəət vergiləri (1,132 milyard $ və ya 47%), Sosial Müdafiə / Sosial Sığorta vergiləri (845 $ milyard və ya 35%) və korporativ vergilər (242 milyard $ və ya 10%) daxil olmuşdur. KBİ hesablamalarına əsasən, 2013-cü il vergi qanun ilə ilk 1%-lik hissə 1979-cu ildən bəri ən yüksək vergini ödəyəcək, amma digər gəlir qrupları isə indiyə qədərki ən aşağı səviyyədə qalacaq.
ABŞ-nin vergi sistemi, xüsusilə federal gəlir vergisi tarixən əsasən olmuşdur, buna baxmayaraq, 1980-ci ildən sonra əksər tədbirlər nəzərəçarpacaq dərəcədə daha az proqressiv olmuşdur. Bu bəzən inkişaf etmiş dünyada ən proqressivlər arasında təsvir edilir, lakin bu xarakteristikalar mübahisəlidir. Gəlir əldə edənlərin ən yüksək 10%-i federal vergilərin əksəriyyətini və bütün vergilərin təxminən yarısını ödəyir. Sosial Müdafiə üçün əmək haqqı vergisi düz reqressiv vergidir, gəlirləri 118,500 $ -dan az olanlar (2015 və 2016-cı il üçün) vergiyə cəlb olunmur və səhmlər və kapital mənfəətləri kimi heç bir vergi ödənilmir. Əmək haqqı vergisinin reqressiv xarakterinin tarixi mühakimələri ondan ibarətdir ki, hüquq proqramları rifah köçürmələri kimi qiymətləndirilməmişdir. Lakin, görə, Sosial Müdafiənin bariz təsiri vergi rüsumunun fayda sistemi ən yüksək qazanc kvantili üçün təxminən 70%-dən ən aşağı qazanılmış kvantili üçün təxminən 170%-ə qədər artaraq sistemin mütərəqqi olmasını təmin edir.
2009-cu ildə ilk 10%-lik hissə ümumi federal vergilərin 51,8%-ni ödəyib və ilk 1%-lik hissə vergidən əvvəlki milli gəlirin 13,4% ilə birlikdə federal vergilərin 22,3%-ini ödəyib. 2013-cü ildə Vergi Siyasəti Mərkəzi ümumilikdə federal effektiv vergi dərəcələrinin ilk 1%-lik hissə üçün 35,5%, yuxarı kvantil üçün 27,2%, orta kvantil üçün 13,8% və aşağı kvantil üçün −2,7% səviyyəsində proqnozlaşdırmışdır. on illər boyu davam edən müzakirə mövzusudur. Ştat və yerli vergilər geniş şəkildə fərqlənir, lakin əsasən federal vergilərə nisbətən daha az proqressivdirlər, çünki gəlirlik axını daha az olan geniş əhatəli reqressiv satış və əmlak vergilərinə əsaslanırlar, baxmayaraq ki, onların dəyərləndirilməsi ümumi vergitutmanın proqressiv xarakterini aradan qaldırmır.
2012-ci maliyyə ili ərzində federal hökumət büdcə və ya kassa əsasında 3,54 trilyon $ xərclədi, bu da 2011-ci ildəki 3,60 trilyon $ xərcdən 60 milyard $ və ya 1,7% azdır. 2012-ci maliyyə ilinin xərclərinin əsas kateqoriyalarına daxildir: Medicare & Medicaid (802 milyard $ və ya xərclərin 23%-i), sosial müdafiə (768 milyard $ və ya 22%), Müdafiə Nazirliyi (670 milyard $ və ya 19%), qeyri-müdafiə diskresion (615 milyard $ və ya 17%), digər zəruri (461 milyard $ və ya 13%) və faiz (223 milyard $ və ya 6%).
2014-cü ildə 18,527 trilyon $ (ÜDM-in 106%-i) təşkil etmişdir. ABŞ və dünyada ÜDM %-i nisbətinə görə ən böyük 14-cü malikdir.
Silahlı qüvvələr
Prezident, ölkənin silahlı qüvvələrinin və və rəisini təyin edir. ABŞ Müdafiə Nazirliyi , dəniz piyadaları, donanma və hərbi hava qüvvələri daxil olmaqla silahlı qüvvələri idarə edir. sülh dövründə və müharibə dövründə tərəfindən idarə olunur. 2008-ci ildə silahlı qüvvələrin aktiv vəzifədə 1,4 milyon nəfər kadrı vardı. və Milli Qvardiya ümumi qoşun sayını 2,3 milyona çatdırdı. Müdafiə Nazirliyi podratçılar istisna olmaqlaq 700.000 mülki şəxsi işə götürmüşdür.
Hərbi xidmət könüllüdür, buna baxmayaraq, vasitəsilə müharibə dövründə elan edilə bilər. Amerika qüvvələri hava qüvvələrinin geniş nəqliyyat təyyarələri donanması, donanmanın 11 aktiv aviadaşıyıcısı və və flotlarına malik vasitəsilə sürətlə yerləşdirilə bilir. Ordunun xaricdə 865 bazası və qurğusu fəaliyyət göstərir və 25 xarici ölkədə mövcuddur.
2011-ci ildə 700 milyard $-dan artıq idi, bu da qlobal hərbi xərclərin 41%-ini təşkil edirdi və sonrakı ən böyük 14 milli hərbi xərcin cəminə bərabər idi. ÜDM-in 4,7%-i dərəcəsi ilə 15 aparıcı hərbi xərclər arasında Səudiyyə Ərəbistanından sonra ikinci yerdə idi. MKİ-yə görə 2012-ci ildə ABŞ-nin müdafiə xərcləri ÜDM fazi nisbətində dünyada 23-cü yerdə dayanır. Müdafiə xərcləri ABŞ Müdafiə Nazirliyi tərəfindən maliyyələşdirilən federal tədqiqat və inkişafın təxminən yarısı ilə elm və texnologiya investisiyalarında böyük rol oynayır. Ümumilikdə ABŞ iqtisadiyyatında müdafiənin payı ümumilikdə son on illərdə aşağı düşüb, Soyuq müharibə dövründəki pik zamanında, 1953-cü ildə ÜDM-in 14,2%-i və 1954-cü ildə federal xərclərin 69,5%-indən 2011-ci ildə ÜDM-in 4,7%-inə və federal xərclərin 18,8%-inə enmişdir.
2012-ci il üçün nəzərdə tutulan bazası, 553 milyard $ olmuşdu, 2011-ci ildən 4,2% artmışdır; İraq və Əfqanıstanda hərbi əməliyyatlar üçün əlavə 118 milyard $ nəzərdə tutulmuşdu. İraqda xidmət edən son Amerikan əsgərləri 2011-ci il dekabr ayında ərazini tərk edib və İraq müharibəsi zamanı 4.484 xidmət üzvü ölüb. 2012-ci il aprel ayında təxminən 90 min ABŞ əsgəri Əfqanıstanda xidmət edirdi və 8 noyabr 2013-cü il tarixinə qədər zamanı 2.285 nəfər ölüb.
Hüquq-mühafizə və cinayətkarlıq
ABŞ-də hüquq-mühafizə daha geniş xidmət göstərən ilə birlikdə əsasən yerli polis departamentlərinin və idarələrinin səlahiyyətindədir. Nyu-York Polis Departamenti (NYPD) ölkədə ən böyükdür. Federal Təhqiqat Bürosu (FBI) və kimi federal orqanlar, vətəndaş hüquqlarını, qoruyan və qərarlarını və federal qanunları tətbiq edən xüsusi vəzifələrə malikdir. Federal səviyyədə və demək olar ki, hər bir ştatda hüquq sistemi müstəvisində işləyir. Ştat məhkəmləri daha çox cinayət işlərinə baxırlar, isə müəyyən edilmiş cinayət işləri ilə yanaşı ştat məhkəmələrindən edilən şikayət işlərinə baxırlar. geniş yayılmışdır, ölkədəki cinayət işlərinin əksəriyyəti daha çox ilə həll edilir.
2015-ci ildə 15.696 qətl hadisəsi olmuşdur, bu 2014-cü ildən 1.532 hadisə artaraq 10,8% yüksək, 1971-ci ildən bəri isə ən yüksək səviyyəyə idi. 2015-ci ildə qətl nisbəti hər 100.000 nəfərə 4,9 idi. 2016-cı ildə 17.413 qətl hadisəsi ilə qətl nisbəti 8,6% faiz artmışdır. 2015-ci ildə adam öldürmə üçün milli 1965-ci ildəki 90% ilə müqayisədə 64,1% olmuşdu. 2012-ci ildə ABŞ-də hər 100.000 nəfərə qətl 1980-ci ildəki müasir pik olan 10,2-dən 54% azalaraq 4,7 olub. 2001–2002-ci illərdə ABŞ digər inkişaf etmiş ölkələrlə müqayisədə zorakı cinayətlərdə ortalamadan yüksək və xüsusilə də yüksək səviyyələrə malik idi.Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının Ölüm Məlumat Bazasının 2010-cu ildən müqayisəli təhlili göstərmişdir ki, "digər yüksək gəlirli ölkələrə nisbətən qətl hadisələri 7,0 dəfə, silahlı qətl hadisələri isə 25,2 dəfə yüksəkdir." mövzusu olmağa davam edir. 2016-cı ildə ABŞ-nin 100.000-ə 5,4 olan qətl nisbəti təxmini qlobal ortalama olan 100.000-ə 5,15 olan nisbəti ilə bənzər idi.
2017-ci ildə 17.264 qətl hadisəsi olmuşdur və qətl nisbəti 100.000-ə 5,3 idi. Silahla bağlı cinayətlərin 73%-i odlu silahla, 10%-i bıçaqla, 17%-i digər vasitələrlə törədilib. Zorakı cinayət 1960-cı illərdən 1990-cı illərə qədər kəskin şəkildə artmış və 1990-cı illərin sonu və 2000-ci illərdə azalmışdır. 2014-cü ildə qətl nisbəti 1957-ci ildən (4,0) ən aşağı səviyyəyə (4,5) düşmüşdür. 2014–2017-ci illər arasında zorakı cinayətlər nisbəti 5,9% və qətl nisbəti 20,5% artmışdır. 2017-ci ildə ağır cinayətlərə görə həbs olunanların 58,5%-i ağlar, 37,5%-i qaralar, 2,1%-i amerika hindiləri və ya Alyaska yerliləri və 1,5% -i asiyalılar idi. Etnik olaraq, 23,5% -i Hispanik, 76,5%-i qeyri-Hispanik idi. Silah zaorakılığı 1999-cu ildə 9.527-ə geriləmədən əvvəl 1993-cü ildə 17.125 silahlı qətl ilə zirvəyə çatdı və o vaxtdan bəri davamlı olaraq 12.772-yə yüksəlir. Silahsız cinayətlər 1980-ci ildə 8.340 pik səviyyəsinə çatdı və 2017-ci ildə 4.668 ilə 2010-cu illərin əvvəllərinə qədər bir çox ildə geriləmişdir. Oğurluq nisbəti 1990–2017-ci illər arasında 62% azalmışdır.
1980-ci ildən 2008-ci ilə qədər qətl qurbanlarının 77%-ini və cinayətkarların 90%-ini kişilər təşkil etmişdir. Qaradərililər bu müddət ərzindəki bütün qətllərin 52,5%-ində iştirak ediblər, bu nisbət ağlardan ("ağlar" hispaniklərin əksəriyyətini əhatə edir) demək olar ki, səkkiz dəfə çox idi və ağlardan altı dəfə artıq qurban olublar. Qətllərin əksəriyyəti irqlər daxilində idi, qaradərili qurbanların 93%-i qaradırililər tərəfindən, ağ qurbanların 84%-i ağlar tərəfindən öldürülüb. 2012-ci ildə ABŞ-də qətl və ehtiyatsızlıqdan adam öldürmə nisbəti ən yüksək Luizianada, ən aşağı Nyu-Hempşirdə idi. FTB-nin hesablamalarına görə, 2012-ci ildə hər 100,000 min sakinə 3.246 zorakı və əmlak cinayəti faktı var idi, cinayətlərin ümumi cəmi 9 milyondan artıq idi.
ABŞ-də ölüm hökmü müəyyən federal və hərbi cinayətlər üçün və həmçinin, ştat səviyyəsində 30 ştatda tətbiq olunur. Ölüm hökmünün ixtiyari tətbiq edilməsi ilə bağlı görə 1967-ci ildən 1977-ci ilə qədər icra edilməyib. 1976-cı ildə Məhkəmə müvafiq hallarda ölüm cəzasının tətbiqinin konstitusional olduğuna hökm verdi. Qərarın qəbulundan bəri 1.300-dən artıq edam icra edilib, onların böyük əksəriyyəti üç ştatın payına düşür: Texas, Virciniya və Oklahoma. Eyni zamanda, edam hökmü qanunlarını ləğv edib ya da dayandırıb. 2015-ci ildə ölüm hökmünün icra sayında görə ölkə Çin, İran, Pakistan və Səudiyyə Ərəbistanından sonra beşinci yerdə idi.
ABŞ dünyada və malikdir. 2008-ci ilin əvvəlində 2,3 milyondan artıq şəxs həbs edilmişdi, bu hər 100 yetkin şəxsə birdən artıq idi. 2012-ci il dekabr ayında müştərək ABŞ islah müəssisələri sistemi təxminən 6.937.600 cinayətkara nəzarət edirdi. 2012-ci il dekabr ayında hər 35 yetkin ABŞ sakinindən təxminən 1-i müəyyən formada islah altında idi, bu 1997-ci ildən bəri ən aşağı göstərici idi. Həbsxana sakinlərinin sayı 1980-ci ildən bəri 4 dəfə artmış və bu müddət ərzində həbsxana və nəzarətxanalara ayrılmış ştat və yerli xərclər ictimai təhsilə ayrılan xərclərdən üç dəfə artıq böyümüşdü. Buna baxmayaraq, 2013-cü ildə ştat və federal müəssisələrdə bir ildən artıq həbs cəzası verilmiş bütün məhbuslar üçün azadlıqdan məhrumetmə nisbəti 100.000-ə 478 olmuş və 2012-ci ildə məhkəməyə qədər və nəzarətdə olan məhkum hər 100.000 nəfərə 153 olmuşdur. Ölkənin yüksək səviyyəli həbs nisbəti əsasən və ilə bağlıdır. məlumatına görə, federal həbsxanalarda saxlanılan məhkumların əksəriyyəti narkotik cinayətlərdə ittiham olunublar. 1980-ci illərin əvvələrindən başlayan müzakirənin mövzusu olmuşdur. 2018-ci ildə Oklahoma (hər 100.000 nəfərə 1.079) və ən aşağı Massaçusets (hər 100.000 nəfərə 324) sahib olmuşdur.ABŞ-nin əraziləri arasında həbs dərəcəsi ən yüksək ABŞ Vircin adalarında (hər 100.000 nəfərə 542) və ən aşağı Puerto-Rikoda (hər 100.000 nəfərə 313) olmuşdu.
Amerika İmmiqrasiya İslahatları Federasiyası 2018-ci ildə ştatlar və bələdiyyələr daxil olmaqla 564 ABŞ yurisdiksiyasının dini siyasəti mənimsədiyini təxmin etmişdi.
İqtisadiyyat
| İqtisadi göstəricilər | ||
|---|---|---|
| Nominal ÜDM | 20.66 trilyon $(Q3 2018) | |
| Real ÜDM artımı | 3,5% (Q3 2018) | |
| 2,1% (2017) | ||
| İQİ inflyasiyası | 2,2% (Noyabr 2018) | |
| 60,6% (Noyabr 2018) | ||
| 3,7% (Noyabr 2018) | ||
| İşçi qüvvəsi iştirak nisbəti | 62,9% (Noyabr 2018) | |
| 21,85 trilyon $ (Noyabr 2018) | ||
| 109,0 trilyon $ (Q3 2018) | ||
ABŞ bol təbii ehtiyatlar və yüksək məhsuldarlıq ilə təmin olunan kapitalist qarışıq iqtisadiyyata malikdir.Beynəlxalq Valyuta Fondunun məlumatına əsasən, ABŞ-nin 16,8 trilyon $-lıq ÜDM-si dünya valyuta məzənnələri bazarındakı 24%-ni və ümumi dünya məhsulunun alıcılıq qabiliyyəti paritetinin (AQP) 19%-dən çoxunu təşkil edir. 2014-cü il tarixinə olan məlumata əsasən, ABŞ-nin nominal ÜDM-si 17,528 trilyon $ səviyyəsində qiymətləndirilir. 1983-cü ildən 2008-ci ilədək real mürəkkəb illik ÜDM artımı qalan hissəsi üçün 2,3% ağırlıqlı ortalama ilə müqayisədə 3,3% idi. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının məlumatına əsasən, ölkə dünyada doqquzuncu (Amerikada birinci) və altıncı yeri tutur.ABŞ dolları dünyanın əsas .
nisbətən aşağı olsa da, ABŞ ən böyük mal və ikinci ən böyük . 2010-cu ildə $635 milyard idi.Kanada, Çin, Meksika, Yaponiya və Almaniya onun ən böyük ticarət tərəfdaşlarıdır. 2010-cu ildə ölkənin ən böyük idxal məhsulu neft, ixrac məhsulu isə nəqliyyat vasitələri olmuşdu. Yaponiya, ABŞ dövlət borcunun ən böyük xarici sahibidir. ABŞ borcunun ən böyük sahibi, borcun əksəriyyətini təşkil edən federal hökumət hesabları və Federal Ehtiyat Sistemi də daxil olmaqla, Amerika orqanlarıdır.
2009-cu ildə iqtisadiyyatın 86,4%-ni özəl sektor, 4,3%-ini federal hökumət fəaliyyəti, qalan 9,3%-ini dövlət və yerli idarəetmə fəaliyyətləri (federal köçürmələr daxil olmaqla) təşkil edirdi. Hökumətin bütün səviyyələrində işçilərin sayı olanlardan 1:1,7 nisbətində çoxdur. İqtisadiyyatının postsənaye səviyyəsinə çatmasına və ÜDM-nin 67,8%-ini təşkil etməsinə baxmayraq, ABŞ sənaye gücü olaraq qalır. Xalis gəlirlə istehsala görə ümumi biznes gəlirləri üzrə aparıcı biznes sahələri topdan və pərakəndə ticarətdir.Françayzinq biznes modelində McDonald's və dünyanın ən tanınmış iki markasıdır. Coca-Cola dünyanın ən tanınmış şirkətidir.
Kimya sənayesi məhsulları aparıcı istehsalat sahəsidir. ABŞ dünyanın ən böyük neft istehsalçısı və ikinci böyük idxalçısıdır. O, dünyanın nüvə enerjisi nin bir nömrəli, eləcə də , kükürd, fosfat və duz istehsalçısıdır. kömür və berillium, mis, qurğuşun, maqnezium, sink, titan və digərlərini ehtiva edən minerallara aid məlumatları təqdim edir.
ÜDM-də kənd təsərrüfatının payı 1%-dən azdır, lakin ABŞ hələ də qarğıdalı və soyanın dünyada ən böyük istehsalçısıdır. yerfındığı, yulaf, çovdar, buğda, düyü, pambıq, qarğıdalı, arpa, , günəbaxan və məhsulları üçün kənd təsərrüfatı statistikasını aparır. Bundan əlavə, ABŞ Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi (USDA) , , donuz və süd məhsulları ilə bağlı heyvandarlıq statistikalarını təmin edir. Ölkə dünyanın biotexniki bitkilərinin yarısını təmsil edən əsas inkişaf etdiricisi və yetişdiricisidir. Kontinental 48 ştatda otlaq kimi 35% edilir, 28%-i meşə ilə örtülmüşdür, 21%-i , 20%-dən azı digər məqsədlər ilə istifadə edilir.
2015-ci ildə ABŞ iqtisadiyyatının 68%-ni təşkil edir. 2010-cu il avqust ayında Amerika işçi qüvvəsi 154,1 milyon nəfərdən ibarət idi. 21,2 milyon nəfər ilə hökumət məşğulluq sahəsində liderdir. Ən böyük fərdi məşğulluq sektoru, 16,4 milyon adam ilə səhiyyə və sosial yardımdır. Qərbi Avropadakı 30% ilə müqayisədə işçilərin təxminən 12 %-i üzvdürlər. Dünya Bankı işçiləri işə götürmək və azad etməkdə asanlıqda ABŞ-də birinci sırada göstərir. ABŞ həmçinin da ilk üçlükdədir. Daha kiçik bir sosial dövləti var və Avropalı ölkələrinə nisbətən hökumət hərəkatı vasitəsilə gəlirlərin daha az hissəsi yenidən paylaşdırırlır.
ABŞ təminat verməyən yeganə inkişaf etmiş iqtisadiyyatdır və dünyada ödənişli qanuni hüquq olmadığı çox az ölkədən biridir, digərləri isə Papua-Yeni Qvineya, Surinam və Liberiyadır. Federal qanunvericiliyin xəstəliyə görə məzuniyyət tələb etməməsinə baxmayaraq, dövlət işçiləri və şirkətlərdə tam ştat işçilər bundan faydalana bilirlər. məlumatına görə, tam ştat amerikalı işçilərin 74%-i xəstəliyə görə məzuniyyətə malikdirlər, buna baxmayaraq, yarım ştat işçilərin yalnız 24%-i eyni imtiyazlara malikdir. 2009-cu ildə ABŞ, Lüksemburq və Norveçdən sonra dünyada üçüncü ən yüksək adam başına əmək məhsuldarlığına sahib olmuşdu. Saat başına düşən məhsuldarlığa görə bu iki ölkə və Niderlanddan sonra dördüncü idi.
görə hələ potensialın altında olan ABŞ-yə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərmişdi. Bu, yüksək işsizlik (azalan, lakin böhrandan əvvələ nisbətən yüksək qalan) ilə birlikdə aşağı , , artan federal borc böhranı, inflyasiya və ilə nəticələndi.
Elm və texnologiya
ABŞ XIX əsrin sonlarından etibarən texnoloji innovasiyada və XX əsrin ortalarından etibarən elmi tədqiqatlarda liderdir. XIX əsrin birinci yarısında ABŞ Müharibə Nazirliyinin Federal Arsenalı tərəfindən əvəzolunan hissələrin istehsal üsulları hazırlanmışdır. Bu texnologiya metalkəsən dəzgah sənayesinin yaradılması ilə yanaşı XIX əsrin sonlarında ABŞ-nin tikiş maşınları, velosipedlər və digər məmulatların istehsalını genişləndirmişdir və olaraq tanınır. XX əsrin əvvəllərində zavodların və və digər əməyə qənaət üsullarının tətbiqi kütləvi istehsal adlanan sistemi yaratdı.
1876-cı ildə Aleksandr Qrem Bell almışdı. Növünun ilklərindən biri olan Tomas Edisonun fonoqrafı, ilk uzunömürlü işıq lampasını və ilk işləyən inkişaf etdirdi. Sonuncusu dünya əyləncə sənayesinin ortaya çıxmasına gətirib çıxardı. XX əsrin əvvəllərində və Henri Fordun avtomobil şirkətləri montaj xəttini populyarlaşdırdılar. 1903-cü ildə Rayt qardaşları .
1920-ci və 1930-cu illərdə faşizm və nasizmin yüksəlişi Albert Eynşteyn, Enriko Fermi və Con fon Neyman da daxil olmaqla bir çox Avropalı alimin Amerikaya immiqrasiya etməsinə səbəb oldu. İkinci Dünya müharibəsi ərzində Manhetten layihəsi başladan nüvə silahları inkişaf etdirdiyi müddətdə Kosmik yarış raket hazırlama, materialşünaslıq və aeronavtika sahələrində sürətli irəliləyişlər etdi.
1950-ci illərdə praktik olaraq bütün müasir elektronikanın əsas aktiv komponenti olan tranzistorun ixtirası bir çox texnoloji inkişafa və ABŞ texnologiya sənayesinin əhəmiyyətli dərəcədə genişlənməsinə gətirib çıxardı. Bu da öz növbəsində, bir çox yeni texnologiya şirkətləri və ölkədə Kaliforniyadakı Silikon Vadisi kimi regionların yaranmasına səbəb oldu. Advanced Micro Devices (AMD) və Intel kimi Amerika mikroprosessor şirkətləri ilə yanaşı Adobe Systems, Apple Inc., IBM, Microsoft və Sun Microsystems də daxil olmaqla proqram təminatı və şirkətləri yaratdı və populyarlaşdırdı. 1960-cı illərdə Müdafiə Nazirliyinin tələblərinə cavab vermək üçün hazırlanmış və İnternetə çevrilən bir sıra şəbəkələrdən birincisi olmuşdur.
Bu irəliləyişlər daha sonra fərdi istifadə üçün texnologiyanın daha çox gətirib çıxartdı. 2013-cü il tarixinə olan məlumata əsasən, Amerika ev təsərrüfatlarının 83,8%-i ən az bir kompüterə və 73,3%-i yüksək sürətli internet xidmətinə malikdir. 2013-cü il may ayı tarixinə olan məlumata əsasən, Amerikalıların 91%-i mobil telefona sahibdir. ABŞ internetdən istifadə azadlığı ilə əlaqədar yüksək dərəcələrə sahibdir.
XXI əsrdə tədqiqat və inkişafın maliyyələşdirməsinin təxminən üçdə ikisi özəl sektora düşür. ABŞ dünyanın elmi tədqiqat məqalələri və impakt faktorda liderlik edir.
Gəlir, yoxsulluq və sərvət
- Ətraflı bax: , , , və ABŞ-də gəlir bərabərsizliyi
Dünya əhalisinin 4,4%-ni təşkil edən amerikalılar ümumilikdə dünyanın ümumi sərvətinin 41,6%-nə sahibdirlər və dünyadakı milyonerlərin təxminən yarısını amerikalılar təşkil edirlər. 2013-cü il mart ayında ABŞ qida imkanları və ümumi ərzaq təhlükəsizliyi üzrə birinci omuşdu. Amerikalılar ortalama olaraq Avropa İttifaqı sakinlərindən iki dəfə daha artıq və hər bir Aİ ölkəsindən daha çox mənzil və adam başına düşən yaşayış sahəsinə malikdirlər. ABŞ 2017-ci il üçün BMT-nin İnkişaf proqramının İnsan İnkişafı İndeksində 189 ölkə arasında 13-cü yerdə idi və Bərabərsizliyə uyğunlaşdırımış İnsan İnkişafı İndeksində (Bİİİ) 151 ölkə arasında 25-ci yerdə idi.
2016-cı ildəki sabit artımdan sonra, Siyahıyaalma Bürosuna görə iki il ardıcıl rekord böyümədən sonra gəlir ən yüksək səviyyəyə çatdı, buna baxmayaraq, ən çox qazanan 5 şəxsin ümumi gəlirin yarısından çoxunu malik olması ilə gəlir bərabərsizliyi yüksək səviyyələrdə qalır. 1970-ci illərdən etibarən məhsuldarlıq və orta gəlirlər arasında genişlənən bir boşluq olmuşdur. Bununla birlikdə, tibbi sığorta kimi işçilərin artan imtiyazları sayəsində ümumi kompensasiya və məhsuldarlıq arasındakı fərq geniş deyil. İllik gəlirin paylaşıdırılmasında 1976-cı ildəki 9%-dən iki dəfədən çox artaraq 2011-ci ildə 20% olan ilk 1%-lik hissənin payının yüksəlişi gəlir bərabərsizliyinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir etmiş, ABŞ-ni İƏİT ölkələri arasında ən geniş gəlir bölgülərindən birinə sahib etmişdir. 2018-ci ildə İƏİT tərəfindən aparılan araşdırmalara əsasən, ABŞ digər inkişaf etmiş ölkələrdən daha yüksək gəlir bərabərsizliyinə və aşağı gəlirli işçilər daha böyük faiz nisbətinə malikdir. Bunun başlıca səbəbi riskli işçilərin demək olar ki, heç bir dövlət dəstəyinə malik olmaması və çox zəif sisteminin qurulmasıdır. 2009-cu ildən 2015-ci ilədək gəlir artımının 52 faizini təşkil edib ki, burada gəlir dövlət köçürmələri istisna olmaqla, bazar gəliri kimi müəyyən edilib. Gəlirin bərabərsizliyin həddi və uyğunluğu müzakirə mövzusudur.
| 2013-cü ildə ($ ilə) | 1998 | 2013 | fərq |
|---|---|---|---|
| Bütün ailələr | 102.500$ | 81.200$ | -20,8% |
| Gəlirlərin aşağı 20%-i | 8.300$ | 6.100$ | -26,5% |
| Gəlirlərin 2-ci aşağı 20%-i | 47.400$ | 22.400$ | -52,7% |
| Gəlirlərin orta 20%-i | 76.300$ | 61.700$ | -19,1% |
| Ən yüksək 10% | 646.600$ | 1.130.700$ | +74,9% |
, gəlir və vergilər kimi , yetkin əhalinin ən zəngin 10%-i ölkənin ev təsərrüfatlarının zənginliyinin 72%-inə, aşağı hissəsi isə yalnız 2%-inə malikdir. Federal Ehtiyat Sisteminin 2017-ci il sentyabr ayına olan hesabatına əsasən, ilk 1% 2016-cı ildə ölkə sərvətinin 38,6%-ini idarə edirdi. 2007-ci il iyun ayından 2008-ci il noyabr ayına qədər olan dünyadakı aktiv qiymətlərinin düşməsinə gətirib çıxardı. Amerikalılara məxsus əmlaklar dəyərlərinin təxminən dörddə birini itirdi. Ev təsərrüfatlarının sərvəti 2007-ci ilin ikinci rübündə zirvəyə çıxandan bəri 14 trilyon $ azalıb, lakin 2006-cı ildən bəri 14 trilyon $ artmışdır. 2014-cü ilin sonunda ev təsərrüfatı borcu 2008-ci ilin sonundakı 13,8 trilyon $-dan aşağı düşərək 11,8 trilyon $ təşkil etmişdir.
2014-cü il yanvar ayında ABŞ-də sığınacağa malik və malik olmayan 578.424 nəfər olub və təxminən üçdə ikisi fövqəladə sığınacaqlarda və ya keçid mənzil proqramında qalır. 2011-ci ildə 2007-ci ildəkindən təxminən 35% artıq olmaqla , buna baxmayaraq ABŞ-dəki uşaqlarının yalnız 1,1%-i və ya 845.000-i il ərzində hər hansı bir müddətdə azaldılmış qida qəbulu və ya yemək normalarını pozulması ilə üzləşib və əksər hallar xroniki deyildi. Siyahıyaalma Bürosunun 2014-cü il hesabatına görə, beş gənc yetkindən biri yoxsulluq şəraitində yaşayır, 1980-ci ildə isə bu rəqəm yeddi idi. 2017-ci il sentyabr ayı tarixinə olan məlumata əsasən, ABŞ əhalisinin təxminən 12,7%-i olan 40 milyon insan yoxsulluq şəraitində yaşayırdı və bunun 18,5 milyonu dərin yoxsulluq (ailə gəliri yoxsulluq səviyyəsinin yarısından az olan) şəraitində yaşayırdı. 2016-cı ildə 13,3 milyon uşaq yoxsulluq şəraitində yaşayırdı, bu da yoxsul əhalinin 32,6% -ni təşkil edirdi.
2017-ci ildə ən aşağı olan bölgə Nyu-Hempşir (7,3%), ən yüksək yoxsulluq səviyyəsi olan bölgə isə Amerika Samoası (65%) idi. Ştatlar arasında ən yüksək yoxsulluq səviyyəsi Missisipidə (21,9 %) idi. BMT-nin məlumatına görə, ABŞ-də təxminən beş milyon insan "üçüncü dünya" şəraitində yaşayır.
İnfrastruktur
Nəqliyyat
Şəxsi nəqliyyatda 57,000 mil (91,700 km) uzunluğu ilə dünyanın birinin də daxil olduğu 4 milyon mil (6.4 milyon kilometr) uzunluğa malik ictimai yollar şəbəkəsi ilə fəaliyyət göstərən avtomobillər üstünlük təşkil edir. Dünyanın ikinci ən böyük avtomobil bazarı olan ABŞ 1000 amerikalıya 765 nəqliyyat vasitəsi (1996-cı il) olmaqla dünyada ən yüksək adambaşına düşən nəqliyyat vasitə nisbətinə malikdir. təxminən 40%-i furqon, SUV və ya yüngül yük maşınlarıdır. Orta Amerikalı yetkinlər (bütün sürücülər və sərnişinlər daxil olmaqla) hər gün sürüşə 55 dəqiqə sərf edərək 29 mil (47 km) yol gedir. 2017-ci ildə minik avtomobilləri, avtobuslar və digər yük maşınları daxil olmaqla, lakin motosiklet və digər iki təkərlilər istisna olmaqla 255.009.283 ədəd motorlu nəqliyyat vasitəsi və ya hər 1.000 nəfərə 910 nəqliyyat vasitəsi var idi.
bütün ABŞ iş səfərlərinin 9%-ni təşkil edir. genişdir, baxmayaraq ki, qismən ABŞ-nin daxili hissələrinin çoxunda əhalinin aşağı sıxlığı səbəbindən nisbətən az sayda sərnişin (təxminən ildə 31 milyon) şəhərlərarası dəmiryolundan istifadə edir. Bununla belə, 2000-ci ildən 2010-cu ilədək milli şəhər arası sərnişin qatarı sistemi olan təxminən 37% genişlənib. Son illərdə inkişafı da artmışdır. İşə gediş-gəlişlərdə velosiped istifadəsi minimum səviyyədədir.
tamamilə özəl mülkiyyətə aiddir və 1978-ci ildən etibarən böyük ölçüdə , buna baxmayaraq, ən böyük hava limanları isə ictimaiyyətə məxsusdur. Sərnişin daşımaya görə dünyanın ən böyük üç aviaşirkəti ABŞ mənşəlidir, 2013-cü ildə tərəfindən satın alındıqdan sonra birincidir. Dünyanın ən işlək 50 sərniş hava limanından 16-sı ABŞ-dədır, bura ən işlək olan , dördüncü ən işlək olan və Çikaqoda yerləşən dördüncü ən işlək olan da daxildir. 2001-ci ildə baş verən 11 sentyabr terror aktlarından sonra hava limanları və kommersiya məqsədli aviaşirkətləri qorumaq məqsədilə yaradıldı.
Enerji
- Ətraflı bax:
bazarı ildə təxminən 29,000 teravatt saatdır. ildə 7,8 ton (7076 kq) neft ekvivalentidir, dünyanda ən yüksək 10-cudur. 2005-ci ildə bu enerjinin 40%-i neftdən, 23%-i kömürdən, 22%-i isə təbii qazdan əldə edilib. Qalanı isə nüvə enerjisi və bərpa olunan enerji qaynaqları ilə təmin edilib. ABŞ dünyanın ən böyük neft istehlakçısıdır. ABŞ qlobal kömür ehtiyatlarının 27%-inə malikdir. Dünyanın ən böyük təbii qaz və xam neft istehsalçısıdır.
1979-cu il sonra əhalinin qavrayışı səbəbi ilə on illər ərzində nüvə enerjisi digər inkişaf etmiş ölkələrə nisbətən məhdud rol oynadı. 2007-ci ildə yeni nüvə stansiyaları üçün bir neçə müraciət edilib.
2007-ci ildən etibarən ölkə olaraq ikinci ən böyükdür, yalnız Çindən geri qalır. ABŞ tarixən dünyanın ən böyük istixana qaz istehsalçısıdır və yüksək olaraq qalmaqdadır.
Su təchizatı və sanitariya
ABŞ-də su təchizatını təsir edən məsələlər arasında Qərbdə quraqlıqlar, su qıtlığı, , investisiya borcları, kasıblar üçün suyun əlçatanlığı ilə bağlı narahatlıqlar və işçi qüvvəsinin sürətlə təqaüdə çıxması daxildir. İqlim dəyişikliyi nəticəsində yağışın dəyişkənliyi və intensivliyinin artmasının daşqınlarından su təchizatı və çirlənmə üçün potensial ciddi nəticələrə səbəb olacaq daha çox quraqlıq və daşqın yaratması gözlənilir.
Mədəniyyət
ABŞ bir çox mədəniyyətə, müxtəlif etnik qruplara, ənənələrə və dəyərlərin geniş müxtəlifliyinə ev sahibliyi edir., və başqa, demək olar ki, bütün amerikalılar və ya onların əcdadları son beş əsrdə məskunlaşıb və ya immiqrasiya edib. Hakim Amerika mədəniyyəti əsasən kimi digər mənbələrin təsirləri ilə törəmiş .Asiyadan və xüsusilə olan ən son immiqrasiya həm homogen , həm də immiqrantlar və onların nəsillərinin fərqli mədəni xüsusiyyətlərini qoruyub saxladığı heterogen kimi təsvir edilən mədəni qarışığa əlavə edilmişdi.
Əsas Amerika mədəniyyəti protestant Britaniya kolonistləri tərəfindən yaradılıb və əldə edilən xüsusiyyətlərin nəsillərə ötürülməsi və asimilasya ilə immiqrantlara köçürülməsi ilə yaşayış məntəqəsi prosesi ilə formalaşmışdır. Amerikalılar ənənəvi olaraq güclü , rəqabət qabiliyyəti və fərdiyyətçiliyə, habelə azadlığın, bərabərliyin, xüsusi mülkiyyətin, demokratiyanın, qanunun aliliyinin və məhdud hökumətin üstünlüyünü vurğulayan bir "Amerika "na birləşən inanc ilə xarakterizə olunurlar. Amerikalılar qlobal standartlara görə son dərəcə xeyirxahdırlar. 2006-cı ildə bir ingilis araşdırmasına əsasən, amerikalılar ÜDM-in 1,67-ini xeyriyyəçilik üçün xərcləyirlər, bu tədqiq edilən bütün dövlətlərdən artıq idi, ikinci yerdəki ingilislərin 0,73%-lik göstəricisindən iki dəfə və fransızların 0,14%-lik göstəricisindən təxminən on iki dəfə artıq idi.
Amerikan xəyalı və ya amerikalıların yüksək zövq aldığı ideyası immiqrantlar cəlb olunmasında əsas rol oynayır. Bu ideyanın gerçəkliyi müzakirə mövzusu olmuşdur. Hakim mədəniyyət ABŞ-nin sinifsiz cəmiyyət olduğunu düşünsə də, alimlər ölkənin ictimai sinifləri arasında sosializasiya, dil və dəyərlərə təsir göstərən əhəmiyyətli fərqləri müəyyən edirlər. Amerikalıların özünütənqid, sosial baxışları və mədəni ümidləri peşələri ilə qeyri-adi dərəcədə sıx bağlıdır. Amerikalılar sosial-iqtisadi uğurları qiymətləndirmək üçün böyük dərəcədə məcbur olsa da, adi və ya ortalama olmaq ümumiyyətlə müsbət bir xüsusiyyət olaraq görülür. Amerikalılar ictimai-iqtisadi uğurları böyük qiymətləndirməyə meyilli olsalar da, olmaq ümumiyyətlə müsbət bir xüsusiyyət olaraq görülür.
Mətbəx
Əsas Amerika mətbəxi digər Qərb ölkələrində olanlara bənzərdir. Taxıl məhsullarının təxminən dörddə üçünün buğda unundan hazırlanması ilə buğda əsas dənli taxıl bitkisidir və bir çox yeməklərdə yerli amerikalılar və erkən Avropalı mühacirlər tərəfindən yeyilən hind quşu, maral əti, kartof, şirin kartof, qarğıdalı, balqabaq və ağcaqayın şərbəti kimi yerli inqredientlərdən istifadə olunur. Bu yerli qidalar Amerikanın ən məşhur bayramlarından birində paylaşılan milli menyunun bir hissəsidir, qeyd etmək münasibətilə bəzi amerikalılar ənənəvi yeməklər hazırlayırlar.
Alma piroqu, qızardılmış toyuq, pitsa, hamburger və hot-doq kimi xarakterik yeməklər müxtəlif immiqrantların reseptlərindən yaranır. Fransız kartof qızartması, burrito və takos kimi meksika yeməkləri və italyan mənbələrindən sərbəst şəkildə uyğunlaşdırılan makaron yeməkləri geniş şəkildə istehlak edilir. Amerikalılar çaydan üç dəfə artıq kofe içirlər. ABŞ sənayeləri üzrə marketinq portağal suyu və südü hər yerdə içkisi etmək üçün böyük məsuliyyət daşıyır.
Amerikan yemə vərdişləri müxtəlif variantları ilə özünün Britaniya mətbəxi köklərinə çox şey borcludur. Buna baxmayaraq, Amerika torpaqları Britaniyalıların yetişdirə bilməyədiyi yeni bitkiləri yetişdirə bilirdi, əksər kolonist Avropalılar tərəfindən mənimsənilənə qədər bu yeni qidaları yemədi. Vaxt keçdikcə Amerika qidaları yemək tənqidçisi 1972-ci ildə bəyan etdiyi bir nöqtəyə gəldi: "Bizim qurucu atalarımız qidalarının keyfiyyətində olduğu kimi nəsr və zəkada da indiki siyasi liderlərdən daha üstün idi".
Dünyanın ən genişi olan amerikan fəstfud sənayesi 1940-cı illərdə formatına öncülük etmişdir. Fəstfud istehlakı səhiyyə problemlərinə səbəb oldu. 1980-ci və 1990-cı illər ərzində Amerikalıların kalori qəbulu 24% artdı; fəstfud yerlərində tez-tez yemək ictimai səhiyyə rəsmilərinin Amerikan "" adlandırığı məfhumla əlaqələndirilir. Yüksək dərəcədə şirinləşdirilmiş sərinləşdirici içkilər geniş yayılmışdır və şəkərli içkilər Amerikan kalori qəbulunun doqquz faizini təşkil edir.
Ədəbiyyat, fəlsəfə və təsviri incəsənət
XVIII əsr və XIX əsrin əvvəllərində Amerika incəsənəti və ədəbiyyatı öz mənşəyini böyük hissəsini Avropadan aldı. Nataniel Hotorn, Edqar Allan Po və Henri Devid Toro kimi yazıçılar XIX əsrin ortalarına qədər səciyyəvi Amerikan ədəbi növünü yaratdılar. Mark Tven və şair Volt Vitmen əsrin ikinci yarısında başlıca simalar idi; həyatı boyu demək olar ki, heç tanınmayan Emili Dikinson indi əsas amerikalı şair kimi tanınır.German Melvillin (1851-ci il), Tvenin Heklberri Finnin macəraları (1885-ci il), Frensis Skott Fitsceraldın Böyük Getsbi (1925-ci il) və Harper Linin Bülbülü öldürmək (1960-cı il) kimi milli təcrübə və xarakterin əsas aspektlərinin əsası kimi görülən işlər "" adlandırıla bilər.
On iki ABŞ vətəndaşı Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı alıb, ən sonuncusunu isə 2016-cı ildə Bob Dilan qazanıb. Vilyam Folkner, Ernest Heminquey və Con Steynbek XX əsrin ən nüfuzlu yazıçıları arasında sayılırlar. ABŞ-də və cinayət uydurması kimi məşhur ədəbi janrlar inkişaf etmişdir. , və kimi yazıçıların daxil olduğu bit cərəyanı yazıçıları yeni ədəbi yanaşmalar açdılar.
Toro və Ralf Uold Emersonun rəhbərlik etdiyi transsendentalistlər ilk böyük Amerika fəlsəfi cəryanını qurdular. Vətəndaş müharibəsindən sonra, Çarlz Sanders, daha sonra isə Vilyam Ceyms və Con Dyui praqmatizmin inkişafında lider idi. Uillard van Orman Kuayn və , sonradan Noam Çomski analitik fəlsəfəni Amerika fəlsəfə məktəbində ön plana çıxarmışdılar. Con Rolz və Robert Nozik siyasi fəlsəfənin canlanmasına rəhbərlik etdilər və bu gün bunun ən əhəmiyyətli simasıdır. və Amerika fəlsəfə məktəbində kontinental ənənəyə rəhbərlik etmişdir. Milton Fridmen, Ceyms Byukenen və Çikaqo məktəbi iqtisadiyyatçıları sosial və siyasi fəlsəfədə müxtəlif sahələrə təsir ediblər.
Təsviri incəsənətdə Hudzon çayı məktəbi Avropa naturalizm ənənələrində XIX əsr cərəyanı idi. realist rəsmləri artıq geniş şəkildə tanınır. 1913-cü ildə Nyu-York şəhərində keçirilən Avropa sərgisi olan ictimaiyyəti şok etdi və ABŞ-nin incəsənət səhnəsini dəyişdirdi., və və başqaları yeni, fərdi üslublarla təcrübələr apardılar. Cekson Pollok və Villem de Kuninqin abstrakt ekspressionizmi və Endi Uorhol və pop-artı kimi başlıca bədii hərəkatlar ABŞ-də geniş inkişaf etmişdir. Modernizmin və sonra postmodernizmin qabarıqlaşması Frank Lloyd Rayt, Filip Conson və kimi Amerika memarlarına şöhrət gətirdi.Alfred Stiqlitz, və Ansel Adams da daxil olmaqla, böyük fotoqraflarla amerikalılar fotoqrafiyanın müasir sənət mühitində uzun müddət əhəmiyyətli olmuşdur.
ilk böyük təşəbbüskarlarından biri olan F. T. Barnum 1841-ci ildə aşağı Manhettendə əyləncə kompleksini fəaliyyətə başlatdı. komandası 1870-ci illərin sonlarından başlayaraq Nyu-Yorkda bir sıra populyar müzikl komediyaları çıxardı. XX əsrdə müasir müzikl forması ortaya çıxdı, , və kimi musiqi teatr bəstəkarlarının mahnıları çevrildi. Dramaturq Yucin O'Nil 1936-cı ildə ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatını qazandı; aralarında Tennessi Vilyams, və da olan digər tanınmış ABŞ dramaturqları layiq görüldülər.
Xoreoqraflar Aysedora Dunkan və Marta Qrehem yaratmağa kömək edirdi, və isə XX əsr baletində lider idi.
Musiqi
O vaxtlar az tanınsa da də 1910-cu illərdə etdiyi işlər onu klassik ənənədə ilk böyük ABŞ bəstəkarı etdi, və Con Keyc kimi ekspermentalistlər klassik bəstəkarlığa fərqli bir Amerikan yanaşması yaratdılar. Aaron Koplend və Corc Gerşvin populyar və klassik musiqinin yeni bir sintezini inkişaf etdirdilər.
ritmik və lirik üslubları ABŞ musiqisinə geniş şəkildə təsir edərək, onu Avropa və Afrika ənənələrindən fərqləndirir. Blüz kimi xalq yaradıcılığı elementləri və indiki qəbul edilmiş və qlobal auditoriya malik çevrilmişdir. Caz XX əsrin əvvəllərində Lui Armstronq və Dyuk Ellinqton kimi yenilikçilər tərəfindən hazırlanmışdır. 1920-ci illərdə kantri musiqisi, 1940-cı illərdə inkişaf etmişdir.
Elvis Presli və Çak Berri 1950-ci illərin ortalarında rok-n-rollun qabaqcılları arasında idi. Metallica, Eagles və Aerosmith kimi rok qrupları dünya satışlarında arasındadır. 1960-cı illərdə Bob Dilan Amerikanın ən məşhur yazıçılarından biri olaraq çıxdı və Ceyms Braun inkişafına rəhbərlik etdi.
Daha yeni Amerikan yaradıcılığına hip-hop və daxildir. Amerikan pol ulduzlarına Elvis Presli, Maykl Cekson və Madonna kimi dünyada məşhurları ilə yanaşı,Teylor Svift, Britni Spirs, Keti Perri, Beyons, Jay-Z, Eminem, Kanye Uest və Ariana Qrande kimi müasir musiqiçilər də daxildir.
Kinemotoqrafiya
Kaliforniya ştatının Los-Anceles şəhərinin şimal məhəlləsi olan Hollivud kino istehsalında liderlərdən biridir. Dünyanın ilk kommersiya məqsədli kino sərgisi 1894-cü ildə Nyu-Yorkda Tomas Edisonun ilə verilmişdir. Növbəti il layihəyli filmin ilk kommersiya məqsədli nümayişi də Nyu-Yorkda oldu və ABŞ sonrakı illərdə inkişafında ön planda oldu. XX əsrin əvvəllərindən etibarən ABŞ film sənayesi əsasən Hollivud və ətrafında cəmlənmişdir, buna baxmayaraq XXI əsrdə burada çəkilməyən filmlərin sayı artmışdır və film şirkətləri qloballaşma qüvvələrinə tabedirlər.
Səssiz film dövründə Amerikanın ən yaxşı olan D. U. Qriffit inkişafı üçün əsas idi və prodüser və sahibkar Volt Disney həm animasiya filmi, həm də film lider idi.Con Ford kimi rejissorlar Amerikanın Vəhşi Qərb və tarixinin görünüşünü yenidən müəyyənləşdirdi və kimi başqaları yer çəkilişləri ilə kino imkanlarını daha da genişləndirərək, sonrakı rejissorlara böyük təsir göstərmişlər. Sənaye erkən səs dövründən 1960-cı illərin əvvəllərinə qədər, ikonik simvollar olmuş Con Ueyn və Merilin Monro kimi aktyorlarla adətən "" adlandırılan qızıl illərini yaşamışdı. 1970-ci illərdə Martin Skorseze, Frensis Ford Koppola və Robert Oltmen kimi kinorejissorları "" və ya "Hollivud İntibahı" kimi tanınanların vacib hissəsi idi, cəsur filmlərə Fransız və İtalyan realist təsvirləri təsir edib. O vaxtdan bəri Stiven Spilberq, Corc Lukas və Ceyms Kemeron kimi rejissorlar əsasən yüksək istehsal xərcləri ilə xarakterizə olunan və kassada yüksək gəlir əldə edən blokbaster filmləri ilə məşhurlaşdılar, Kameronun Avatarı (2009-cu il) 2 milyard $-dan çox gəlir əldə etmişdir.
Amerika Film İnstitutunun siyahısında yer alan əhəmiyyətli filmlərə tez-tez bütün zamanların ən böyük filmi kimi qiymətləndirilən Orson Uellsin Vətəndaş Keyn (1941-ci il),Kasablanka (1942-ci il), Xaç atası (1972-ci il), Küləklə sovrulanlar (1939-cu il), Ərəbistanlı Lourens (1962-ci il), (1939-cu il), (1967-ci il), Limanda (1954-cü il), Şindlerin siyahısı (1993-cü il), (1952-ci il), (1952-ci il) və (1950-ci il) daxildir. Oskar kimi tanınan Akademiya mükafatı 1929-cu ildən bəri hər il tərəfindən və 1944-cü il yanvar ayından bəri hər il Qızıl qlobus mükafatı təqdim edilir.
İdman
Amerika futbolu bir çox göstəriciyə görə ən məşhur tamaşaçı idmandır,Milli Futbol Liqası (NFL) dünyada ən yüksək ortalama iştirakçıya malik idman liqasıdır və dünyada milyonlar tərəfindən izlənilir. Beysbol XIX əsrin sonundan ABŞ-nin milli idman növü olaraq qəbul edilib, (MLB) üst liqadır. Basketbol və buzüstü hokkey ölkənin növbəti iki , Milli Basketbol Assosiasiyası (NBA) və Milli Hokkey Liqası (NHL) üst liqalardır. Bu dörd böyük idman peşəkarlıqla oynanıldıqda hər biri ilin fəqli, lakin üst-üstə düşən vaxtlarında bir mövsüm keçirirlər. və böyük auditoriyanı cəlb edir.Futbolda ölkə 1994 FİFA Dünya Kubokuna ev sahibliyi etdi, kişi milli futbol komandası on dəfə Dünya Kubokuna vəsiqə qazanıb və dörd dəfə FİFA Qadınlararası dünya çempionatı qalibi olub, MLS ABŞ-də bu idmanın ən yüksək liqasıdır (21 Amerika və 3 Kanada komandası çıxış edir). ABŞ-də professional idman bazarı təxminən 69 milyard $ təşkil edir, bu bütün Avropa, Yaxın Şərq və Afrika ölkələrinin cəmindən təxminən 50% böyükdür.
ABŞ-də səkkiz Olimpiya oyunları təşkil edilib (2028 Yay Olimpiya Oyunları doqquzuncu olacaq). 2017-ci il tarixinə olan məlumata əsasən, ABŞ, Yay Olimpiya Oyunlarında digər bütün ölkələrdən daha çox olmaqla 2.522 medal qazanıb və Qış Olimpiya Oyunlarında 305 medal qazanaraq Norveçdən sonra ikincidir.Beysbol və amerika futbolu kimi başlıca ABŞ idman növləri Avropa praktikasında inkişaf etməməsinə baxmayaraq basketbol, voleybol, skeytbordinq və Amerikanın ixtiralarıdır və bəziləri isə dünyada məşhurdur. Lakross və sörfinq Qərb təmasından əvvəlki yerli amerika və yerli havaylıların fəaliyyətlərindən yaranmışdır. Ən çox izlənilən qolf və avtoidman, xüsusilə NASCAR-dır. 115.000+ qeydiyyatdan keçmiş oyunçu və ayrıca 1,2 milyon iştirakçı ilə ABŞ-də ən sürətlə böyüyən idman sayılır.
Kütləvi informasiya vasitələri
ABŞ-nin dörd böyük yayımçı (NBC), Columbia Broadcasting System (CBS), American Broadcasting Company (ABC) və Fox Broadcasting Company (FOX)-dur. Dörd böyük yayım hər biri kommersiya qurumudur. müxtəlif mövqelərə xidmət edən yüzlərlə kanal təklif edir. Amerikalılar gündə orta hesabla iki saat yarım əsasən kommersiya məqsədli radio proqramlarını dinləyirlər.
1998-ci ildə ABŞ-nin kommersiya məqsədli radiostansiyalarının sayı 4.793 AM stansiyası və 5.662 FM stansiyasına çatmışdır. Bununla yanaşı, 1.460 ictimai radiostansiya mövcuddur. Bu stansiyaların əksəriyyəti təhsil məqsədləri üçün universitetlər və dövlət orqanları tərəfindən idarə olunur və dövlət və ya özəl fondlar, abunəliklər və korporativ zəmanətlər vasitəsilə maliyyələşdirilir. Bir çox ictimai radio yayımı NPR (keçmiş Milli İctimai Radio) tərəfindən maliyyələşdirilir. NPR, əsasında 1970-ci il fevral ayında təsis edilmişdir; televiziya həmkarı, də eyni qanunla yaradılıb (NPR və PBS bir-birindən ayrı idarə edilir). 30 sentyabr 2014-cü il tarixinə olan məlumata əsasən, (FCC) görə ABŞ-də 15.433 lisenziyalı tam güclü radio stansiyası var.
Tanınmış qəzetlərə The Wall Street Journal, The New York Times və USA Today daxildir. Nəşriyyatın qiyməti illər ərzində artmasına baxmayaraq, qəzetlərin qiyməti ümumiyyətlə aşağı qaldı, qəzetləri reklam gəlirlərinə və milli və dünya əhatəsinə görə Associated Press və Reuters kimi böyük informasiya xidmətinin təqdim etdiyi məqalələrə daha çox arxalanmağına məcbur etdi. Çox az istisnalar olmaqla, ABŞ-də olan bütün qəzetlər özəldir, onlarla, hətta yüzlərlə qəzaetə sahib olan və kimi böyük zəncirlər, bir neçə qəzatə sahib kiçik zəncirlər və ya getdikcə nadir hal alsa da fərd və ailələr tərəfindən idarə olunur. Böyük şəhərlərdə əsasən gündəlik qəzetlərdən əlavə "alternativ həftəliklər" var, məsələn, ən tanınmış ikisi Nyu-Yorkda və ya Los-Ancelesdə -dir. Böyük şəhərlər həmçinin yerli biznes jurnalına, yerli sənayelərlə bağlı ticarət qəzetlərinə və yerli etnik və sosial qruplar üçün qəzetlərə dəstək ola bilir. XIX əsrdə Amerika qəzetlərinin və erkən versiyaları ortaya çıxmağa başladı. 1938-ci ildə DC Comicsin komiks kitabı olan Supermen bir Amerika simvoluna çevrilmişdir. Veb portalları və axtarış motorlarından əlavə, ən məşhur saytlar Facebook, YouTube, Vikipediya, Yahoo!, eBay, Amazon və Twitterdir.
800-dən çox nəşr var ABŞ-də ingilis dilindən sonra ən çox istifadə edilən dil olan ispan dilində hazırlanır.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Amerika bura istiqametlendirir Bu olkenin de yerlesdiyi eyniadli qite ucun Amerika qite sehifesine baxin ABS ing USA Amerika Birlesmis Statlari ing United States of America Birlesmis Statlar ing United States ve ya sadece Amerika ing America 50 statdan bir federal daireden bes boyuk ozunuidare eden eraziden ve muxtelif mulklerden ibaret olke 3 8 milyon mil2 9 8 milyon km2 eraziye malik ABS dunyanin erazisine gore 3 cu ve ya 4 cu olkesidir ve butun Avropa qitesinden texminen 3 9 milyon mil2 10 1 milyon km2 kicikdir 327 milyon neferden cox ehalisi olan ABS dunyanin en cox ehaliye malik ucuncu olkesidir Paytaxti Vasinqton en cox ehaliye malik seheri Nyu Yorkdur Qirx sekkiz stat ve federal erazi kontinentaldir ve Simali Amerikada Kanada ve Meksika arasinda yerlesir ABSing United States of AmericaBayraq Gerb In God We Trust In God We TrustTarixi Beyanname 4 iyul 1776 1 mart 1781 Paris sulh muqavilesi 3 sentyabr 1783 Movcud konstitusiya 21 iyun 1788 Dovlete en son qebul 24 mart 1976Resmi dilleri ingilis dili Paytaxt Vasinqton 38 53 sm e 77 01 q u Idareetme formasi konstitusiya respublikasiPrezident Co Bayden D Vitse prezident Kamala Harris D R Con Roberts R Su sahesi 6 97Ehalisi Ehali 334 726 000 nefer 3 cu Siyahiyaalma 2010 308 745 538 nef UDM AQP Umumi 26 855 trilyon dollar 2 ci Adambasina 80 035 dollar UDM nominal Umumi 2023 26 854 trilyon dollar 1 ci Adambasina 80 035 dollar 7 ci III 2021 0 921 artis 21 ci Demonim AmerikaliValyuta ABS dollariInternet domeni usUSBOK kodu USATelefon kodu 1Saat qursaqlari UTC 12 00UTC 11 00UTC 09 00UTC 08 00UTC 07 00UTC 06 00UTC 05 00UTC 04 00UTC 10 00UTC 12 00Dag vaxti zonasi d Neqliyyatin yonu sag d Vikianbarda elaqeli mediafayllar en azi 12 min il evvel Simali Amerika materikine kocmusdurler Avropalilarin kolonizasiyasi XVI esrde baslamisdir ABS boyunca qurulan On uc ingilis koloniyasindan yarandi Fransiz hindu muharibesinden sonra Boyuk Britaniya ile koloniyalar arasinda coxsayli mubahiseler 1775 ci ilde baslamis Amerika inqilabina ve ardindan 1776 ci ilde ABS istiqlal beyannamesi ile neticelendi Muharibe ABS nin musteqillik elde eden ilk olke olmasi ile 1783 cu ilde basa catdi Movcud konstitusiya 1788 ci ilde qebul edilmis ve bir cox fundamental vetendas azadliqlarini temin etmek ucun umumilikde huquqlar haqqinda Bill adlanan ilk on deyisiklikle 1791 ci ilde ratifikasiya edilmisdir ABS XIX esrde Simali Amerikada guclu bir genislenmeye basladi yerli amerika qebilelerini kocurdu ve 1848 ci ilde qiteye yayilanadek tedricen statlari qebul etdi XIX esrin ikinci yarisinda ABS de vetendas muharibesi olkede huquqi koleliyin sona catmasina sebeb oldu Esrin sonunda ABS Sakit okeana qeder genislendi ve Senaye inqilabi terefinden boyuk olcude yonlendirilen iqtisadiyyati yukselmeye basladi Ispan ABS muharibesi ve Birinci Dunya Muharibesi olkenin qlobal herbi guc statusunu tesdiqledi ABS Ikinci dunya muharibesinden qlobal bir superguc muharibede istifade eden yegane olke ve Birlesmis Milletler Teskilatinin Tehlukesizlik Surasinin daimi uzvu olaraq cixdi Amin de bele deyirdi Mulkiyyet huquqlari qanunvericiliyinin xususen ve qebulu irqi ve ya renge esaslanan ayri seckiliyi qadagan etmisdir Soyuq muharibe zamani ABS ve Sovet Ittifaqi 1969 cu ilde ABS nin Aya enisi ile pik noqtesine catan Kosmik yarisda mubarize apardi Soyuq muharibenin sona catmasi ve 1991 ci ilde Sovet Ittifaqinin dagilmasi ABS ni dunyanin yegane supergucu etdi O ve ABS Birlesmis Milletler Teskilatinin Dunya Bankinin Beynelxalq Valyuta Fondunun Amerika Dovletleri Teskilatinin ADT ve bir cox diger beynelxalq teskilatlarin tesisci uzvudur Qlobal UDM in texminen dordde birini teskil eden nominal UDM uzre dunyanin en iri iqtisadiyyati ve AQP uzre ikinci en iri iqtisadiyyatina malik ABS yuksek inkisaf etmis olkedir ABS iqtisadiyyati ve biliye esaslanan fealiyyetlerin dominantligi ile xarakterize edilen genis postsenaye iqtisadiyyatdir buna baxmayraq istehsalat sektoru dunyada en boyuk ikincidir ABS dunyada deyerine gore mehsullarin en boyuk ve ikinci en boyuk Ehalisi dunya ceminin yalniz 4 3 i olmasina baxmayaraq ABS dunyada umumi servetin qlobal servetin en boyuk payi tek bir olkede cemlenmisdir Genis gelir ve baxmayaraq ABS insan inkisafi ve isci mehsuldarligi da daxil olmaqla sosial iqtisadi gostericilerde qalmaga davam edir ucde birini teskil eden ABS dunyanin en qabaqcil herbi quvvesidir ve beynelxalq seviyyede aparici siyasi medeni ve gucdur EtimologiyaAmerika qiteleri italyan seyyah Ameriqo Vespuccinin adini dasidigina inanilir 1507 ci ilde alman kartoqraf qerb yarimkuresi torpaqlarini italiyali seyyah ve kartoqraf Ameriqo Vespuccinin lat Americus Vespucius serefine Amerika adlandirdigi dunya xeritesi hazirladi Amerika Birlesmis Statlari ifadesinin ilk senedli subutu Vasinqtonun ve Kontinental Ordunun sexsi heyet generali polkovnik leytenant eskvayr terefinden yazilmis 2 yanvar 1776 ci il tarixli mektubdur Moylan istiqlal muharibesi seylerine komek istemek meqsedile Amerika Birlesmis Statlarindan Ispaniyaya tam ve genis selahiyyetler ile getmek istediyini ifade edirdi Amerika Birlesmis Statlarinin ifadesinin ilk melum nesri Virciniya statinin Vilyamsberq seherindeki qezetinde 6 aprel 1776 ci ilde yazilmis anonim bir esse idi Con Dikinson terefinden hazirlanan ve 17 iyun 1776 ci ile qeder tamamlanan ikinci layihesi Konfederasiyanin adi Amerika Birlesmis Statlari olacagini elan etdi 1777 ci ilin sonunda ratifikasiyasi ucun statlara gonderilen Maddelerin yekun varianti Konfederasiyanin muraciet formasi Amerika Birlesmis Statlari olacaq cumlesini ehtiva edir 1776 ci il iyun ayinda Tomas Cefferson ozunun hazirladigi istiqlal beyannamesinin orijinal kobud layihesinin serlovhesinde AMERIKA BIRLESMIS STATLARI ifadesini boyuk herflerle yazmisdi Senedin bu layihesi 21 iyun 1776 ci ile qeder uze cixmayib ve ifadeni Dikinsonun 17 iyun tarixli Konfederasiya Maddeleri layihesinde istifade etdikden evvel ve ya sonra yazildigi namelumdur Qisa formada Birlesmis Statlar da standartdir Diger umumi formalar B S ABS ve Amerika dir Danisiq adlari A nin B S i ve beynelxalq seviyyede Statlar dir XVIII esrin sonlarinda seir ve mahnilarda meshur olan adi oz menseyini Xristofor Kolumbdan goturur bu Kolumbiya olkesi daxil olmaqla Kolumbiya dairesi Qerb yarimkuresinin bir cox yeri ve qurulusunun adinda ozunu buruze verir Birlesmis Statlar ifadesi musteqil statlar toplusunun tesviri olaraq orijinal formasinda cem halinda idi meselen Birlesmis Statlardir ing the United States are ifadesini ehtiva eden 1865 ci ilde ratifikasiya edilmisdi Tek formasi meselen Birlesmis Statlardir ing the United States is Amerika Vetendas muharibesi basa catdiqdan sonra meshur oldu Indi tek hali standart formadir cem hali bu Birlesmis Statlar ing these United States deyiminde saxlanilir Ferq istifadeden daha ehemiyyetlidir bu statlarin toplusu ve bir vahid arasindaki ferqdir ABS vetendasi Amerikalidir Birlesmis Statlar Amerika ve B S olkeye sifet olaraq istinad edilir Amerika deyerleri ABS quvveleri Ingilis dilinde sozu nadir hallarda Amerika Birlesmis Statlari ile bir basa bagli olmayan movzulara aiddir TarixEsas meqaleler ABS tarixi ABS nin iqtisadi tarixi veYerli xalqlar ve Kolumba qederki dovr tarixi Etrafli bax yerlesen UNESCO nun umumdunya irsiterefinden insa edilen Umumi olaraq qebul olunmusdur ki Berinq torpaq korpusu vasitesile Sibirden kocmus ve en azi 12 min il evvel gelib catmisdilar baxmayaraq ki artan subutlar daha evvel gelmelerini gosterir Torpaq korpusunden kecdikden sonra ilk amerikalilar Sakit Okean sahili boyunca ve ve buz ortukleri arasinda daxili buzsuz dehliz vasitesile cenuba hereket etdiler Klovis medeniyyeti e e 11 000 de meydana cixdi ve bu Amerikanin sonraki yerli medeniyyetlerinin ekseriyyetinin ecdadi hesab olunur Klovis medeniyyetinin Amerikanin ilk insan meskenini temsil etdiyine inanilirdi Iller kecdikce 15 550 il bundan evvele aid aletlerin de daxil oldugu daha cox subutlar pre Klovis medeniyyetleri ideyasini inkisaf etdirmisdi Bu ehtimal ki Simali Amerikaya immiqrasiyanin uc boyuk dalgasinin ilkini temsil edir Vaxt kecdikce Simali Amerikadaki yerli medeniyyetler getdikce daha murekkeblesdi cenub serqde movcud olmus kimi bezileri qabaqcil kend teserrufati mohtesem memarliq ve dovlet seviyyesinde cemiyyetler inkisaf etdirdi Cenubda Missisipi medeniyyeti eramizin 800 1600 cu iller arasinda Meksika serhedinden Floridaya qeder genislenerek ciceklendi Seher dovleti muasir ABS nin en boyuk en murekkeb Kolumba qederki dovr arxeoloji sahesi sayilir bolgesinde ise medeniyyeti ekincilikden daha cox asililiq yaradan yuzilerle davam eden kend teserrufati tecrubesinin en yuksek noqtesi kimi inkisaf etdi ABS de movcud olan UNESCO nun umumdunya irsinin ucu Pueblosa aid edilir Cako Medeniyyeti Milli Tarix Parki ve Hemcinin Luiziananin simal serqindeki medeniyyetine aid yerli amerikalilar terefinden insa edilen torpaq isleri de UNESCO nun umumdunya irsine daxil edilib Boyuk Goller bolgesinin cenubunda Irokezler Ittifaqi Haudenosuni XII ve XV esrler arasinda bir vaxtda yaradilmisdi Havay adalarinin ilk yasayis menteqeleri tarixi muzakire movzusu olmaga davam edir Arxeoloji deliller eramizin 124 cu ilinde yasayis menteqesinin movcudlugunu gosterir Yerli xalqlar ustunde tesirleri ve qarsiliqli elaqe Etrafli bax Hindi muharibeleri Hindi soyqirimlari ve Muasir ABS erazilerinde Avropa mustemlekeciliyinin tereqqisi ile tez tez isgal edildi ve didergin dusduler Amerikanin yerli ehalisi avropalilar geldikden sonra ve esasen tebii cicek ve qizilca xestelikleri kimi muxtelif sebeblere gore azaldi Avropa ile temas zamani Simali Amerikanin orijinal ehalisinin sayini texmin etmek cetin olsa da XX esrin evvellerinde terefinden tarixi qeydlerden istifade ederek 1600 cu ilde Meksikanin simalindaki yerli ehalinin sayini texmin etmek ucun cehd edildi Daha sonraki illerde Smitsonian Institutundan bu reqemleri yenileyib Yubleykr cenub Atlantik statlarinda ehalinin sayini 92 916 ve Korfez statlarinda ehalinin sayini 473 616 oldugunu texmin etse de alimlerin ekseriyyeti reqemi cox asagi hesab edir ehalinin cox daha yuksek Meksika korfezinin sahillerinde 1 100 000 Florida ve Massacusets arasinda yasayan 2 211 000 adam Mississipi vadisinde ve qollarinda 5 250 000 ve Florida yarimadasinda 697 000 nefer olduguna inanirdi Avropalilar ve yerli amerikalilar arasinda ilk qarsiliqli elaqe terefinden edilmisdir Indiyedek qalan bir sira skandinav saqasi ve onun yerli ehalisi ile elaqeli melumatlar verir Skandinavlar Kolumbdan texminen 500 il evvel Simali Amerikada meskunlasmaga cehd etdiler Kolonizasiyanin ilk gunlerinde bir cox avropali qida catismazligina xesteliklere ve yerli amerikalilarin hucumlarina meruz qalmisdilar Yerli amerikalilar tez tez qonsu tayfalarla muharibe etmis ve Avropalilarla onlarin muttefiq olmusdular Ancaq eyni zamanda bir cox yerli ve kolonist bir birinden asili hala geldi Kolonistler qida ve heyvan derisi yerliler ise silah sursat ve diger Avropa mallari ucun ticaret edirdi Yerliler bir cox koloniste qargidali paxla ve balqabagin harada ne vaxt ve nece becerilmeli oldugunu oyretdi Avropali misyonerler ve digerleri yerli amerikalilarin medenilesdirilmesinin ehemiyyetli olduguna hiss edir ve onlari Avropa kend teserrufati metodlarina ve heyat terzine uygunlasmaga cagirirdilar Avropalilarin meskunlasmasi Etrafli bax Simali Amerikanin kolonizasiyasi ve On uc koloniyakontinental ABS de avropalilarin qurdugu en qedim daimi yasayis menteqesidir 1565 ci il 1620 ci il Jan Leon Jerom Ferrisin resm eseri Indiki ABS nin erazisinde Avropa kolonizasiyasinin inkisafi ile tez tez isgal edilmis ve yerlerinden qovulmusdular Muasir ABS erazisine catan ilk avropalilar 1513 cu ilde Floridaya ilk seferini eden Xuan Ponse de Leon kimi ispan konkistadorlari olmusdu lakin de nezere alinsa Puerto Rikoya cixan Xristofor Kolumb bu serefe nail olub Ispanlar Florida ve Nyu Meksikoda ve kimi ilk yasayis menteqelerini saldilar Fransizlar ozlerininkini Mississippi cayi boyunca qurdular Simali Amerikanin serq sahillerinde Ingilislerin muveffeqiyyetli meskunlasmasi 1607 ci ilde Ceymstaunda ve 1620 ci ilde Pilqremlerin ile basladi Muhacirleri coxu axtaran idi Qitenin ilk secilmis qanunvericilik meclisi olan Virciniyanin 1619 cu ilde yaradildi sahile cixmazdan evvel Pilqremler ile baglandi ve Amerika koloniyalari boyunca inkisaf edecek numayendeliklerin ozunuidareetme ve konstitusionalizm numunesi ucun presedentler yaratdi Her koloniydaki muhacirlerin boyuk hissesi kicik fermerler idi ancaq bir nece on il erzinde koloniyalarin muxtelifliyi kimi diger senaye saheleri de inkisaf etdi tutun duyu ve bugda daxil idi Hasilat senayesinde xez baliqciliq ve taxta salban ustunluk teskil edirdi Istehsalcilar rom ve gemi hazirlayirdilar ve kolonizasiya dovrununu sonunda amerikalilar dunyanin demir techizatinin yeddide birini istehsal edirdiler Neticede seherler yerli iqtisadiyyatlari desteklemek ve ticaret merkezleri kimi xidmet etmek ucun sahillere sepelendiler Ingilis kolonistler ve diger qruplarin dalgalari ile tamamlandi Sahilyani torpaqlar daha da bahalasdiqca azad edilmis daha qerbe sixisdirildilar Ingilis kaperleri ile genismiqyasli bir kole ticaretine baslanildi Xesteliklerin az olmasi ve daha yaxsi qida ve mualice sebebi ile Simali Amerikada kolelerin orta omur uzunlugu cenuba nisbeten daha cox olmasi kole sayinin suretle artmasina sebeb oldu Kolonist cemiyyet esasen koleliyin dini ve menevi yonu baximindan bolunmusdu ve koloniyalar bu praktikanin lehine ve eleyhine qanun aktlari qebul etdiler Amma XVIII esrin baslamasi ile xususile cenub bolgelerinde emtee bitkilerinin ekilmesinde afrikali kolelerin yerini muzdlu nokerler aldi 1732 ci ilde Britaniyalilar terefinden kolonizasiyasi ile ABS ni emele getirecek on uc koloniyanin esasi qoyuldu Hamisinda ve respublikaciliga destek veren ozunuidare hissine sadiqliyi artan azad kisilerin bir coxuna aciq seckilerle mueyyenlesdirilmis yerli hokumetleri vardi Son derece yuksek dogum gostericileri asagi olum gostericileri ve sabit meskunlasma ile koloniya ehalisi suretle boyudu Nisbeten daha az yerli amerikali ehalisi tutulurdu kimi taninan 1730 cu ve 1740 ci illerin herekati hem dine hem de dini azadliga maragi artirdi Yeddiillik muharibe ABS de kimi taninir dovrunde ingilis ordulari Kanadani fransizlardan aldilar ancaq frankofon ehali cenub koloniyalarindan siyasi cehetden tecrid olunmus veziyyetde qaldi Zebt edilmis ve surgun edilmis yerli amerikalilari nezere almasaq 1770 ci ilde 13 Britaniya koloniyasinin 2 1 milyondan cox ehaliyesi var idi bu texminen Britaniyanin ucde birine beraberdi Yeni gelenlerin davam etmesine baxmayaraq 1770 ci illerde tebii artim tempi xaricde anadan olan amerikalilarin az oldugu veziyyetde idi Koloniyalarin Ingiltereden olan mesafesi ozunuidareetmenin inkisafina imkan verdi lakin muveffeqiyyetleri monarxlari mutemadi olaraq kralliq hakimiyyetini yeniden tesdiq etdirmeye sovq etdi 1774 cu ilde gemisi Santiago basciligi altinda indiki Britaniya Kolumbiyasindaki Vankuver adasinin girisine daxil oldu ve lovber saldi Ispanlarin gemiden enmemesine baxmayaraq yerliler xez ile Kaliforniyadan getirilmis qabigi mubadilesi etmek ucun gemiye teref uzduler O vaxtlar Ispaniya Portuqaliyaya mehdud lisenziya vermekle Asiya ve Simali Amerika arasinda ticareti inhisara almaga muveffeq olmusdu Ruslar Alyaskada boyuyen sistemini qurmaga basladiqda ispanlar Peresin bir coxu ile ilke imza atan seyahetleri ile ruslara meydan oxudu Ucuncu ve son ekspedisiyasi zamani kapitan Ceyms Kuk Havay ile resmi temasda olmus ilk avropalidir Kapitan Ceyms Kukun son ekspedisiyasi Simal Qerb kecidinin axtarisi meqsedile Simali Amerika ve Alyaska sahillerinde uzmesi daxil olmaqla texminen doqquz ay cekdi Musteqillik ve genislendirme 1776 1865 Etrafli bax ABS Istiqlal muharibesi ABS istiqlal beyannamesi Amerika inqilabi ve resm eseri ABS Istiqlal muharibesi Avropa hakimiyyetine qarsi musteqillik ugrunda ilk ugurlu koloniya mubarizesi idi Amerikalilar hokumetin xalqin yerli qanunvericilikde ifade edilen iradesine uygun olan bir ideologiyasi hazirladilar Onlar ingilis olmaq ve temsilciliyi olmayanlardan vergitutmama huquqlarini teleb etdiler Ingilisler imperiyani parlament vasitesile idare etmekde tekid edirdiler ve munaqise muharibeye cevrildi Ikinci Kontinental konqres 4 iyulda Istiqlal beyannamesini yekdillikle qebul etdi uzun preambulada butunu kisilerin beraber ve Yaradicilari terefinden onlarin ayrilmaz huquqlari ile birlikde yaradildigi ve bu huquqularin Boyuk Britaniya terefinden muhafize edilmediyini tanindi ve qetnamenin sozlerine gore on uc birlesmis Koloniya musteqil bir dovlet meydana getirdi ve daha Britaniya tacina sadiq qalmaga ehtiyac qalmadi Her il iyul ayinin dorduncu gunu Musteqillik gunu kimi qeyd olunur 9 sentyabrda Ikinci Kontinental konqres beyan etdi ki burada bu vaxta qeder Birlesmis Koloniyalar sozleri istifade edilir bu muraciet formasi gelecekde Birlesmis Statlar kimi deyisdirile biler 1777 ci ilde 1789 cu ile qeder fealiyyet gosteren zeif bir hokumet qurdu XVII esrden beri her bir eraziye stat statusu verildi 1781 ci ilde Yorktaun meglubiyyetinden sonra Britaniya 1783 cu il sulh muqavilesini imzaladi ve Atlantikin qerb sahilinden Missisipi cayina qeder Amerikanin suverenliyi tanindi Milliyetciler ABS Konstitusiyasinin yazilidigi 1787 ci il rehberlik etdiler 1788 ci ilde stat qurultaylarinda 1789 cu ilde federal hokumet elverisli nezaret ve balans yaratma prinsipi ile uc sobe olmaqla yeniden teskil edildi Inqilab ordusuna rehberlik eden Corc Vasinqton yeni konstitusiya ile secilen ilk prezident oldu 1791 ci ilde ferdi azadliqlarin mehdudlasdirilmasini federal seviyyede qadagan eden ve bir sira huququ mudafieni temin eden huquqlar haqqinda Bill qebul edildi 1808 ci ilde federal hokumet beynelxalq qul ticaretinin cinayet oldugunu qebul etmesine baxmayaraq 1820 ci ilden sonra yuksek gelirli pambiq ekini ve buna bagli olaraq qul sayi keskin artdi xususen 1800 1840 ci iller milyonlari protestantina cevrildi Bu simalda daxil olmaqla bir cox ictimai islahat herekatlarini guclendirdi cenubda metodistler ve baptistler qul ehalisi arasinda yayilirdi ABS nin stat ve erazilerinin xeritesi tex 1834 cu il Amerikalilarin isteyi uzun muddet davam eden Hindi muharibelerine sebeb oldu 1803 cu ilde Fransanin torpaq iddiasinda oldugu Luiziananin satin alinmasi demek olar ki olke erazisini iki defe artirdi Muxtelif naraziliqlara gore Ingiltereye qarsi 1812 ci il muharibesi elan edildi ve birlikde mubarize edildi ABS milletciliyi guclendi Floridaya bir sira herbi mudaxileler 1819 cu ilde Ispaniyanin burdan ve diger Korfez sahili erazileriden sebeb oldu Genislenme Eri ve kimi yeni kanallar ile baglanan boyuk su neqliyyati vasitesile Amerika boyunca hereket etmeye daha sonra suretli demiryollarinin olke erazisi boyunca yayilmasina baslamasindan sonra buxar gucunden asili oldu 1820 ci ilden 1850 ci illere qeder daha cox agderili kisilerin secki huququnu ehate eden bir sira islahatlara basladi bu 1828 ci ilden 1854 cu illere qeder Demokratlar ve Viqlerin hakim partiyalar oldugu yukselmesine sebeb oldu 1830 cu illerde hindileri qerbe kocurmekle numune oldu Ekspansionist erzinde Texas Respublikasi 1845 ci ilde ABS ye birlesdi 1846 ci ilde Britaniya ile imzalanan Oreqon muqavilesi indiki ABS nezaretine kecmesine getirib cixardi Meksika ABS muharibesinde qelebe Kaliforniya ve indiki boyuk qisminin Meksikanin guzeste getmesi ile neticelendi Amerika bizonu Yellouston Milli Parkinda Vayominq 1848 1849 cu iller Kaliforniya qizil herisliyi qerbe miqrasiyaya ve elave qerb statlarinin yaranmasina sovq verdi ABS de vetendas muharibesinden sonra yeni transkontinental meskunlarin yerdeyismesini asanlasdirdi daxili ticaret genislendi ve yerli amerikalilarla qarsidurmalar artdi Yarim esr erzinde Amerika bizonunun bezen bufallo adlanir mehvi bir cox medeniyyetlerine ekzistensial zerbe vurdu 1869 cu ilde yeni yerli amerikalilari sui istifadeden qorumaq daha cox muharibeden yayinmaq ve onlarin sonraki ABS vetendasligini temin etmek ucun calisirdi Bununla bele genismiqyasli munaqiseler Qerbde 1900 cu illere qeder davam etdi Vetendas muharibesi ve Yenidenqurma dovru Etrafli bax ABS de vetendas muharibesi ve Yenidenqurma dovruGettisberq doyusu resm eseri ve afroamerikalilarin koleliyine dair fikir ayriligi neticede ABS de vetendas muharibesine getirib cixardi Evvelce Ittifaqa daxil olan statlar olmaqla deyisiliye yol acaraq Senatda balans saxlanilmisdilar amma ehali arasinda ve Numayendeler Palatasinda azad statlar kole statlara nezeren ustunluk teskil edirdiler amma elave qerb erazisi ve daha cox bos torpaqlar ile kole ve azad statlar arasindaki gerginlik koleliyi genislendirmek ve ya mehdudlasdirmaq ucun federalizm ve erazilerin yerlesdirilmesine dair muzakirelere sebeb oldu koleliye qarsi Respublika Partiyasindan olan ilk prezident Avraam Linkolnun secilmesi ile on uc kole stati qurultay neticesinde ayrildigini elan etdi ve Amerika Konfederativ Statlarini Cenub u qurdu baxmayaraq ki federal hokumet Ittifaq ayrilmanin qanunsuz oldugunu mudafie etdi Bu ayrilmani temin etmek ucun separatcilar herbi emeliyyatlara basladi ve Ittifaq da eyni cavabi verdi Bunun neticesi olan muharibe texminen 618 000 esgerin ve bir cox vetendasin olumune sebeb oldu Bu munaqise Amerika tarixinde en olumcul herbi munaqise oldu Cenub qullarin azadligina qarsi mubarize aparirdi Ittifaq ise ilk novbede olkeni bir butun halda saxlamaq ucun mubarize aparirdi Bunula bele 1863 cu ilden sonra meydana gelen itkiler ve Linkolnun oz elan etmesi Ittifaq baximindan muharibenin esas meqsedini koleliyin legvine cevirdi Heqiqeten de Ittifaq 1865 ci il aprel ayinda muharibeni tamamile qazandiqda meglub olan Cenubdaki statlarin her birini koleliyi qadagan eden ratifikasiya etmeye mecbur etdi Muharibeden sonraki illerde ABS Konstitusiyasina elave edildi yuxarida adi cekilen on ucuncu deyisiklik ile yanasi kole olmus texminen dord milyon afroamerikaliya vetendasligi temin eden ve afroamerikalilarin nezeriyyede ses verme huququnu temin eden Muharibe ve onun neticesi reinteqrasiya ve yeni azad olunan qullarin huquqlarini temin etmekle Cenubun yeniden berpasi meqsedi dasiyan ehemiyyetli derecede artimina sebeb oldu Muharibeden sonra ciddi sekilde basladi Prezident Linkoln Ittifaq ve kecmis Konfedarasiya arasinda dostluq ve efvi tesviq etmeye tesebbus gostererken 14 aprel 1865 ci ilde Simal ile Cenub arasinda tekrar bir serhed cekdi Federal hokumetde Respublikacilar Cenubun yeniden qurulmasini ve afroamerikalilarin huquqlarinin temin edilmesini oz amallarina cevirdiler Onlar Demokratlarin guzeste getmek muqabilinde Respublikacilarin afroamerikalilarin huquqlarinin qorunmasi barede razilasdigi qeder israr etdiler Ozlerini adlandiran Cenublu ag Demokratlar Yenidenqurmadan sonra Cenubu oz nezaretlerine aldilar 1890 ci ilden 1910 cu illere qeder qondarma bolgenin bir cox qara ve bezi kasib aglarini huquqlarindan mehrum etdi Qaralar xususile Cenubda ile uzlesdiler Onlar hemcinin vaxtasiri daxil olmaqla qeyri qanuni zorakiliga meruz qaldilar Nyu York seherindeki avropali immiqrantlar ucun baslica giris qapisi olmusdu 1886 ci ilde hediyye edilmis Nyu York seherindeki Azadliq heykeli ABS ile yanasi azadliq demokratiya ve edaletin de simvoludur Elave immiqrasiya genislendirme ve senayelesme Esas meqaleler ABS nin iqtisadi tarixi ve Simalda urbanizasiya ve Cenubi ve Serqi Avropadan olkeni senayelesme ucun izafi icsi quvvesi ile temin etdi ve onun medeniyyetine cevrildi ve daxil olmaqla milli infrastruktur iqtisadi artima ve Vehsi Qerbin yasayis menteqelerinin boyumesine ve inkisafina sebeb oldu Daha sonra elektrik lampasinin ve telefonun ixtirasi kommunikasiya ve seher heyatina da tesir edecekdir ABS 1810 cu ilden en az 1890 ci iledek Mississippi cayinin qerbindeki Hindi muharibelerinde vurusdu Bu munaqiselerin ekseriyyeti yerli hindi erzilerinin guzeste gedilmesi ve sonuncularin mehkum olmasi ile neticelendi Bu mexaniki becerilen ekin sahelerini daha da genislendiridi beynelxalq bazarlar ucun elave deyerleri artirdi Materik genislenmesi 1867 ci ilde Rusiyadan Alyaskanin satin alinmasini da ehate etmisdi 1893 cu ilde Havayda Amerikayonumlu quvveler ve 1898 ci ilde ABS ye yaratdi Eyni il Ispan ABS muharibesi neticesinde Puerto Riko Quam ve Filippin Ispaniya terefinden guzeste gedildi 1900 cu ilde basa catdiqdan sonra Amerika Samoasi ABS terefinden elde edildi ABS 1917 ci ilde ABS Vircin adalarini Danimarkadan satin aldi XIX esrin sonu ve XX esrin evvellerinde suretli iqtisadi inkisaf bir cox gorkemli senayecilerin yukselmesine sebeb oldu Con Rokfeller ve Endru Karnegi kimi demir yolu ve senayesinde milli irelileyise rehberlik etmisdi Bankciliq C P Morqanin ehemiyyetli rolu ile birlikde iqtisadiyyatin muhum hissesine cevrildi Edison ve Tesla elektrik enerjisinin senayeye evlere ve kucelerin isiqlandirilmasi ucun genis yayilmasini oz ohdelerine goturduler Henri Ford avtomobil senayesinde inqilab etdi Amerika iqtisadiyyati bum yasayaraq dunyanin en nehengine cevrildi ve ABS boyuk guc statusu elde etdi Bu dramatik deyisiklikler ictimai igtisaslar ve ve herekatlarin yukselmesi ile musayiet olundu Bu dovr sonunda qadinlara secki huququnun verilmesi spirtli icki qadagasi istehlak mallarinin tenzimlenmesi isci veziyyetine reqabet ve diqqetin temin edilmesi ucun daha cox daxil olmaqla bir cox ictimai sahelerde ciddi islahatlar keciren Proqressiv dovrunun inkisafi ile sona catdi Birinci Dunya muharibesi Boyuk bohran ve Ikinci Dunya Muharibesi Etrafli bax Birinci Dunya muharibesi Boyuk bohran ve Ikinci Dunya muharibesiBoyuk bohran dovrunde 1931 ci ilde Empayr Steyt Bildinq tamamlandiginda dunyanin en hundur binasi idi ABS Birinci Dunya muharibesinin basladigi 1914 cu ilden Merkezi quvvelerin axinina qarsi ile formal olaraq yanasi destek quvve qisminde muharibeye qosuldugu 1917 ci ile qeder biteref qaldi 1919 cu ilde prezident Vudro Vilson Paris Sulh Konfransinda aparici diplomatik rol oynadi ve ABS nin Milletler Liqasina qosulmasini guclu sekilde mudafie etdi Buna baxmayaraq Senat bunu tesdiqlemekden imtina etdi ve Milletler Liqasini tesis eden Versal muqavilesini ratifikasiya etmedi 1920 ci ilde qadin huquqlari herekati qebulunu temin etmisdi 1920 ci ve 1930 cu illerde ucun radiolarin artimi ve erken televiziyanin ixtirasi musahide edildi Kukreyen iyirmilerin tereqqisi ve baslangici ile sona catdi 1932 ci ilde prezident secildikden sonra Franklin D Ruzvelt yaradilmasini da ehate eden ile cavab verdi Amerikanin cenubundan milyonlarla Birinci Dunya muharibesinden evvel baslamis ve 1960 ci illere qeder davam etmisdir halbuki 1930 cu illerin ortalarinda bir cox kend teserrufati icmalarini yoxsullasdirdi ve qerbe yeni koc dalgasini guclendirdi Ikinci Dunya muharibesi dovrunde evvelce biteref olan ABS Almaniyanin Avropa qitesinin boyuk hissesini isgal etmesi ile 1941 ci il mart ayinda proqrami vasitesile Muttefiqlere material tedaruk etmeye basladi 7 dekabr 1941 ci ilde Yaponiya imperiyasinin gozlenilmeden basladigi Porl Harbor hucumu ABS ni Ox quvvelerine qarsi Muttefiqlere qosulmaga tesviq etdi Muharibe dovrunde ABS Britaniya Sovet Ittifaqi ve Cin ile yanasi muharibeden sonraki dunya planini razilasdiran Muttefiq quvvelerinin biri hesab olunurdu Olke texminen 400 000 herbi personalini itirmesine baxmayaraq muharibeden iqtisadi ve herbi nufuzunu daha da artiraraq cixdi Manhetten layihesinin Triniti sinagi nuve silahinin ilk partlayisi idi Boyuk Britaniya Sovet Ittifaqi ve diger muttefiqler ile yeni beynelxalq maliyye institutlari ve Avropanin muharibeden sonra yeniden qurulmasi haqqinda muqavilelerin imzalandigi ve Yalta konfranslarinda ABS nin aparici rolu olmusdur Muttefiqler qazandiqda 1945 ci ilde San Fransiskoda kecirilen muharibeden sonra fealiyyete baslayacaq BMT Nizamnamesi hazirlandi ABS ilk nuve bombasini inkisaf etdirdi ve Yaponiyanin Hirosima ve Naqasaki seherlerinde istifade etmesi sebeb olaraq 2 sentyabrda Ikinci Dunya muharibesini sonlandirdi olaraq bilinen parad ve bayramlar basladi Soyuq muharibe ve mulki huquqlar dovru Esas meqaleler ve Etrafli bax Soyuq muharibe Kosmik yaris ve ReyqanomikaMartin Luter Kinq Sent Pol seherinde yerlesen Minnesota Universitetinde mitinqde cixis ederken 27 aprel 1967 ci ilABS Prezidenti Ronald Reyqan solda ve Sov IKP MK nin Bas katibi Mixail Qorbacovun sagda 1985 ci ilde Ikinci Dunya muharibesinden sonra Soyuq muharibe kimi taninan dovrde ideoloji olaraq kapitalizm ve kommunizm ve geosiyasi baximdan Atlantik ve Avrasiya dusergelerine bolunmus ABS ve Sovet Ittifaqi guc yarisina basladi Bir terefde ABS ve onun NATO muttefiqleri diger terefde ise SSRI ve onun Varsava Pakti muttefiqleri ile Avropanin herbi elaqelerinde hokmranliq edirdiler ABS kommunist nufuzunun genislenmesine qarsi siyaseti hazirladi ABS ve Sovet Ittifaqi vasitecilik muharibeleri etseler ve guclu nuve silahlari inkisaf etdirseler de iki olke birbasa herbi munaqiseden cekinirdi ABS bir cox hallarda Sovet himayesinde oldugunu dusunduyu herekatina qarsi cixirdi ve bezen sagci hokumetlere qarsi rejim deyisikliyi ucun birbasa mudaxile edirdi 1950 53 cu illerde Koreya muharibesinde Amerika esgerleri kommunist Cin ve Simali Koreya quvveleri ile doyusduler Sovet Ittifaqinin 1957 ci ilde ilk suni peyki buraxmasi ve 1961 ci ilde ilk insanli kosmik ucusu baslatmasina qarsi 1969 cu ilde ABS nin Aya insanin ayaq basdigi ilk olkeye cevrilmesi Kosmik yaris in baslangicini qoydu Cenub Serqi Asiyada vasitecilik muharibesi sonda Vyetnam muharibesinde ABS nin tam istirak etmesi ile neticelendi Oz olkesinde ABS ve ve suretle artimina nail oldu tikintisi novbeti on iller erzinde olkenin infrastrukturuna boyuk tesir gosterdi Milyonlarla insan fermalardan ve boyuk seheretrafi menzillere kocdu 1959 cu ilde Havay olkeye qosulan 50 ci ve sonuncu ABS stati oldu Artan Martin Luter Kinqin gorkemli liderliyi ve onderliyinde seqreqasiya ve diskriminasiyaya qarsi istifade edirdi Mehkeme qerarlari ve qanunvericiliyin birlesmesi irqci ayri seckiliyi dayandirmaga calisan ile basa catmisdi Bu arada ve seksual inqilaba qarsi alovlanan genislenirdi ve yaradilmasi elece de yaslilara ve yoxsullara tibbi sehiyye xidmeti temin eden mufavif olaraq ve adli iki proqram daxil olmaqla nin baslamasi sosial teminat huquqlarini ve xerclerini genislendirdi 1970 ci iller ve 1980 ci illerin evvelleri staqflyasiyanin baslangici oldu 1980 ci ilde prezident secildikden sonra Ronald Reyqan iqtisadi durgunluga azad bazar yonumlu islahatlarla cavab verdi cokusunden sonra o cekindirme den imtina etdi ve SSRI ye qarsi daha tecavuzkar strategiyasina basladi Kecen on il erzinde qadinlarin emek fealiyyetinde istirakinin artmasindan sonra 1985 ci iledek yasi 16 ve daha cox olan qadinlarin ekseriyyeti isle temin olundu 1980 ci illerin sonlari Sovet Ittifaqi ile munasibetlere getirdi ve 1991 ci ilde onun dagilmasi Soyuq Muharibeni sonlandirdi Bu ABS nin dunyadaki dominant supergucu kimi olmasina getirib cixardi Ikinci Dunya muharibesinden sonraki dovrde ortaya cixan Pax Americana konsepsiyasi Soyuq muharibeden sonra termini olaraq genis populyarliq qazanmisdi Yeni tarix Esas meqaleler ve Etrafli bax Korfez muharibesi 11 sentyabr terror aktlari veAsagi Manhettende yerlesen Dunya Ticaret Merkezi islam terorist qrupu El Qaide terefinden toredilen 2001 ci il 11 sentyabr terror aktlari zamaniOnun yerinde yeni tikilmis Dunya Ticaret Merkezi 1 Soyuq muharibeden sonra 1990 ci ilde Seddam Huseynin rehberliyinde Iraqin ABS nin muttefiqi olan Kuveyti isgal ve birlesdirmeye cehd etdiyi vaxt Yaxin Serqde yaranan munaqise 1990 ci ilde bohrana sebeb oldu Qeyri sabitliyin diger bolgelere yayilacagindan qorxan prezident Corc H U Bus Seudiyye Erebistani mudafie meqsedile Sehra qalxani emeliyyati ve Sehra firtinasi emeliyyatina basladi Iraqa qarsi ABS liderliyindeki 34 olkeden olan Iraq quvvelerini Kuveytden muveffeqiyyetle cixartdi ve kecmis monarxiyani berpa etdi yaranan Internet beynelxalq akademik sebekelere sonra ise 1990 ci illerde ictimaiyyete yayilir bu da qlobal iqtisadiyyata cemiyyete ve medeniyyete boyuk tesir gosterir rehberliyinde sabit pul siyaseti ve sebebiyle 1990 ci iller 2001 ci ilde sona catan muasir ABS tarixinde sahid oldu 1994 cu ilin evvellerinde ABS 450 milyon insanin 17 trilyon deyerinde mehsul ve xidmet istehsal etdiyi Simali Amerika Azad Ticaret Assosiasiyasina NAFTA daxil oldu Muqavilenin meqsedi 1 yanvar 2008 ci iledek ABS Kanada ve Meksika arasinda ticaret ve investisiya maneelerini aradan qaldirmaq idi Uc terefdas arasinda ticaret NAFTA quvveye mindikden sonra artmisdir 2001 ci il sentyabrin 11 de El Qaide terrorculari Nyu York seherindeki Dunya Ticaret Merkezine ve Vasinqtonda yerlesen Pentaqona zerbe vurdu texminen 3 000 nefer helak oldu Buna cavab olaraq ABS ve Iraq muharibesini ehate eden baslatdi 2007 ci ilde Bus administrasiyasi artirmis bu da siddetin muveffeqiyyetle azaldilmasina ve regionda daha cox sabitliye getirib cixarmisdi Elverisli menzillerin tesviq edilmesi ucun hokumet siyaseti korporativ ve tenzimleyici idareetmede genis yayilmis ugursuzluqlar ve Federal Ehtiyat terefinden mueyyen edilmis tarixen asagi faiz dereceleri Boyuk bohrandan sonra olke tarixinde en boyuk daralma olan ile neticelenen sebeb oldu Ilk afroamerikali ve prezident olan Barak Obama bohranin ortasinda ve bohranin menfi tesirlerini azaltmaq ve tekrarlanmamasini temin etmek ucun olan qebuluna nail oldu Bu stimul infrastrukturun tekmillesdirilmesine ve issizliyin nisbeten azalmasina serait yaratdi Iqtisadiyyata tesirleri haqqinda muzakireler olmasina baxmayaraq Dodd Frank maliyye sabitliyi ve istehlakci qorumasini yaxsilasdirdi 2010 cu ilde Obama administrasiyasi texminen bes on il erzinde olkenin sehiyye sistemine mandat ve daxil olmaqla en genis islahatlari heyayta keciren qebul etdi Qanun 2016 ci ilde 24 milyon neferi ehate ederek saglamliq sigortasi olmayan insanlarin sayinin ve faizinin ehemiyyetli derecede azaldilmasina getirib cixardi lakin sehiyye xercleri sigorta haqlari ve iqtisadi gostericilere tesirleri sebebinden mubahiseli qalir 2009 cu il iyun ayinda tenezzulun miniumuma catmasina baxmayaraq seciciler iqtisadiyyatin berpasinin yavas tempi qarsisinda meyus qaldilar Obamanin siyasetine qarsi cixan Respublikacilar ile Numayendeler Palatasini ve Senati nezaret altina aldilar 2009 ve 2010 cu illerde Iraqdaki ABS qosunlarinin boyuk qismi ve bolgedeki muharibenin 2011 ci il dekabr ayinda resmen bitdiyi elan edildi Geri cekilme El Qaidenin bolgedeki varisi olan Iraq Sam Islam Dovletinin yukselmesi neticesinde sebeb oldu 2014 cu ilde Obama elan etdi Novbeti il ABS 5 1 qrupu olkelerinin uzvu olaraq Iranin nuve proqraminin inkisafini lengitmeye yoneldilmis sazis olan imzaladi baxmayaraq ki ABS 2018 ci il may ayinda sazisden geri cekildi 2016 ci il ABS Prezident seciklerinde Respublikaci Donald Tramp ABS nin 45 ci prezidenti secildi Tramp ABS tarixinde en yasli ve en varli prezident secilmisdir Cografiya iqlim ve tebietEsas meqaleler ABS cografiyasi veKontinental ABS ve etraf erazilerin kompleks peyk sekli ABS nin butun quru erazisi texminen 3 800 000 kvadrat mil 9 841 955 km2 bunun ise 2 959 064 kvadrat mil 7 663 940 6 km2 hissesini kontinental ABS teskil edir Kontinental ABS den Kanada ile ayrilmis Alyaska 663 268 kvadrat mil 1 717 856 2 km2 erazi ile en boyuk statdir Sakit okeanin simalinda Simali Amerikanin cenub qerbinde yerlesen arxipelaqda olan Havay 10 931 kvadrat mil 28 311 km2 eraziye malikdir Puerto Riko Amerika Samoasi Quam Simali Mariana adalari ve ABS Vircin adalarinin ehaliye malik erazileri birlikde 9 185 kvadrat mil 23 789 km2 erazini ehate edir Yalniz quru erazisi nezere alindiqda Rusiya ve Cinden sonra ucuncu olan ABS Kanadanin onundedir ABS Rusiya ve Kanadadan sonra ve Cinden evvel ve ya sonra olmaqla umumi sahesine torpaq ve su gore dunyanin ucuncu ve ya dorduncu en boyuk olkesidir Siralama Cin ve Hindistan terefinden mubahise edilen iki erazinin nece hesablandigina ve ABS nin umumi olcusunun nece olculduyune bagli olaraq deyisir Meselen Britannika Ensiklopediyasi ABS nin olcusunu 3 677 649 kvadrat mil 9 525 067 km2 olaraq gosterir cunki onlar olkenin sahil ve ya mehelli sularini saymir Bu sulari ehate eden The World Factbook reqemi 3 796 742 kvadrat mil 9 833 517 km2 olaraq verir Atlantik boyu sahil duzenliyinin daxilinde daha cox meseler ve yasti tepelerine rast gelinir Appalac daglari serq sahilini Boyuk gollere ve Orta Qerbin otlaqlarina bolur Dunyanin dorduncu en uzun cay sistemi olan Missisipi Missuri cayi olkenin merkezi ile esasen simal cenub istiqametinde hereket edir yasti munbit prerileri cenub serqde bir bolge terefinden bolunerek qerbe uzanir Olkede en yuksek noqte olan Denali dagi Boyuk duzenliklerin qerb serheddindeki Qayali daglar olkenin simalindan cenuba uzanir ve Koloradoda 14 000 fut 4 300 m den cox yuksekliyine catir Daha serqde qayali ve Ciuaua ve Moxave kimi sehralar var ve dag silsileleri yaxin uzanir ve her ikisi de 14 000 fut 4 300 m den artiq yuksekliye catirlar Kontinental ABS nin Kaliforniya statindadir ve aralarinda sadece 84 mil 135 km mesafe vardir 20 310 fut 6 190 5 m hundurluye malik Alyaska Denalisi Mak Kinli dagi olkenin ve Simali Amerikanin en yuksek noqtesidir Aktiv vulkanlar Alyaskanin Aleksandr ve Aleut adalari boyunca yayilmisdir ve Havay vulkanik adalardan ibaretdir Qayalarda yerlesen Yellouston Milli Parkinda esasini teskil eden supervulkan qitenin en boyuk vulkanik xususiyyetidir ABS dunyanin diger olkelerinin her birinden daha cox ekoregiona malikdir Boyuk miqyasli ve cografi muxtelifliyi ile ABS ekser iqlim novlerini ehate edir serqinde iqlim simalda cenubda qeder deyisir 100 cu meridianin qerbindeki Boyuk duzenlikler yarimsehradir Qerb daglarinin cox hissesi dag iqlimine malikdir Boyuk hovzede ve Cenub qerbdeki sehralarda col Araliq ve Oreqon Vasinqton ve cenubi Alyaskada deniz iqlimi movcuddur Alyaskanin ekseriyyeti subarktik ve ya arktikdir Havay ve Floridanin cenub kenari Karib ve Sakit okean erazilerinde oldugu kimi tropikdir Ekstremal hava qeyri adi deyil Meksika korfezini ehateleyen statlar qasirgalara meyillidir ve dunya tornadolarinin ekseriyyeti olke daxilinde esasen Orta Qerb ve Cenubdaki adli erazilerde bas verir Vehsi tebiet Esas meqaleler ABS faunasi ve Agbas qartal 1782 ci ilden beri ABS nin milli qusudur ABS ekologiyasi kontinental ABS ve Alyaskada texminen 17 000 novu musahide edilir ve Havayda 1 800 den artiq cicekli bitki novu vardir bunlarin bezileri materikde musahide edilir ABS 428 memeli 784 qus 311 surunen ve 295 amfibiya novune ev sahibliyi edir Texminen 91 000 heserat novu tesvir edilmisdir Agbas qartal ABS nin hem hem de ve olkenin ozunemexsus simvoludur 59 ve yuzlerle diger federal idareye tabe park mese ve erazileri var Umumiyyetle hokumet olkenin torpaq sahesinin 28 ne sahibdir Bunlarin ekseriyyeti baxmayaraq ki bunlarin bezileri neft ve qaz hasilati dag meden agac tedaruku ve ya iribuynuzlu maldarliq ucun icareye verilir texminen 0 86 i herbi meqsedler ucun istifade olunur 1970 ci ilden milli gundelikde olub Etraf muhit mubahiselerine neft ve nuve enerjisi ile bagli muzakireler hava ve suyun cirklenmesi vehsi tebietin qorunmasinin iqtisadi xercleri agac tedaruku ve mesesizlesme ve qlobal istilesmeye qarsi beynelxalq reaksiyalar daxildir Bir cox federal ve stat qurumlari istirak edir En gorkemlisi olan EPA 1970 ci ilde prezidentin emri ile yaradilmisdir Vehsi tebiet ideyasi 1964 cu ilden beri ile ictimai torpaqlarin idare edilmesini formalasdirmisdir terefinden izlenilen tehluke altinda ve nesli kesilmekde olan novler ve onlarin yasayis yerlerine qorumaq ucun nezerde tutulmusdur DemoqrafiyaEsas meqaleler Amerikalilar veEhali Illere gore ehaliIl Ehl 3 929 214 5 308 4830 7 239 8810 9 638 4530 12 866 0200 17 069 4530 23 191 8760 31 443 3210 38 558 3710 50 189 2090 62 979 7660 76 212 1680 92 228 4960 106 021 5370 123 202 6240 132 164 5690 151 325 7980 179 323 1750 203 211 9260 226 545 8050 248 709 8730 281 421 9060 2010308 745 5380 Texm 2018327 167 4340 1610 1780 ci iller ehali melumati Qeyd edek ki siyahiyaalma reqemleri 1860 ci ile qeder ehate etmir ABS Siyahiyaalma Burosu olkenin ehalisini 1 iyul 2018 ci il tarixine olan melumata esasen 327 167 434 olaraq hesablamis ve buna her 13 saniyede bir nefer tam artim ve gunde texminen 6 646 adam elave edilir XX esr erzinde demek olar ki dord defe artan ABS ehalisi 1900 cu ilde 76 2 milyondan 2000 ci ilde 281 4 milyon nefere catmisdir Cin ve Hindistandan sonra en cox ehaliye malik olke olan ABS boyuk ehali artiminin proqnozlasdirildigi yegane boyuk senaye olkesidir 1800 cu illerde orta hesabla bir qadina 7 04 usaq dusurdu 1900 cu illerde ise bu reqem 3 56 ya endi 1970 ci illerin evvelinden etibaren dogum seviyyesi 2017 ci ilde qadin basina dusen 1 76 usaq ile 2 1 e beraber evezetme nisbetinden asagi dusmusdur Xarici dogumlularin immiqrasiyasi xaricde dogulan ehalinin sayini iki defe artiraraq 1990 ci ilde texminen 20 milyondan 2015 ci ilde 45 milyona catdiraraq ABS ehalisi suretle artiminin davam etmesine sebeb oldu bu ehali artiminin ucde birini teskil edirdi 2018 ci ilde demek olar ki 90 milyon immiqrant ve onlarin ABS de dogulmus usaqlari var idi bu umumi ABS ehalisinin 28 ine beraber idi ABS bir cox muxtelif milletlere malikdir 37 1 milyondan cox numayenedesi var en boyuk etnik qrupdur 50 milyondan cox onlari texminen 37 milyon texminen 31 milyon ve texminen 28 milyon izleyir Ag amerikalilar esasen Avropali ecdada malik qruplar en boyuk Qara amerikalilar olkenin en boyuk irqi azligi qeyd edek ki ABS Siyahiyaalma Burosu irqi qrup kimi yox etnik qrup kimi hesaba alir ve en boyuk ucuncu ecdad qrupudur Amerika asiyalilari olkenin ikinci en boyuk irqi azligidir en boyuk uc amerika asiyalilari etnik qrupu ve 2015 ci il sorgularinin neticelerine gore Avropa menseli en boyuk Amerika cemiyyeti teskil eden 2010 cu ilde ABS ehalisine bezi ve sirf bele bir nesilden 2 9 milyon neslinden texminen 5 2 milyon nefer ve ve sirf 0 5 milyon neslinden 1 2 milyon nefer daxil idi Siyahiyaalma 2010 cu ilde resmi bes irq kateqoriyasinin her hansi bir ile mueyyen edile bilmeyen 19 milyondan cox adami Bezi Diger Irq kimi hesab etmisdi bunlardan 18 5 milyondan coxu 97 Hispanik etnik mensubiyyetine aid idi 200 cu ilde ABS statinin her birinde hakim ecdadlar Afrikali ehali artimi sertler resmi olaraq evezlenebilir esas 50 5 milyon Hispanik menseli amerikali Siyahiyaalma Burosu terefinden ayri ayri paylasmis kimi taninir hispanik amerikalilarin 64 i 2000 2010 cu illerde olkenin hispanik ehalisi 43 artib qeyri hispan ehalisi ise yalniz 4 9 artib Bu artimin cox hissesi immiqrasiyadir 2007 ci ilde ABS ehalisinin 12 6 i bu reqemin 54 i Latin Amerikasinda dogulmusdur ABS de fertilliyin 2007 ci ilde 2 08 den 2017 ci ilde 1 76 a dusmesi esasen yasli qadinlarin 2 1 olan evezetme nisbetinden az olan dogum nisbetinin yukselmesine baxmayaraq Hispaniklerin yeniyetmelerin ve genc qadinlarin dogum nisbetinin azalmasi ile elaqedardir 2018 ci ilde ABS ehalisinin orta yasi 38 1 il olmusdu 2012 ci ilde azliqlar Siyahiyaalma Burosu terefinden qeyri Hispanik ve coxirqli olmayan yanasi terif edilen ehalinin 37 2 ni ve bir yasdan asagi usaqlarin 50 ni teskil etmisdi ve 2044 cu ile qeder nisbi ekseriyyeti teskil edeceyi proqnozlasdirilir ABS de dogum nisbeti ehalinin her 1000 neferine 13 dur ki bu da dunya ortalamasindan 5 dogus azdir tempi musbet 0 7 faizdir bu da 2017 ci maliyye ili ucun bir milyondan cox immiqrant onlarin ekseriyyeti yolu ile daxil olmusdur ucun yasayis huququ verilmisdir beri yeni sakinlerin baslica menbeyi olmusdur Cin Hindistan ve 1990 ci illlerden beri her il donor olkler arasinda ilk dordlukde olmusdur 2012 ci il 2012 ci il tarixine olan melumata esasen texminen 11 4 milyon sakin qanunsuz immiqrantdir 2015 ci il 2015 ci il tarixine olan melumata esasen butun immiqrantlarin 47 i Hispanik 26 i asiyali 18 i ag ve 8 i qaradir Asiyadan olan immiqrantlarin faizi artarken Hispaniklerin faizi ise azalir Qeyri qanuni immiqrantlarin texmini sayi 2007 ci ildeki 12 2 milyonluq pik noqteden 2017 ci ilde 10 7 milyona enmisdir 2017 ci ilde ABS de 33 000 muhacir kocuruldu Bu on iller erzinde ilk defe dunyanin diger hisselerinden az idi 2017 ci il sorgusu yetkin amerikalilarin 4 5 nin qadinlarin 5 1 i ve kisilerin 3 9 i LGBT oldugunu mueyyenlesdirdi En yuksek faiz Kolumbiya dairesinde 10 elde edilmis en asagi faize malik stat ise 1 7 ile Simali Dakota olmusdur Baslica yasayis meskenleri ABS Siyahiyaalma Burosu yasayis menteqelerini sehere MSE ler ve daha boyuk BSE gore siralayir Amerikalilarin texminen 82 i urban erazilerde seheretrafi daxil olmaqla yasayir onlarin da texminen yarisi ehalisi 50 000 den cox olan seherlerin sakinidirler ABS meqaregion kimi taninan bir cox seher birlesmelerine malikdir en boyuyu olan sonra ve gelir 2008 ci ilde 273 birlesmis belediyyenin 100 000 den cox ehalisi var idi 9 seherde bir milyondan cox ve dord iki milyondan cox Nyu York Los Anceles Cikaqo ve Hyuston ehali olmusdur Bir milyondan cox ehalisi olan 52 var En suretli inkisaf eden 50 metro erazisinin 47 i Qerbde ve ya Cenubdadir San Bernardino Dallas Hyuston Atlanta ve Finiks metro erazilerinde 2000 ve 2008 ci iller arasinda ehali artimi bir milyondan cox olmusdur Dil Esas meqale Ingilis dili Amerikan ingiliscesi de fakto Federal seviyyede resmi bir dil olmasa da ABS vetendasligina qebul sertleri kimi bezi qanunlar ingilis dilini teleb edir 2010 cu ilde bes ve daha cox yasi olan ehalinin texminen 230 milyonu ve ya 80 i evde yalniz ingilis dilinde danisirdi Ehlinin 12 i terefinden evde danisilan ikinci en umumi dil ve en cox tedris edilen ikinci dildir Bezi amerikalilar 32 statada oldugu kimi olkenin resmi dilini ingilis dili olmasina terefdardirlar Havayda stat qanunlarina gore ve ingilis dilinin her ikisi resmi dildir Alyaska ingilis dili ile yanasi taniyir Resmi dil olmasina baxmayaraq Nyu Meksiko qaydalari ingilis ve ispan dilinin Luiziana qaydalari ise ingilis ve istifadesini nezerde tutur Kaliforniya kimi diger statlar mehkeme formalari daxil olmaqla bezi hokumet senedlerinin ispanca versiyalarinin derc edilmesini tovsiye edirler Bir nece federal torpaq ingilis dili ile yanasi oz yerli dillerini de resmi taninmasini temin etmisler resmi olaraq Amerika Samoasi terefinden taninir Camorro dili Quamin resmi dilidir ve camorro dilinin her ikisi Simali Marian adalarinda resmi taninir Ispan dili Puerto Rikonun resmi dilidir ve orada ingilis dilinden daha cox danisilir ABS de usaq baxcasindan universitetlerin bakalavr seviyyesine qeder qeydiyyat sayi baximindan ispan texminen 7 2 milyon telebe fransiz 1 5 milyon ve alman 500 000 dilidir Diger cox tedris edilen dillere latin ve daxildir Butun amerikalilarin 18 i ingilis dilinden elave en az bir dil danisdigini iddia edir ABS de 1 milyondan cox insanin evde danisdigi diller 2016 ci il Dil Ehalinin faizi Danisanlarin sayi Ingilis dilini ela danisanlarin sayi Ingilis dilini ela danismayanlarin sayiIngilisce sadece 80 237 810 023 N A N AIspanca daxil olmaqla amma Puerto Riko istisna olmaqla 13 40 489 813 23 899 421 16 590 392Cince Mandarin ve Kanton daxil olmaqla butun novler 1 0 3 372 930 1 518 619 1 854 311Taqalca Filippin dili daxi olmaqla 0 5 1 701 960 1 159 211 542 749Vyetnamca 0 4 1 509 993 634 273 875 720Erebce butun novler 0 3 1 231 098 770 882 460 216Fransizca ve daxil olmaqla 0 3 1 216 668 965 584 251 087Koreyaca 0 2 1 088 788 505 734 583 054Din Esas meqale ABS de dinABS de dini mensubiyyet 2014 cu il Mensubiyyet ABS ehalisinin i70 6 70 6 46 5 46 5 25 4 25 4 14 7 14 7 6 5 6 5 20 8 20 8 Mormonlar 1 6 1 6 Yehovanin Sahidleri 0 8 0 8 Serqi pravoslav kilsesi 0 5 0 5 Diger xristianliq 0 4 0 4 1 9 1 9 1 2 1 2 0 9 0 9 0 9 0 9 Diger inanclar 1 8 1 8 22 8 22 8 Xususi hec bir sey 15 8 15 8 Aqnostik 4 0 4 Ateist 3 1 3 1 Bilmir veya cavab vermir 0 6 0 6 ABS Konstitusiyasina edilen dinin zemanet verir ve uygun olaraq Konqresi qanunlarin qebul edilmesine qadaga qoyur 2013 cu ildeki sorguda amerikalilar 56 i dinin onlarin heyatinda cox onemli rol oynadigini demisdiler bu reqem de diger inkisaf etmis olkelerden cok daha yuksekdir 2009 cu il Qellap sorgusunda amerikalilarin 42 i heftelik ve ya demek olar ki heftelik kilsede istirak etdiyini soylediler bu reqem en az Vermontda olmaqla 23 ve en cox Missisipide olmaqla 63 deyisir Diger Qerb olkelerinde oldugu kimi ABS daha az dindar hala gelir 30 yasdan genc amerikalilar arasinda dinsizlik suretle genislenir Sorgular gosterir ki 1980 ci ilin ortalarindan etibaren butun Amerikada mutesekkil dine olan inam azalib xususen de genc amerikalilar getdikce dinsiz olurlar 2012 ci il tedqiqatina esasen ABS ehalisi arasinda protestantligin cekisi 48 e enmisdir bu da ilk defe onun ekseriyyetin dini kateqoriyasi statusunu elinden almisdir 2 2 usaga malik xrsitianlarla muqayisede dinsiz amerikalilarin 1 7 usagi var Xristianlarin 52 nin evliliyi ile muqayisede dinsizlerin 37 evlilik ile evlenmeye daha az heveslidirler 2014 cu il sorgusuna esasen ABS deki yetkinlerin 70 6 i ozlerini hesab edirler Protestantliq 46 5 e malik olsa da 20 8 ile en genis tek mezhebi formalasdirir 2014 cu ilde ABS yetkinlerinin 5 9 i qeyri xristian dine inandiqlarini dediler Bunlara 1 9 1 2 0 9 ve 0 9 aiddir Tedqiqatda amerikalilarin 22 8 i ozlerini aqnostik ateist ve ya sadece dini olmayan kimi tesvir etdiler bu 1990 ci ilden 8 2 artiq idi Burada hemcinin Sayentologiya Behailik Siqhizm Caynizm Sintoizm Konfutsicilik Satanizm Daosizm ve Deizm icmalari vardir texminen butun amerikalilarin yarisi hesabina en boyuk xristian dini qruplasmasidir Baptistler umumi sekilde 15 4 ile protestantligin en boyuk mezhebini teskil edirler ve ABS ehalisinin 5 3 nin mensub oldugu en genis ferdi protestant mezhebidir Baptistlerden basqa diger protestant kateqoriyalarina Metodizm Ellinciler mueyyenlesdirilmemis Protestanlar Luteranliq diger Kalvinizm Anqlikanizm Adventisizm Anabaptistler ve daxildir Amerikali protestantlarin ucde ikisi dusunurler ABS de amerikadaki ve koloniyalarinda elece de ingilis koloniyasi olan yaranmisdir Daha sonra irland italyan polyak alman ve hispanik immiqrasiya neticesinde inkisaf etdi Rod Aylend en boyuk Katolik nisbete malikdir umumi ehalinin 40 i Yuta Mormonizmin ehalisinin ekseriyyetinin dini oldugu yegane statdir hemcinin Arizona Kaliforniya Aydaho Nevada ve Vayominq erazlerine qeder genislenib Serqi pravoslav kilsesi kecmis Rusiya koloniyasi olan ehalinin 5 i terefinden qebul edilib ve Serqi Avropadan gelen son immiqrasiya sebebiyle kontinental ABS de varligini temin edir Nehayet Yehovanin Sahidleri ve daxil olmaqla bir sira diger xristian qruplari olkede fealdirlar Cenubi ABS deki sosial muhafizekar medeniyyetin ehemiyyetli bir hissesi ve mezhebler arasinda xristian kilsesine istiraka esasen olke ortalamasindan yuksek oldugu bolge ucun qeyri resmi ifadedir Eksine din Yeni Ingiltere ve de daha az ehemiyyete malik rol oynayir Aile qurulusu Esas meqale 2007 ci il 2007 ci il tarixine olan melumata esasen 18 yasinda ve boyuk amerikalilarin 58 i evli 6 i dul 10 i bosanmis 25 i ise hec bir vaxt evlenmemisdi Qadinlar esasen evden kenarda calisirlar ve ekseriyyeti almisdirlar ABS de emsali her 1000 qadina 26 5 dir Bu emsal 1991 ci ilden beri 57 azalmisdir 2013 cu ilde en yuksek yeniyetme dogus nisbeti Alabamada en asagi ise Vayominqde oldu ABS de ABS Ali Mehkemesinin iddiasinda 1973 cu il tarixli esasen qanunidir Abort nisbeti dusse de 1000 canli doguma 241 abort nisbeti ve 15 44 yasli her 1000 qadina 15 abort nisbeti bir cox Qerb olkelerinden daha yuksek olaraq qalmaqdadir 2013 cu ilde ilk dogumda orta yas 26 idi doguslarin 40 6 i evlenmemis qadinlarin payina dusurdu 2016 ci ilde UFE her 1000 qadina 1 82 dogus idi genis yayilib ve huquqi cehetden nisbeten asandir diger Qerb olkeleri ile muqayisede 2001 ci ilde 127 000 den cox ovladliga goturme ile ABS butun dunyadaki ovladliga goturme reqeminin texminen yarisini teskil etdi Ali mehkemenin Oberqefell Hocese qarsi isi uzre 2015 ci il qerarina esasen butun olkede qanunidir ve eynicinsli de qanunidir Poliqamiya butun ABS de qeyri qanunidir Sehiyye Fannin kucesinden in gorunusu Merkez dunyada en boyuk tibbi kompleksdir On illerle davam eden artimin ardindan azalmasinin ucuncu ili olan 2017 ci ilde ABS de orta omur uzunlugu 78 6 idi Son zamanlardaki azalmaya esasen ve keskin artimi sebeb olur Orta omur uzunlugu en cox Asiyalilar ve Hispaniklerde en az qaraderililerde idi XNM ve Siyahiyaalma Burosu melumatina esasen intihar alkoqol ve narkotik vasitelerden istifade ile bagli olumler 2017 ci ilde rekord seviyyeye catib artmasi ve dunyanin diger yerlerinde sehiyyenin inkisafi olkenin orta omur uzunluguna gore 1987 ci ildeki 11 ci yerden 2007 ci ilde 42 ci yere qeder dusmesine sebeb oldu Kokluk nisbeti son 30 ilde iki defeden artiq artaraq senayelesmis dunyada ve diger yerlerden en yuksek seviyyeye catdi Yetkinlerin texminen her uc neferinden biri kokdur ve bundan elave biri ise normadan artiq cekiye malikdir Kokluk ile elaqeli sehiyye mutexessisleri terefinden epidemiya olaraq qebul edilir 2010 cu ilde agciyer xercengi insult agciyerlerin xroniki obstruktiv xesteliyi ve yol qezalari ABS de il erzinde en cox olum sebebi olmusdur Bel agrisi depressiya ve il erzinde en cox elillik sebebi olmusdur En zererli risk faktorlari yetersiz qidalanma tutuncekme kokluk yuksek qan tezyiqi yuksek qan sekeri fiziki hereketsizlik ve spirt istifadesi idi Altsheymer xesteliyi narkotik vasitelerden istifade xerceng ve yixilmalar 1990 ci illerde adam basinda dusen yasa gore siralanmis olum sebebi oldu ABS de yeniyetme hamileliyi ve abort dereceleri diger Qerb olkelerine nisbeten daha yuksekdir xususen de qaralarin ve hispaniklerin arasinda ABS tibbi innovasiyada qlobal liderdir 2001 ci ilde hekimler arasinda aparila sorguya gore ABS 1975 ci ilden etibaren en ehemiyyetli ilk on muhum tibbi innovasiyalarin 9 unu inkisaf etdirmisdir halbuki Avropa Ittifaqi ve Isvecre birlikde bes tohfe vermisdir 1966 ci ilden etibaren umumilikde dunyanin qalan hisselerine nisbeten daha cox amerikalilar tibb uzre Nobel mukafati almislar 1989 cu ilden 2002 ci ile qeder Amerikada ozel biotexnologiya sirketlerine Avropadan 4 defe artiq investisiya qoyulmusdur ABS sehiyye sistemi adambasina dusen xercler ve UDM in faizleri ile reqemlerin her ikisine gore diger dovletlerden cox cox ustundur ABS de sehiyye xidmetinin ehate dairesi dovlet ve ozel seylerin birlesmesidir ve deyil 2017 ci ilde ehalinin 12 2 i tibbi sigortalanmamisdi Sigortanamamis ve qeyri kafi sigortalanmis amerikalilar movzusu boyuk siyasi meseledir 2006 ci ilde Massacusets universal tibbi sigorta selahiyyetini heyata keciren ilk stat oldu 2010 cu ilin evvelinde qebul edilen 2014 cu ile qeder olke erazisinde universal tibbi sigortaya yaxin sisteminin yaranmasina sebeb olacaqdi buna baxmayaraq qanun layihesi ve onun yekun tesiri mubahiselidir Tehsil Esas meqale 1819 cu ilde Tomas Cefferson terefinden esasi qoyulmus ABS de coxsayli dovlet universitetlerinden biridir ABS de hokumet terefinden universal maliyyelesdirilen tehsil movcuddur bununla yanasi bir cox ozel maliyyelesdirilen qurumlar da var ABS de dovlet ve yerli hokumetler terefinden idare olunur federal qrantlar uzre mehdudiyyetler vasitesile ABS Tehsil Nazirliyi terefinden tenzimlenir Statlarin ekseriyyetinde usaqlar alti ya da yeddi yasindan esasen usaq bagcasi ve ya 18 yasina qeder esasen cataraq bitirenedek mektebe gelmelidirler bezi statlar telebelere 16 ve ya 17 yaslarinda mektebleri terk etmeye imkan verir Usaqlarin texminen 12 i ve ya qeyd olunur Usaqlarin yalniz 2 i evde tehsil alir ABS her bir sagirde dunyanin diger dovletlerinden daha cox pul xercleyir 2010 cu ilde her bir ibtidai tehsil sagirdi ucun 11 000 dan artiq ve her bir orta tehsil sagirdi ucun ise 12 000 dan cox xerclenib ABS nin kollec telebelerinin texminen 80 i dovlet universitetlerine qebul olunur 25 ve daha yasli amerikalilarin 84 6 ni orta mekteb 52 6 i kollec 27 2 i bakalavr 9 6 i ise magistr derecesi alib Esas seviyyesi texminen 99 teskil edir BMT nin ABS ye verdiyi 0 97 tehsil indeksi onu dunyada 12 ci yere qoyur Ali tehsil Esas meqale ABS de bir cox reqabet aparan xususi ve dovlet ali tehsil muessiseleri var Muxtelif qiymetlendirme teskilatlari terefinden siyahilanan dunyanin en yaxsi universitetlerinin ekseriyyeti ABS dedir Hemcinin esasen daha cox aciq qebul siyaseti daha qisa akademik proqramlar ve asagi tehsil haqqi olan yerli icma kollecleri de var 2018 ci ilde tedqiqat yonumlu universitetlerin sebekesi olan U21 ABS ni ali tehsilin genisliyi ve keyfiyyetine gore dunyada birinci UDM nezere alindiqda ise 15 ci yerde qerarlasdirdi Ali tehsile dovlet xerclerine geldikde ABS bezi diger IEIT olkelerinden geri qalsa da lakin telebe basina diger IEIT ortalamasindan ve butun olkelerin dovlet ve ozel xerclerinin ceminden daha cox xercleyir 2018 ci il 2018 ci il tarixine olan melumata esasen 1 5 trilyon dan coxdur bu amerikalilarin kredit kartlari borcundan daha coxdur Hokumet ve siyasetEsas meqaleler ABS federal hokumeti ve ABS de seckiler Konqresinin toplasdigi yer solda Senat sagda PalataAg Ev ABS prezidentinin yasayis ve is yeri olkenin en yuksek mehkemesi yerlesir ABS dunyanin movcud en qedim federasiyasidir Bu qorunan riayet edilen Hokumet olkenin ali qanuni senedi olan ABS Konstitusiyasi ile mueyyen edilmis bir sistemi ile tenzimlenir 2018 ci ilde ABS 25 ci ve 22 ci sirada olmusdur Amerika federal sisteminde vetendaslar esasen hokumetin uc seviyyesinin subyektidir federal stat ve yerli vezifeleri esasen qrafliq ve orqanlari arasinda bolunur Demek olar ki butun hallarda icra ve qanunvericilik numayendeleri dairelere gore vetendaslarin ses coxlugu ile secilirler Proporsional secki sistemi federal seviyyede yoxdur ve asagi seviyyelerde nadirdir Federal hokumet uc sobeden ibaretdir Qanunverici Senat ve Numayendeler Palatasindan ibaret Konqres hazirlayir muqavileleri tesdiqleyir malikdir ve hokumetin numayendelerini vezifeden kenarlasdirmaq ucun impicment gucune malikdir Icraedici Prezident ordunun Ali Bas Komandanidir qanuna cevrilmeden evvel Konqresin tesdiqine tabe olanlar veto ede biler ve federal qanun ve siyaseti idare eden ve tetbiq eden Senatin tesdiqine tabe olanlar ve diger vezifeli sexsleri teyin edir Mehkeme Hakimleri Prezident terefinden Senatin raziligi ile teyin edilen Ali Mehkeme ve asagi qanunlari serh edir ve konstitusiyaya zidd olan qerari legv edirler Numayendeler Palatasinda 435 sesverme huququna malik uzv var her biri iki il muddetine bir temsil edir Palatadaki mandatlar her on ilde bir ehali sayina gore statlar arasinda 2010 cu il ehalinin siyahiya alinmasinda yeddi stat en azi bir numayendeye malik idi halbuki en cox ehaliye malik Kaliforniya stati ise 53 numayendeye malik idi Kolumbiya dairesi ve bes boyuk ABS erazisinin her birinin var bu uzvlere ses vermeye icaze verilmir Senatda alti illik muddete secilmis her statdan 2 senator olmaqla 100 uzv var her iki ilden bir Senatdaki mandatlarin ucde biri yeniden secilir Kolumbiya dairesi ve bes boyuk ABS erazisinin senatorlari yoxdur Prezident dord il muddetine selahiyyetlerini yerine yetirir ve vezifeye secile bilmez Prezident statlar ve Kolumbiya dairesi arasinda bolusdurulmus seslerin mueyyenlesdirdiyi sistemi terefinden secilir basciliq etdiyi Ali Mehkemenin omurluk xidmet eden doqquz uzvu var Stat hokumetleri texminen oxsar sekilde qurulmusdur Nebraska ozunemexsus qanunvericiliye malikdir Her bir statin icraci direktoru birbasa secilir Bezi statlarda hakimler ve kabinet isciler muvafiq statlarin qubernatorlari terefinden bezilerinde ise sesverme ile secilir Konstitusiyanin ilkin metni federal hokumetin strukturu ve vezifelerini ve ferdi statlarla elaqelerini qurur boyuk yazi huququnu qoruyur Konstitusiya 27 defe deyisiklik edilib huquqlar haqqinda Billi teskil eden ilk on deyisiklik ve Amerikalilarin ferdi huquqlarinin merkezi bazasini teskil edir Butun qanunlar ve hokumet prosedurlari mehkeme baxisina tabedir ve mehkemeler terefinden Konstitusiyaya zidd olduguna hokm edilen her bir qanun quvveden dusur Konstitusiyada aciq sekilde qeyd olunmayan mehkeme baxisinin prinsipi 1803 cu il iddiasinda Ali Mehkemenin sedri Con Marsall terefinden verilmis qerarla Ali Mehkeme terefinden yaradilib Inzibati bolgusu Esas meqaleler ABS nin inzibati bolgusu Stat ABS ABS nin erazileri ve Etrafli bax veStatlarin erazilerin ve mulklerin gosterildiyi ABS nin xeritesi ABS 50 stat bir federal daire bes erazi ve bir nece meskunlasmamis ada mulklerinden ibaret federal respublikadir Statlar ve eraziler olkenin esas inzibati rayonlaridir Bunlar qrafliqlara ve musteqil seherlere bolunurler Kolumbiya dairesi ABS nin paytxati olan Vasinqtondan ibaret federal dairedir Statlar ve Kolumbiya dairesi ABS Prezidentini secirler Her bir statin Konqresde oz numayende ve senatorlarinin sayina beraber Kolumbiya dairesinin ise uc prezident secicisi var gore Puerto Riko kimi ABS nin erazileri prezident secicilerine malik deyil ve bu erazilerde olan insanlar prezidente ses vere bilmezler Konqres daireleri on ilde bir defe ehalinin siyahiyaalinmasindan sonra statlar arasinda yeniden bolusdurulur Her bir stat daha sonra siyahiyaalma bolusdurulmesine uygun olaraq birmandatli daireler tertib edir Sesverme huququna malik numayendelerin umumi sayi 435 dir Hemcinin Kolumbiya dairesini ve ABS nin bes boyuk erazisini temsil eden var ABS hemcinin statlarin suverenliyi kimi Amerika hindi xalqlarinin mehdud derecede taniyir Amerika hindileri ABS vetendasidirlar ve qebile torpaqlari ABS Konqresinin ve federal mehkemelerin selahiyyetlerine tabedir Statlar kimi onlarin da boyuk muxtariyyeti var lakin statlar kimi onlara da muharibe etmeye oz xarici elaqelerini qurmaga ve ya valyuta cap etmeye ve buraxmaga icaze verilmir Amerika Samoasi istisna olmaqla butun statlar Kolumbiya dairesi ve butun boyuk ABS erazilerinde dogulanlara vetandasliq ile temin edilir Siyasi partiyalar ve secki Esas meqaleler ABS siyasi sistemi ve2011 ci ilde o vaxtki prezident konqresin rehberliyi ile gorusu Co Bayden 46 ci Prezident 20 yanvar 2021 ci ildenKamala Harris 49 cu vitse prezident 20 yanvar 2021 ci ilden ABS oz tarixinin boyuk hissesinde ikipartiyali sistem esasinda idare edilmisdir Ekser seviyyelerde seckili vezifeler ucun stat terefinden idare olunan sonraki ucun esas partiya secilirler beri esas partiyalar Demokrat Partiya ve Respublikacilar Partiyasidir Vetendas Muharibesinden beri yalniz bir prezident namizedi ci ilde kimi namizedliyini ireli suren kecmis prezident Teodor Ruzvelt xalq seslerinin 20 ini qazanmisdi Prezident ve vitse prezident sistemi vasitesile secilir Amerika siyasi medeniyyetinin icerisinde Respublikacilar Partiyasi Demokrat Partiya ise hesab olunur kimi taninan ve bezi Boyuk Goller statlari nisbeten liberaldirlar ve Boyuk Duzenlikler ve bezi hisselerinin nisbeten muhafizekardir 2020 ci il prezident seckilerinde qalib olan Demokrat Kamala Harris 46 ci ABS prezidenti vezifesini icra edir Senat rehberliyine Vitse prezident Kamala Harris Prezident Pre Tempore ve Azliq rehberi daxildir Palata rehberliyine Palata Spikeri Nensi Pelosi ve Azliq rehberi daxildir Numayendeler Palatasina ve Senata Demokrat Partiyasi nezaret edir Senat 50 Respublikaci ve Demokratlarla birlikde olan 2 partiyasiz ile 48 Demokratdan ibaretdir Numayendeler Palatasi 222 Demokrat ve 211 Respublikacidan ibaretdir Stat qubernatorlugunda 27 Respublikaci ve 23 Demokrat var KM meri ve 5 erazi qubernatoru arasinda 2 Respublikaci 1 Demokrat 1 ve 2 partiyasiz var Xarici elaqeler Esas meqaleler ve ABS in xarici siyaseti1952 ci ilde Midtaun Manhettende insa edilmisdir ABS xarici elaqelerin qurulmus strukturuna malikdir Birlesmis Milletler Teskilatinin Tehlukesizlik Surasinin daimi uzvudur ve Nyu York seheri ev sahibliyi edir G20 ve Iqtisadi Emekdasliq ve Inkisaf Teskilatinin uzvudur Demek olar ki Vasinqtonda butun olkelerin var ve bir coxlarinin olke erazisinde konsulluqlari xidmet gosterir Eyni sekilde demek olar ki butun olkeler malikdir Buna baxmayaraq ve Tayvan ABS ile resmi diplomatik elaqelere malik deyildir baxmayaraq ki ABS hele de Tayvan ile qeyri resmi munasibetleri saxlayir ve onu ile temin edir ABS nin ile i ve Yaponiya ve ve da daxil olmaqla bir cox Avropa Ittifaqi olkeleri ile six elaqeleri var NATO nun diger uzvleri ile herbi ve tehlukesizlik meseleleri qonsulari ile Amerika Dovletleri Teskilati ve Kanada ve ile ucterefli Simali Amerika Azad Ticaret Assosiasiyasi kimi ile six emekdasliq edir 2008 ci ilde ABS 25 4 milyard xercleyib Amerikanin en boyuk olmasina baxmayaraq 0 18 lik istirak ile 22 donor olke arasinda sonuncudur Eksine Amerikalilar terefinden xarice xususi ianeler nisbeten daha sexavetlidir Kolumbiya enenevi olaraq ABS terefinden onun Cenubi Amerikada en sadiq muttefiqi kimi qebul edilir Her iki olkedeki siyasetciler ABS ucun xarici siyaset uguru hesab edirler ABS vasitesile uc suveren dovlet Mikroneziya Marsal adalari ve Palau ucun tam beynelxalq mudafie etme orqani ve mesuliyyetini heyata kecirir Bunlar ABS terefinden idare olunan bir hissesi olmus daha sonra musteqillik elde etmis Sakit okean adalaridir 2017 ci il oktyabrin 25 de vitse prezident Mayk Pens Vasinqtonda Xristianlarin Mudafiesi illik sam ziyafetinde ABS nin Yaxin Serqde Xristianlarin teqibine qarsi mubarize hallarinin da daxil oldugu BMT nin yardim seylerinin maliyyelesdirmesini dayandiracagini lakin ABS nin xristianlara birbasa vasitesile yardim ve komek edeceklerini beyan etdi Pens dekabr ayinda Yaxin Serqe sefer edeceyini ve sulh muqavilelerini muzakire etmek ucun Israil Bas naziri Benyamin Netanyahu ve Felestin Prezidenti Mahmud Abbas ile goruseceyini soyledi Dovlet maliyyesi 1790 ci ilden 2013 cu ile qeder ehaliye UDM faizi ile dusen ABS nin federal borcu federal dovlet ve yerli hokumet seviyyelerinde qoyulur Bunlara gelir emek haqqi emlak satisi idxal mulkler ve hediyyeler uzre vergiler habele muxtelif yigimlar daxildir ABS de vergiler yasamaga deyil vetendasliga esaslanir Xaricde yasayan qeyri rezident vetendaslar ve Qrin kard sahibleri yasadiqlari ve ya gelir elde etdiklerin yerden asili olmayaraq gelirleri uzre vergiye celb edilirler Eritreyadan basqa dunyada yegane dovledir ki bu praktikaya malikdir 2010 cu ilde federal stat ve belediyye hokumetleri terefinden toplanan vergiler UDM in 24 8 ni teskil edib 2012 ci maliyye ilinde federal hokumet vergi gelirlerinden texminen 2 45 trilyon elde edib bu 2 30 trilyon elde edilen 2011 ci maliyye ilinin yekunundan 147 milyard ve ya 6 artiqdir Baslica gelir kateqoriyalarina ferdi menfeet vergileri 1 132 milyard ve ya 47 Sosial Mudafie Sosial Sigorta vergileri 845 milyard ve ya 35 ve korporativ vergiler 242 milyard ve ya 10 daxil olmusdur KBI hesablamalarina esasen 2013 cu il vergi qanun ile ilk 1 lik hisse 1979 cu ilden beri en yuksek vergini odeyecek amma diger gelir qruplari ise indiye qederki en asagi seviyyede qalacaq ABS nin vergi sistemi xususile federal gelir vergisi tarixen esasen olmusdur buna baxmayaraq 1980 ci ilden sonra ekser tedbirler nezerecarpacaq derecede daha az proqressiv olmusdur Bu bezen inkisaf etmis dunyada en proqressivler arasinda tesvir edilir lakin bu xarakteristikalar mubahiselidir Gelir elde edenlerin en yuksek 10 i federal vergilerin ekseriyyetini ve butun vergilerin texminen yarisini odeyir Sosial Mudafie ucun emek haqqi vergisi duz reqressiv vergidir gelirleri 118 500 dan az olanlar 2015 ve 2016 ci il ucun vergiye celb olunmur ve sehmler ve kapital menfeetleri kimi hec bir vergi odenilmir Emek haqqi vergisinin reqressiv xarakterinin tarixi muhakimeleri ondan ibaretdir ki huquq proqramlari rifah kocurmeleri kimi qiymetlendirilmemisdir Lakin gore Sosial Mudafienin bariz tesiri vergi rusumunun fayda sistemi en yuksek qazanc kvantili ucun texminen 70 den en asagi qazanilmis kvantili ucun texminen 170 e qeder artaraq sistemin mutereqqi olmasini temin edir 2009 cu ilde ilk 10 lik hisse umumi federal vergilerin 51 8 ni odeyib ve ilk 1 lik hisse vergiden evvelki milli gelirin 13 4 ile birlikde federal vergilerin 22 3 ini odeyib 2013 cu ilde Vergi Siyaseti Merkezi umumilikde federal effektiv vergi derecelerinin ilk 1 lik hisse ucun 35 5 yuxari kvantil ucun 27 2 orta kvantil ucun 13 8 ve asagi kvantil ucun 2 7 seviyyesinde proqnozlasdirmisdir on iller boyu davam eden muzakire movzusudur Stat ve yerli vergiler genis sekilde ferqlenir lakin esasen federal vergilere nisbeten daha az proqressivdirler cunki gelirlik axini daha az olan genis ehateli reqressiv satis ve emlak vergilerine esaslanirlar baxmayaraq ki onlarin deyerlendirilmesi umumi vergitutmanin proqressiv xarakterini aradan qaldirmir 2012 ci maliyye ili erzinde federal hokumet budce ve ya kassa esasinda 3 54 trilyon xercledi bu da 2011 ci ildeki 3 60 trilyon xercden 60 milyard ve ya 1 7 azdir 2012 ci maliyye ilinin xerclerinin esas kateqoriyalarina daxildir Medicare amp Medicaid 802 milyard ve ya xerclerin 23 i sosial mudafie 768 milyard ve ya 22 Mudafie Nazirliyi 670 milyard ve ya 19 qeyri mudafie diskresion 615 milyard ve ya 17 diger zeruri 461 milyard ve ya 13 ve faiz 223 milyard ve ya 6 2014 cu ilde 18 527 trilyon UDM in 106 i teskil etmisdir ABS ve dunyada UDM i nisbetine gore en boyuk 14 cu malikdir Silahli quvveler Esas meqale ABS Silahli QuvveleriDeniz piyadalari donanma ve herbi hava quvvelerine aid teyyareler ile and ibaret Prezident olkenin silahli quvvelerinin ve ve reisini teyin edir ABS Mudafie Nazirliyi deniz piyadalari donanma ve herbi hava quvveleri daxil olmaqla silahli quvveleri idare edir sulh dovrunde ve muharibe dovrunde terefinden idare olunur 2008 ci ilde silahli quvvelerin aktiv vezifede 1 4 milyon nefer kadri vardi ve Milli Qvardiya umumi qosun sayini 2 3 milyona catdirdi Mudafie Nazirliyi podratcilar istisna olmaqlaq 700 000 mulki sexsi ise goturmusdur Herbi xidmet konulludur buna baxmayaraq vasitesile muharibe dovrunde elan edile biler Amerika quvveleri hava quvvelerinin genis neqliyyat teyyareleri donanmasi donanmanin 11 aktiv aviadasiyicisi ve ve flotlarina malik vasitesile suretle yerlesdirile bilir Ordunun xaricde 865 bazasi ve qurgusu fealiyyet gosterir ve 25 xarici olkede movcuddur ABS nin qlobal herbi movcudlugu 2011 ci ilde 700 milyard dan artiq idi bu da qlobal herbi xerclerin 41 ini teskil edirdi ve sonraki en boyuk 14 milli herbi xercin cemine beraber idi UDM in 4 7 i derecesi ile 15 aparici herbi xercler arasinda Seudiyye Erebistanindan sonra ikinci yerde idi MKI ye gore 2012 ci ilde ABS nin mudafie xercleri UDM fazi nisbetinde dunyada 23 cu yerde dayanir Mudafie xercleri ABS Mudafie Nazirliyi terefinden maliyyelesdirilen federal tedqiqat ve inkisafin texminen yarisi ile elm ve texnologiya investisiyalarinda boyuk rol oynayir Umumilikde ABS iqtisadiyyatinda mudafienin payi umumilikde son on illerde asagi dusub Soyuq muharibe dovrundeki pik zamaninda 1953 cu ilde UDM in 14 2 i ve 1954 cu ilde federal xerclerin 69 5 inden 2011 ci ilde UDM in 4 7 ine ve federal xerclerin 18 8 ine enmisdir 2012 ci il ucun nezerde tutulan bazasi 553 milyard olmusdu 2011 ci ilden 4 2 artmisdir Iraq ve Efqanistanda herbi emeliyyatlar ucun elave 118 milyard nezerde tutulmusdu Iraqda xidmet eden son Amerikan esgerleri 2011 ci il dekabr ayinda erazini terk edib ve Iraq muharibesi zamani 4 484 xidmet uzvu olub 2012 ci il aprel ayinda texminen 90 min ABS esgeri Efqanistanda xidmet edirdi ve 8 noyabr 2013 cu il tarixine qeder zamani 2 285 nefer olub Huquq muhafize ve cinayetkarliqEsas meqaleler ve ABS de huquq muhafize esasen yerli polis departamentleri terefinden heyata kecirilir Nyu York Polis Departamenti NYPD olkede en boyukdur ABS de huquq muhafize daha genis xidmet gosteren ile birlikde esasen yerli polis departamentlerinin ve idarelerinin selahiyyetindedir Nyu York Polis Departamenti NYPD olkede en boyukdur Federal Tehqiqat Burosu FBI ve kimi federal orqanlar vetendas huquqlarini qoruyan ve qerarlarini ve federal qanunlari tetbiq eden xususi vezifelere malikdir Federal seviyyede ve demek olar ki her bir statda huquq sistemi mustevisinde isleyir Stat mehkemleri daha cox cinayet islerine baxirlar ise mueyyen edilmis cinayet isleri ile yanasi stat mehkemelerinden edilen sikayet islerine baxirlar genis yayilmisdir olkedeki cinayet islerinin ekseriyyeti daha cox ile hell edilir 2015 ci ilde 15 696 qetl hadisesi olmusdur bu 2014 cu ilden 1 532 hadise artaraq 10 8 yuksek 1971 ci ilden beri ise en yuksek seviyyeye idi 2015 ci ilde qetl nisbeti her 100 000 nefere 4 9 idi 2016 ci ilde 17 413 qetl hadisesi ile qetl nisbeti 8 6 faiz artmisdir 2015 ci ilde adam oldurme ucun milli 1965 ci ildeki 90 ile muqayisede 64 1 olmusdu 2012 ci ilde ABS de her 100 000 nefere qetl 1980 ci ildeki muasir pik olan 10 2 den 54 azalaraq 4 7 olub 2001 2002 ci illerde ABS diger inkisaf etmis olkelerle muqayisede zoraki cinayetlerde ortalamadan yuksek ve xususile de yuksek seviyyelere malik idi Umumdunya Sehiyye Teskilatinin Olum Melumat Bazasinin 2010 cu ilden muqayiseli tehlili gostermisdir ki diger yuksek gelirli olkelere nisbeten qetl hadiseleri 7 0 defe silahli qetl hadiseleri ise 25 2 defe yuksekdir movzusu olmaga davam edir 2016 ci ilde ABS nin 100 000 e 5 4 olan qetl nisbeti texmini qlobal ortalama olan 100 000 e 5 15 olan nisbeti ile benzer idi 2017 ci ilde 17 264 qetl hadisesi olmusdur ve qetl nisbeti 100 000 e 5 3 idi Silahla bagli cinayetlerin 73 i odlu silahla 10 i bicaqla 17 i diger vasitelerle toredilib Zoraki cinayet 1960 ci illerden 1990 ci illere qeder keskin sekilde artmis ve 1990 ci illerin sonu ve 2000 ci illerde azalmisdir 2014 cu ilde qetl nisbeti 1957 ci ilden 4 0 en asagi seviyyeye 4 5 dusmusdur 2014 2017 ci iller arasinda zoraki cinayetler nisbeti 5 9 ve qetl nisbeti 20 5 artmisdir 2017 ci ilde agir cinayetlere gore hebs olunanlarin 58 5 i aglar 37 5 i qaralar 2 1 i amerika hindileri ve ya Alyaska yerlileri ve 1 5 i asiyalilar idi Etnik olaraq 23 5 i Hispanik 76 5 i qeyri Hispanik idi Silah zaorakiligi 1999 cu ilde 9 527 e gerilemeden evvel 1993 cu ilde 17 125 silahli qetl ile zirveye catdi ve o vaxtdan beri davamli olaraq 12 772 ye yukselir Silahsiz cinayetler 1980 ci ilde 8 340 pik seviyyesine catdi ve 2017 ci ilde 4 668 ile 2010 cu illerin evvellerine qeder bir cox ilde gerilemisdir Ogurluq nisbeti 1990 2017 ci iller arasinda 62 azalmisdir 1980 ci ilden 2008 ci ile qeder qetl qurbanlarinin 77 ini ve cinayetkarlarin 90 ini kisiler teskil etmisdir Qaraderililer bu muddet erzindeki butun qetllerin 52 5 inde istirak edibler bu nisbet aglardan aglar hispaniklerin ekseriyyetini ehate edir demek olar ki sekkiz defe cox idi ve aglardan alti defe artiq qurban olublar Qetllerin ekseriyyeti irqler daxilinde idi qaraderili qurbanlarin 93 i qaradirililer terefinden ag qurbanlarin 84 i aglar terefinden oldurulub 2012 ci ilde ABS de qetl ve ehtiyatsizliqdan adam oldurme nisbeti en yuksek Luizianada en asagi Nyu Hempsirde idi FTB nin hesablamalarina gore 2012 ci ilde her 100 000 min sakine 3 246 zoraki ve emlak cinayeti fakti var idi cinayetlerin umumi cemi 9 milyondan artiq idi ABS de olum hokmu mueyyen federal ve herbi cinayetler ucun ve hemcinin stat seviyyesinde 30 statda tetbiq olunur Olum hokmunun ixtiyari tetbiq edilmesi ile bagli gore 1967 ci ilden 1977 ci ile qeder icra edilmeyib 1976 ci ilde Mehkeme muvafiq hallarda olum cezasinin tetbiqinin konstitusional olduguna hokm verdi Qerarin qebulundan beri 1 300 den artiq edam icra edilib onlarin boyuk ekseriyyeti uc statin payina dusur Texas Virciniya ve Oklahoma Eyni zamanda edam hokmu qanunlarini legv edib ya da dayandirib 2015 ci ilde olum hokmunun icra sayinda gore olke Cin Iran Pakistan ve Seudiyye Erebistanindan sonra besinci yerde idi Iller uzre ABS de umumi hebs ABS dunyada ve malikdir 2008 ci ilin evvelinde 2 3 milyondan artiq sexs hebs edilmisdi bu her 100 yetkin sexse birden artiq idi 2012 ci il dekabr ayinda musterek ABS islah muessiseleri sistemi texminen 6 937 600 cinayetkara nezaret edirdi 2012 ci il dekabr ayinda her 35 yetkin ABS sakininden texminen 1 i mueyyen formada islah altinda idi bu 1997 ci ilden beri en asagi gosterici idi Hebsxana sakinlerinin sayi 1980 ci ilden beri 4 defe artmis ve bu muddet erzinde hebsxana ve nezaretxanalara ayrilmis stat ve yerli xercler ictimai tehsile ayrilan xerclerden uc defe artiq boyumusdu Buna baxmayaraq 2013 cu ilde stat ve federal muessiselerde bir ilden artiq hebs cezasi verilmis butun mehbuslar ucun azadliqdan mehrumetme nisbeti 100 000 e 478 olmus ve 2012 ci ilde mehkemeye qeder ve nezaretde olan mehkum her 100 000 nefere 153 olmusdur Olkenin yuksek seviyyeli hebs nisbeti esasen ve ile baglidir melumatina gore federal hebsxanalarda saxlanilan mehkumlarin ekseriyyeti narkotik cinayetlerde ittiham olunublar 1980 ci illerin evvelerinden baslayan muzakirenin movzusu olmusdur 2018 ci ilde Oklahoma her 100 000 nefere 1 079 ve en asagi Massacusets her 100 000 nefere 324 sahib olmusdur ABS nin erazileri arasinda hebs derecesi en yuksek ABS Vircin adalarinda her 100 000 nefere 542 ve en asagi Puerto Rikoda her 100 000 nefere 313 olmusdu Amerika Immiqrasiya Islahatlari Federasiyasi 2018 ci ilde statlar ve belediyyeler daxil olmaqla 564 ABS yurisdiksiyasinin dini siyaseti menimsediyini texmin etmisdi IqtisadiyyatEsas meqale ABS iqtisadiyyati Iqtisadi gostericilerNominal UDM 20 66 trilyon Q3 2018 Real UDM artimi 3 5 Q3 2018 2 1 2017 IQI inflyasiyasi 2 2 Noyabr 2018 60 6 Noyabr 2018 3 7 Noyabr 2018 Isci quvvesi istirak nisbeti 62 9 Noyabr 2018 21 85 trilyon Noyabr 2018 109 0 trilyon Q3 2018 ABS bol tebii ehtiyatlar ve yuksek mehsuldarliq ile temin olunan kapitalist qarisiq iqtisadiyyata malikdir Beynelxalq Valyuta Fondunun melumatina esasen ABS nin 16 8 trilyon liq UDM si dunya valyuta mezenneleri bazarindaki 24 ni ve umumi dunya mehsulunun aliciliq qabiliyyeti paritetinin AQP 19 den coxunu teskil edir 2014 cu il 2014 cu il tarixine olan melumata esasen ABS nin nominal UDM si 17 528 trilyon seviyyesinde qiymetlendirilir 1983 cu ilden 2008 ci iledek real murekkeb illik UDM artimi qalan hissesi ucun 2 3 agirliqli ortalama ile muqayisede 3 3 idi Birlesmis Milletler Teskilatinin melumatina esasen olke dunyada doqquzuncu Amerikada birinci ve altinci yeri tutur ABS dollari dunyanin esas nisbeten asagi olsa da ABS en boyuk mal ve ikinci en boyuk 2010 cu ilde 635 milyard idi Kanada Cin Meksika Yaponiya ve Almaniya onun en boyuk ticaret terefdaslaridir 2010 cu ilde olkenin en boyuk idxal mehsulu neft ixrac mehsulu ise neqliyyat vasiteleri olmusdu Yaponiya ABS dovlet borcunun en boyuk xarici sahibidir ABS borcunun en boyuk sahibi borcun ekseriyyetini teskil eden federal hokumet hesablari ve Federal Ehtiyat Sistemi de daxil olmaqla Amerika orqanlaridir Uoll Stritdeki Nyu York Fond Birjasi ehemiyyetli bir marj ile qeyde alinmis sirketlerin 2018 ci ilin aprel ayina olan melumata esasen 23 1 trilyon i hecminde bazar kapitallasmasina gore 2009 cu ilde iqtisadiyyatin 86 4 ni ozel sektor 4 3 ini federal hokumet fealiyyeti qalan 9 3 ini dovlet ve yerli idareetme fealiyyetleri federal kocurmeler daxil olmaqla teskil edirdi Hokumetin butun seviyyelerinde iscilerin sayi olanlardan 1 1 7 nisbetinde coxdur Iqtisadiyyatinin postsenaye seviyyesine catmasina ve UDM nin 67 8 ini teskil etmesine baxmayraq ABS senaye gucu olaraq qalir Xalis gelirle istehsala gore umumi biznes gelirleri uzre aparici biznes saheleri topdan ve perakende ticaretdir Francayzinq biznes modelinde McDonald s ve dunyanin en taninmis iki markasidir Coca Cola dunyanin en taninmis sirketidir Kimya senayesi mehsullari aparici istehsalat sahesidir ABS dunyanin en boyuk neft istehsalcisi ve ikinci boyuk idxalcisidir O dunyanin nuve enerjisi nin bir nomreli elece de kukurd fosfat ve duz istehsalcisidir komur ve berillium mis qurgusun maqnezium sink titan ve digerlerini ehtiva eden minerallara aid melumatlari teqdim edir UDM de kend teserrufatinin payi 1 den azdir lakin ABS hele de qargidali ve soyanin dunyada en boyuk istehsalcisidir yerfindigi yulaf covdar bugda duyu pambiq qargidali arpa gunebaxan ve mehsullari ucun kend teserrufati statistikasini aparir Bundan elave ABS Kend Teserrufati Nazirliyi USDA donuz ve sud mehsullari ile bagli heyvandarliq statistikalarini temin edir Olke dunyanin biotexniki bitkilerinin yarisini temsil eden esas inkisaf etdiricisi ve yetisdiricisidir Kontinental 48 statda otlaq kimi 35 edilir 28 i mese ile ortulmusdur 21 i 20 den azi diger meqsedler ile istifade edilir 2015 ci ilde ABS iqtisadiyyatinin 68 ni teskil edir 2010 cu il avqust ayinda Amerika isci quvvesi 154 1 milyon neferden ibaret idi 21 2 milyon nefer ile hokumet mesgulluq sahesinde liderdir En boyuk ferdi mesgulluq sektoru 16 4 milyon adam ile sehiyye ve sosial yardimdir Qerbi Avropadaki 30 ile muqayisede iscilerin texminen 12 i uzvdurler Dunya Banki iscileri ise goturmek ve azad etmekde asanliqda ABS de birinci sirada gosterir ABS hemcinin da ilk uclukdedir Daha kicik bir sosial dovleti var ve Avropali olkelerine nisbeten hokumet herekati vasitesile gelirlerin daha az hissesi yeniden paylasdirirlir ABS teminat vermeyen yegane inkisaf etmis iqtisadiyyatdir ve dunyada odenisli qanuni huquq olmadigi cox az olkeden biridir digerleri ise Papua Yeni Qvineya Surinam ve Liberiyadir Federal qanunvericiliyin xesteliye gore mezuniyyet teleb etmemesine baxmayaraq dovlet iscileri ve sirketlerde tam stat isciler bundan faydalana bilirler melumatina gore tam stat amerikali iscilerin 74 i xesteliye gore mezuniyyete malikdirler buna baxmayaraq yarim stat iscilerin yalniz 24 i eyni imtiyazlara malikdir 2009 cu ilde ABS Luksemburq ve Norvecden sonra dunyada ucuncu en yuksek adam basina emek mehsuldarligina sahib olmusdu Saat basina dusen mehsuldarliga gore bu iki olke ve Niderlanddan sonra dorduncu idi gore hele potensialin altinda olan ABS ye ehemiyyetli derecede tesir gostermisdi Bu yuksek issizlik azalan lakin bohrandan evvele nisbeten yuksek qalan ile birlikde asagi artan federal borc bohrani inflyasiya ve ile neticelendi Elm ve texnologiya Esas meqaleler ve1971 ci ilde astronavt Apollon 15 in ve yaninda Ayda gezir ABS XIX esrin sonlarindan etibaren texnoloji innovasiyada ve XX esrin ortalarindan etibaren elmi tedqiqatlarda liderdir XIX esrin birinci yarisinda ABS Muharibe Nazirliyinin Federal Arsenali terefinden evezolunan hisselerin istehsal usullari hazirlanmisdir Bu texnologiya metalkesen dezgah senayesinin yaradilmasi ile yanasi XIX esrin sonlarinda ABS nin tikis masinlari velosipedler ve diger memulatlarin istehsalini genislendirmisdir ve olaraq taninir XX esrin evvellerinde zavodlarin ve ve diger emeye qenaet usullarinin tetbiqi kutlevi istehsal adlanan sistemi yaratdi 1876 ci ilde Aleksandr Qrem Bell almisdi Novunun ilklerinden biri olan Tomas Edisonun fonoqrafi ilk uzunomurlu isiq lampasini ve ilk isleyen inkisaf etdirdi Sonuncusu dunya eylence senayesinin ortaya cixmasina getirib cixardi XX esrin evvellerinde ve Henri Fordun avtomobil sirketleri montaj xettini populyarlasdirdilar 1903 cu ilde Rayt qardaslari 1920 ci ve 1930 cu illerde fasizm ve nasizmin yukselisi Albert Eynsteyn Enriko Fermi ve Con fon Neyman da daxil olmaqla bir cox Avropali alimin Amerikaya immiqrasiya etmesine sebeb oldu Ikinci Dunya muharibesi erzinde Manhetten layihesi basladan nuve silahlari inkisaf etdirdiyi muddetde Kosmik yaris raket hazirlama materialsunasliq ve aeronavtika sahelerinde suretli irelileyisler etdi 1950 ci illerde praktik olaraq butun muasir elektronikanin esas aktiv komponenti olan tranzistorun ixtirasi bir cox texnoloji inkisafa ve ABS texnologiya senayesinin ehemiyyetli derecede genislenmesine getirib cixardi Bu da oz novbesinde bir cox yeni texnologiya sirketleri ve olkede Kaliforniyadaki Silikon Vadisi kimi regionlarin yaranmasina sebeb oldu Advanced Micro Devices AMD ve Intel kimi Amerika mikroprosessor sirketleri ile yanasi Adobe Systems Apple Inc IBM Microsoft ve Sun Microsystems de daxil olmaqla proqram teminati ve sirketleri yaratdi ve populyarlasdirdi 1960 ci illerde Mudafie Nazirliyinin teleblerine cavab vermek ucun hazirlanmis ve Internete cevrilen bir sira sebekelerden birincisi olmusdur Bu irelileyisler daha sonra ferdi istifade ucun texnologiyanin daha cox getirib cixartdi 2013 cu il 2013 cu il tarixine olan melumata esasen Amerika ev teserrufatlarinin 83 8 i en az bir komputere ve 73 3 i yuksek suretli internet xidmetine malikdir 2013 cu il may ayi 2013 cu il may ayi tarixine olan melumata esasen Amerikalilarin 91 i mobil telefona sahibdir ABS internetden istifade azadligi ile elaqedar yuksek derecelere sahibdir XXI esrde tedqiqat ve inkisafin maliyyelesdirmesinin texminen ucde ikisi ozel sektora dusur ABS dunyanin elmi tedqiqat meqaleleri ve impakt faktorda liderlik edir Gelir yoxsulluq ve servet Etrafli bax ve ABS de gelir berabersizliyiKaliforniyanin San Xose seherinde inkisafi Dunya ehalisinin 4 4 ni teskil eden amerikalilar umumilikde dunyanin umumi servetinin 41 6 ne sahibdirler ve dunyadaki milyonerlerin texminen yarisini amerikalilar teskil edirler 2013 cu il mart ayinda ABS qida imkanlari ve umumi erzaq tehlukesizliyi uzre birinci omusdu Amerikalilar ortalama olaraq Avropa Ittifaqi sakinlerinden iki defe daha artiq ve her bir AI olkesinden daha cox menzil ve adam basina dusen yasayis sahesine malikdirler ABS 2017 ci il ucun BMT nin Inkisaf proqraminin Insan Inkisafi Indeksinde 189 olke arasinda 13 cu yerde idi ve Berabersizliye uygunlasdirimis Insan Inkisafi Indeksinde BIII 151 olke arasinda 25 ci yerde idi 2016 ci ildeki sabit artimdan sonra Siyahiyaalma Burosuna gore iki il ardicil rekord boyumeden sonra gelir en yuksek seviyyeye catdi buna baxmayaraq en cox qazanan 5 sexsin umumi gelirin yarisindan coxunu malik olmasi ile gelir berabersizliyi yuksek seviyyelerde qalir 1970 ci illerden etibaren mehsuldarliq ve orta gelirler arasinda genislenen bir bosluq olmusdur Bununla birlikde tibbi sigorta kimi iscilerin artan imtiyazlari sayesinde umumi kompensasiya ve mehsuldarliq arasindaki ferq genis deyil Illik gelirin paylasidirilmasinda 1976 ci ildeki 9 den iki defeden cox artaraq 2011 ci ilde 20 olan ilk 1 lik hissenin payinin yukselisi gelir berabersizliyine ehemiyyetli derecede tesir etmis ABS ni IEIT olkeleri arasinda en genis gelir bolgulerinden birine sahib etmisdir 2018 ci ilde IEIT terefinden aparilan arasdirmalara esasen ABS diger inkisaf etmis olkelerden daha yuksek gelir berabersizliyine ve asagi gelirli isciler daha boyuk faiz nisbetine malikdir Bunun baslica sebebi riskli iscilerin demek olar ki hec bir dovlet desteyine malik olmamasi ve cox zeif sisteminin qurulmasidir 2009 cu ilden 2015 ci iledek gelir artiminin 52 faizini teskil edib ki burada gelir dovlet kocurmeleri istisna olmaqla bazar geliri kimi mueyyen edilib Gelirin berabersizliyin heddi ve uygunlugu muzakire movzusudur ABS ailelerinin orta xalis deyeri Menbe Fed Survey of Consumer Finances 2013 cu ilde ile 1998 2013 ferqButun aileler 102 500 81 200 20 8 Gelirlerin asagi 20 i 8 300 6 100 26 5 Gelirlerin 2 ci asagi 20 i 47 400 22 400 52 7 Gelirlerin orta 20 i 76 300 61 700 19 1 En yuksek 10 646 600 1 130 700 74 9 gelir ve vergiler kimi yetkin ehalinin en zengin 10 i olkenin ev teserrufatlarinin zenginliyinin 72 ine asagi hissesi ise yalniz 2 ine malikdir Federal Ehtiyat Sisteminin 2017 ci il sentyabr ayina olan hesabatina esasen ilk 1 2016 ci ilde olke servetinin 38 6 ini idare edirdi 2007 ci il iyun ayindan 2008 ci il noyabr ayina qeder olan dunyadaki aktiv qiymetlerinin dusmesine getirib cixardi Amerikalilara mexsus emlaklar deyerlerinin texminen dordde birini itirdi Ev teserrufatlarinin serveti 2007 ci ilin ikinci rubunde zirveye cixandan beri 14 trilyon azalib lakin 2006 ci ilden beri 14 trilyon artmisdir 2014 cu ilin sonunda ev teserrufati borcu 2008 ci ilin sonundaki 13 8 trilyon dan asagi duserek 11 8 trilyon teskil etmisdir 2014 cu il yanvar ayinda ABS de siginacaga malik ve malik olmayan 578 424 nefer olub ve texminen ucde ikisi fovqelade siginacaqlarda ve ya kecid menzil proqraminda qalir 2011 ci ilde 2007 ci ildekinden texminen 35 artiq olmaqla buna baxmayaraq ABS deki usaqlarinin yalniz 1 1 i ve ya 845 000 i il erzinde her hansi bir muddetde azaldilmis qida qebulu ve ya yemek normalarini pozulmasi ile uzlesib ve ekser hallar xroniki deyildi Siyahiyaalma Burosunun 2014 cu il hesabatina gore bes genc yetkinden biri yoxsulluq seraitinde yasayir 1980 ci ilde ise bu reqem yeddi idi 2017 ci il sentyabr ayi 2017 ci il sentyabr ayi tarixine olan melumata esasen ABS ehalisinin texminen 12 7 i olan 40 milyon insan yoxsulluq seraitinde yasayirdi ve bunun 18 5 milyonu derin yoxsulluq aile geliri yoxsulluq seviyyesinin yarisindan az olan seraitinde yasayirdi 2016 ci ilde 13 3 milyon usaq yoxsulluq seraitinde yasayirdi bu da yoxsul ehalinin 32 6 ni teskil edirdi 2017 ci ilde en asagi olan bolge Nyu Hempsir 7 3 en yuksek yoxsulluq seviyyesi olan bolge ise Amerika Samoasi 65 idi Statlar arasinda en yuksek yoxsulluq seviyyesi Missisipide 21 9 idi BMT nin melumatina gore ABS de texminen bes milyon insan ucuncu dunya seraitinde yasayir InfrastrukturNeqliyyat Esas meqale 46 876 mil 75 440 km uzanan Sexsi neqliyyatda 57 000 mil 91 700 km uzunlugu ile dunyanin birinin de daxil oldugu 4 milyon mil 6 4 milyon kilometr uzunluga malik ictimai yollar sebekesi ile fealiyyet gosteren avtomobiller ustunluk teskil edir Dunyanin ikinci en boyuk avtomobil bazari olan ABS 1000 amerikaliya 765 neqliyyat vasitesi 1996 ci il olmaqla dunyada en yuksek adambasina dusen neqliyyat vasite nisbetine malikdir texminen 40 i furqon SUV ve ya yungul yuk masinlaridir Orta Amerikali yetkinler butun suruculer ve sernisinler daxil olmaqla her gun suruse 55 deqiqe serf ederek 29 mil 47 km yol gedir 2017 ci ilde minik avtomobilleri avtobuslar ve diger yuk masinlari daxil olmaqla lakin motosiklet ve diger iki tekerliler istisna olmaqla 255 009 283 eded motorlu neqliyyat vasitesi ve ya her 1 000 nefere 910 neqliyyat vasitesi var idi ABS de sernisin gosteren xerite butun ABS is seferlerinin 9 ni teskil edir genisdir baxmayaraq ki qismen ABS nin daxili hisselerinin coxunda ehalinin asagi sixligi sebebinden nisbeten az sayda sernisin texminen ilde 31 milyon seherlerarasi demiryolundan istifade edir Bununla bele 2000 ci ilden 2010 cu iledek milli seher arasi sernisin qatari sistemi olan texminen 37 genislenib Son illerde inkisafi da artmisdir Ise gedis gelislerde velosiped istifadesi minimum seviyyededir tamamile ozel mulkiyyete aiddir ve 1978 ci ilden etibaren boyuk olcude buna baxmayaraq en boyuk hava limanlari ise ictimaiyyete mexsusdur Sernisin dasimaya gore dunyanin en boyuk uc aviasirketi ABS menselidir 2013 cu ilde terefinden satin alindiqdan sonra birincidir Dunyanin en islek 50 sernis hava limanindan 16 si ABS dedir bura en islek olan dorduncu en islek olan ve Cikaqoda yerlesen dorduncu en islek olan da daxildir 2001 ci ilde bas veren 11 sentyabr terror aktlarindan sonra hava limanlari ve kommersiya meqsedli aviasirketleri qorumaq meqsedile yaradildi Enerji Etrafli bax bazari ilde texminen 29 000 teravatt saatdir ilde 7 8 ton 7076 kq neft ekvivalentidir dunyanda en yuksek 10 cudur 2005 ci ilde bu enerjinin 40 i neftden 23 i komurden 22 i ise tebii qazdan elde edilib Qalani ise nuve enerjisi ve berpa olunan enerji qaynaqlari ile temin edilib ABS dunyanin en boyuk neft istehlakcisidir ABS qlobal komur ehtiyatlarinin 27 ine malikdir Dunyanin en boyuk tebii qaz ve xam neft istehsalcisidir 1979 cu il sonra ehalinin qavrayisi sebebi ile on iller erzinde nuve enerjisi diger inkisaf etmis olkelere nisbeten mehdud rol oynadi 2007 ci ilde yeni nuve stansiyalari ucun bir nece muraciet edilib 2007 ci ilden etibaren olke olaraq ikinci en boyukdur yalniz Cinden geri qalir ABS tarixen dunyanin en boyuk istixana qaz istehsalcisidir ve yuksek olaraq qalmaqdadir Su techizati ve sanitariya Esas meqale ABS de su techizatini tesir eden meseleler arasinda Qerbde quraqliqlar su qitligi investisiya borclari kasiblar ucun suyun elcatanligi ile bagli narahatliqlar ve isci quvvesinin suretle teqaude cixmasi daxildir Iqlim deyisikliyi neticesinde yagisin deyiskenliyi ve intensivliyinin artmasinin dasqinlarindan su techizati ve cirlenme ucun potensial ciddi neticelere sebeb olacaq daha cox quraqliq ve dasqin yaratmasi gozlenilir MedeniyyetEsas meqale ABS medeniyyeti ABS bir cox medeniyyete muxtelif etnik qruplara enenelere ve deyerlerin genis muxtelifliyine ev sahibliyi edir ve basqa demek olar ki butun amerikalilar ve ya onlarin ecdadlari son bes esrde meskunlasib ve ya immiqrasiya edib Hakim Amerika medeniyyeti esasen kimi diger menbelerin tesirleri ile toremis Asiyadan ve xususile olan en son immiqrasiya hem homogen hem de immiqrantlar ve onlarin nesillerinin ferqli medeni xususiyyetlerini qoruyub saxladigi heterogen kimi tesvir edilen medeni qarisiga elave edilmisdi Esas Amerika medeniyyeti protestant Britaniya kolonistleri terefinden yaradilib ve elde edilen xususiyyetlerin nesillere oturulmesi ve asimilasya ile immiqrantlara kocurulmesi ile yasayis menteqesi prosesi ile formalasmisdir Amerikalilar enenevi olaraq guclu reqabet qabiliyyeti ve ferdiyyetciliye habele azadligin beraberliyin xususi mulkiyyetin demokratiyanin qanunun aliliyinin ve mehdud hokumetin ustunluyunu vurgulayan bir Amerika na birlesen inanc ile xarakterize olunurlar Amerikalilar qlobal standartlara gore son derece xeyirxahdirlar 2006 ci ilde bir ingilis arasdirmasina esasen amerikalilar UDM in 1 67 ini xeyriyyecilik ucun xercleyirler bu tedqiq edilen butun dovletlerden artiq idi ikinci yerdeki ingilislerin 0 73 lik gostericisinden iki defe ve fransizlarin 0 14 lik gostericisinden texminen on iki defe artiq idi Amerikan xeyali ve ya amerikalilarin yuksek zovq aldigi ideyasi immiqrantlar celb olunmasinda esas rol oynayir Bu ideyanin gercekliyi muzakire movzusu olmusdur Hakim medeniyyet ABS nin sinifsiz cemiyyet oldugunu dusunse de alimler olkenin ictimai sinifleri arasinda sosializasiya dil ve deyerlere tesir gosteren ehemiyyetli ferqleri mueyyen edirler Amerikalilarin ozunutenqid sosial baxislari ve medeni umidleri peseleri ile qeyri adi derecede six baglidir Amerikalilar sosial iqtisadi ugurlari qiymetlendirmek ucun boyuk derecede mecbur olsa da adi ve ya ortalama olmaq umumiyyetle musbet bir xususiyyet olaraq gorulur Amerikalilar ictimai iqtisadi ugurlari boyuk qiymetlendirmeye meyilli olsalar da olmaq umumiyyetle musbet bir xususiyyet olaraq gorulur Metbex Esas meqale ABS metbexiAlma piroqu esasen amerikan metbexi ile elaqelendirilen bir yemekdir Esas Amerika metbexi diger Qerb olkelerinde olanlara benzerdir Taxil mehsullarinin texminen dordde ucunun bugda unundan hazirlanmasi ile bugda esas denli taxil bitkisidir ve bir cox yemeklerde yerli amerikalilar ve erken Avropali muhacirler terefinden yeyilen hind qusu maral eti kartof sirin kartof qargidali balqabaq ve agcaqayin serbeti kimi yerli inqredientlerden istifade olunur Bu yerli qidalar Amerikanin en meshur bayramlarindan birinde paylasilan milli menyunun bir hissesidir qeyd etmek munasibetile bezi amerikalilar enenevi yemekler hazirlayirlar Qizardilmis hind qusu amerikan naharinin enenevi menyusunun terkib hissesidir Alma piroqu qizardilmis toyuq pitsa hamburger ve hot doq kimi xarakterik yemekler muxtelif immiqrantlarin reseptlerinden yaranir Fransiz kartof qizartmasi burrito ve takos kimi meksika yemekleri ve italyan menbelerinden serbest sekilde uygunlasdirilan makaron yemekleri genis sekilde istehlak edilir Amerikalilar caydan uc defe artiq kofe icirler ABS senayeleri uzre marketinq portagal suyu ve sudu her yerde ickisi etmek ucun boyuk mesuliyyet dasiyir Amerikan yeme verdisleri muxtelif variantlari ile ozunun Britaniya metbexi koklerine cox sey borcludur Buna baxmayaraq Amerika torpaqlari Britaniyalilarin yetisdire bilmeyediyi yeni bitkileri yetisdire bilirdi ekser kolonist Avropalilar terefinden menimsenilene qeder bu yeni qidalari yemedi Vaxt kecdikce Amerika qidalari yemek tenqidcisi 1972 ci ilde beyan etdiyi bir noqteye geldi Bizim qurucu atalarimiz qidalarinin keyfiyyetinde oldugu kimi nesr ve zekada da indiki siyasi liderlerden daha ustun idi Dunyanin en genisi olan amerikan festfud senayesi 1940 ci illerde formatina onculuk etmisdir Festfud istehlaki sehiyye problemlerine sebeb oldu 1980 ci ve 1990 ci iller erzinde Amerikalilarin kalori qebulu 24 artdi festfud yerlerinde tez tez yemek ictimai sehiyye resmilerinin Amerikan adlandirigi mefhumla elaqelendirilir Yuksek derecede sirinlesdirilmis serinlesdirici ickiler genis yayilmisdir ve sekerli ickiler Amerikan kalori qebulunun doqquz faizini teskil edir Edebiyyat felsefe ve tesviri incesenet Esas meqaleler ABS edebiyyati ABS felsefesi ve ABS tesviri incesenetiMark Tven Amerika yazicisi ve yumorist XVIII esr ve XIX esrin evvellerinde Amerika inceseneti ve edebiyyati oz menseyini boyuk hissesini Avropadan aldi Nataniel Hotorn Edqar Allan Po ve Henri Devid Toro kimi yazicilar XIX esrin ortalarina qeder seciyyevi Amerikan edebi novunu yaratdilar Mark Tven ve sair Volt Vitmen esrin ikinci yarisinda baslica simalar idi heyati boyu demek olar ki hec taninmayan Emili Dikinson indi esas amerikali sair kimi taninir German Melvillin 1851 ci il Tvenin Heklberri Finnin maceralari 1885 ci il Frensis Skott Fitsceraldin Boyuk Getsbi 1925 ci il ve Harper Linin Bulbulu oldurmek 1960 ci il kimi milli tecrube ve xarakterin esas aspektlerinin esasi kimi gorulen isler adlandirila biler On iki ABS vetendasi Edebiyyat uzre Nobel mukafati alib en sonuncusunu ise 2016 ci ilde Bob Dilan qazanib Vilyam Folkner Ernest Heminquey ve Con Steynbek XX esrin en nufuzlu yazicilari arasinda sayilirlar ABS de ve cinayet uydurmasi kimi meshur edebi janrlar inkisaf etmisdir ve kimi yazicilarin daxil oldugu bit cereyani yazicilari yeni edebi yanasmalar acdilar Toro ve Ralf Uold Emersonun rehberlik etdiyi transsendentalistler ilk boyuk Amerika felsefi ceryanini qurdular Vetendas muharibesinden sonra Carlz Sanders daha sonra ise Vilyam Ceyms ve Con Dyui praqmatizmin inkisafinda lider idi Uillard van Orman Kuayn ve sonradan Noam Comski analitik felsefeni Amerika felsefe mektebinde on plana cixarmisdilar Con Rolz ve Robert Nozik siyasi felsefenin canlanmasina rehberlik etdiler ve bu gun bunun en ehemiyyetli simasidir ve Amerika felsefe mektebinde kontinental eneneye rehberlik etmisdir Milton Fridmen Ceyms Byukenen ve Cikaqo mektebi iqtisadiyyatcilari sosial ve siyasi felsefede muxtelif sahelere tesir edibler Tesviri incesenetde Hudzon cayi mektebi Avropa naturalizm enenelerinde XIX esr cereyani idi realist resmleri artiq genis sekilde taninir 1913 cu ilde Nyu York seherinde kecirilen Avropa sergisi olan ictimaiyyeti sok etdi ve ABS nin incesenet sehnesini deyisdirdi ve ve basqalari yeni ferdi uslublarla tecrubeler apardilar Cekson Pollok ve Villem de Kuninqin abstrakt ekspressionizmi ve Endi Uorhol ve pop arti kimi baslica bedii herekatlar ABS de genis inkisaf etmisdir Modernizmin ve sonra postmodernizmin qabariqlasmasi Frank Lloyd Rayt Filip Conson ve kimi Amerika memarlarina sohret getirdi Alfred Stiqlitz ve Ansel Adams da daxil olmaqla boyuk fotoqraflarla amerikalilar fotoqrafiyanin muasir senet muhitinde uzun muddet ehemiyyetli olmusdur ilk boyuk tesebbuskarlarindan biri olan F T Barnum 1841 ci ilde asagi Manhettende eylence kompleksini fealiyyete baslatdi komandasi 1870 ci illerin sonlarindan baslayaraq Nyu Yorkda bir sira populyar muzikl komediyalari cixardi XX esrde muasir muzikl formasi ortaya cixdi ve kimi musiqi teatr bestekarlarinin mahnilari cevrildi Dramaturq Yucin O Nil 1936 ci ilde edebiyyat uzre Nobel mukafatini qazandi aralarinda Tennessi Vilyams ve da olan diger taninmis ABS dramaturqlari layiq gorulduler Xoreoqraflar Aysedora Dunkan ve Marta Qrehem yaratmaga komek edirdi ve ise XX esr baletinde lider idi Musiqi Esas meqaleler ABS musiqisi ve O vaxtlar az taninsa da de 1910 cu illerde etdiyi isler onu klassik enenede ilk boyuk ABS bestekari etdi ve Con Keyc kimi ekspermentalistler klassik bestekarliga ferqli bir Amerikan yanasmasi yaratdilar Aaron Koplend ve Corc Gersvin populyar ve klassik musiqinin yeni bir sintezini inkisaf etdirdiler ritmik ve lirik uslublari ABS musiqisine genis sekilde tesir ederek onu Avropa ve Afrika enenelerinden ferqlendirir Bluz kimi xalq yaradiciligi elementleri ve indiki qebul edilmis ve qlobal auditoriya malik cevrilmisdir Caz XX esrin evvellerinde Lui Armstronq ve Dyuk Ellinqton kimi yenilikciler terefinden hazirlanmisdir 1920 ci illerde kantri musiqisi 1940 ci illerde ritm ve bluz inkisaf etmisdir Elvis Presli ve Cak Berri 1950 ci illerin ortalarinda rok n rollun qabaqcillari arasinda idi Metallica Eagles ve Aerosmith kimi rok qruplari dunya satislarinda arasindadir 1960 ci illerde Bob Dilan Amerikanin en meshur yazicilarindan biri olaraq cixdi ve Ceyms Braun inkisafina rehberlik etdi Daha yeni Amerikan yaradiciligina hip hop ve daxildir Amerikan pol ulduzlarina Elvis Presli Maykl Cekson ve Madonna kimi dunyada meshurlari ile yanasi Teylor Svift Britni Spirs Keti Perri Beyons Jay Z Eminem Kanye Uest ve Ariana Qrande kimi muasir musiqiciler de daxildir Kinemotoqrafiya Esas meqale ABS kinemotoqrafiyasiHollivud isaresi Los Anceles Kaliforniya Kaliforniya statinin Los Anceles seherinin simal mehellesi olan Hollivud kino istehsalinda liderlerden biridir Dunyanin ilk kommersiya meqsedli kino sergisi 1894 cu ilde Nyu Yorkda Tomas Edisonun ile verilmisdir Novbeti il layiheyli filmin ilk kommersiya meqsedli numayisi de Nyu Yorkda oldu ve ABS sonraki illerde inkisafinda on planda oldu XX esrin evvellerinden etibaren ABS film senayesi esasen Hollivud ve etrafinda cemlenmisdir buna baxmayaraq XXI esrde burada cekilmeyen filmlerin sayi artmisdir ve film sirketleri qloballasma quvvelerine tabedirler Sessiz film dovrunde Amerikanin en yaxsi olan D U Qriffit inkisafi ucun esas idi ve produser ve sahibkar Volt Disney hem animasiya filmi hem de film lider idi Con Ford kimi rejissorlar Amerikanin Vehsi Qerb ve tarixinin gorunusunu yeniden mueyyenlesdirdi ve kimi basqalari yer cekilisleri ile kino imkanlarini daha da genislendirerek sonraki rejissorlara boyuk tesir gostermisler Senaye erken ses dovrunden 1960 ci illerin evvellerine qeder ikonik simvollar olmus Con Ueyn ve Merilin Monro kimi aktyorlarla adeten adlandirilan qizil illerini yasamisdi 1970 ci illerde Martin Skorseze Frensis Ford Koppola ve Robert Oltmen kimi kinorejissorlari ve ya Hollivud Intibahi kimi taninanlarin vacib hissesi idi cesur filmlere Fransiz ve Italyan realist tesvirleri tesir edib O vaxtdan beri Stiven Spilberq Corc Lukas ve Ceyms Kemeron kimi rejissorlar esasen yuksek istehsal xercleri ile xarakterize olunan ve kassada yuksek gelir elde eden blokbaster filmleri ile meshurlasdilar Kameronun Avatari 2009 cu il 2 milyard dan cox gelir elde etmisdir Amerika Film Institutunun siyahisinda yer alan ehemiyyetli filmlere tez tez butun zamanlarin en boyuk filmi kimi qiymetlendirilen Orson Uellsin Vetendas Keyn 1941 ci il Kasablanka 1942 ci il Xac atasi 1972 ci il Kulekle sovrulanlar 1939 cu il Erebistanli Lourens 1962 ci il 1939 cu il 1967 ci il Limanda 1954 cu il Sindlerin siyahisi 1993 cu il 1952 ci il 1952 ci il ve 1950 ci il daxildir Oskar kimi taninan Akademiya mukafati 1929 cu ilden beri her il terefinden ve 1944 cu il yanvar ayindan beri her il Qizil qlobus mukafati teqdim edilir Idman Esas meqale ABS de idmanEn meshur Amerika idmanlari Amerika futbolu basketbol ve buzustu hokkeydir Amerika futbolu bir cox gostericiye gore en meshur tamasaci idmandir Milli Futbol Liqasi NFL dunyada en yuksek ortalama istirakciya malik idman liqasidir ve dunyada milyonlar terefinden izlenilir Beysbol XIX esrin sonundan ABS nin milli idman novu olaraq qebul edilib MLB ust liqadir Basketbol ve buzustu hokkey olkenin novbeti iki Milli Basketbol Assosiasiyasi NBA ve Milli Hokkey Liqasi NHL ust liqalardir Bu dord boyuk idman pesekarliqla oynanildiqda her biri ilin feqli lakin ust uste dusen vaxtlarinda bir movsum kecirirler ve boyuk auditoriyani celb edir Futbolda olke 1994 FIFA Dunya Kubokuna ev sahibliyi etdi kisi milli futbol komandasi on defe Dunya Kubokuna vesiqe qazanib ve dord defe FIFA Qadinlararasi dunya cempionati qalibi olub MLS ABS de bu idmanin en yuksek liqasidir 21 Amerika ve 3 Kanada komandasi cixis edir ABS de professional idman bazari texminen 69 milyard teskil edir bu butun Avropa Yaxin Serq ve Afrika olkelerinin ceminden texminen 50 boyukdur ABS de sekkiz Olimpiya oyunlari teskil edilib 2028 Yay Olimpiya Oyunlari doqquzuncu olacaq 2017 ci il 2017 ci il tarixine olan melumata esasen ABS Yay Olimpiya Oyunlarinda diger butun olkelerden daha cox olmaqla 2 522 medal qazanib ve Qis Olimpiya Oyunlarinda 305 medal qazanaraq Norvecden sonra ikincidir Beysbol ve amerika futbolu kimi baslica ABS idman novleri Avropa praktikasinda inkisaf etmemesine baxmayaraq basketbol voleybol skeytbordinq ve Amerikanin ixtiralaridir ve bezileri ise dunyada meshurdur Lakross ve sorfinq Qerb temasindan evvelki yerli amerika ve yerli havaylilarin fealiyyetlerinden yaranmisdir En cox izlenilen qolf ve avtoidman xususile NASCAR dir 115 000 qeydiyyatdan kecmis oyuncu ve ayrica 1 2 milyon istirakci ile ABS de en suretle boyuyen idman sayilir Kutlevi informasiya vasiteleri Esas meqale American Broadcasting Company in Nyu York seherindeki korporativ qerargahi ABS nin dord boyuk yayimci NBC Columbia Broadcasting System CBS American Broadcasting Company ABC ve Fox Broadcasting Company FOX dur Dord boyuk yayim her biri kommersiya qurumudur muxtelif movqelere xidmet eden yuzlerle kanal teklif edir Amerikalilar gunde orta hesabla iki saat yarim esasen kommersiya meqsedli radio proqramlarini dinleyirler 1998 ci ilde ABS nin kommersiya meqsedli radiostansiyalarinin sayi 4 793 AM stansiyasi ve 5 662 FM stansiyasina catmisdir Bununla yanasi 1 460 ictimai radiostansiya movcuddur Bu stansiyalarin ekseriyyeti tehsil meqsedleri ucun universitetler ve dovlet orqanlari terefinden idare olunur ve dovlet ve ya ozel fondlar abunelikler ve korporativ zemanetler vasitesile maliyyelesdirilir Bir cox ictimai radio yayimi NPR kecmis Milli Ictimai Radio terefinden maliyyelesdirilir NPR esasinda 1970 ci il fevral ayinda tesis edilmisdir televiziya hemkari de eyni qanunla yaradilib NPR ve PBS bir birinden ayri idare edilir 30 sentyabr 2014 cu il 30 sentyabr 2014 cu il tarixine olan melumata esasen FCC gore ABS de 15 433 lisenziyali tam guclu radio stansiyasi var Taninmis qezetlere The Wall Street Journal The New York Times ve USA Today daxildir Nesriyyatin qiymeti iller erzinde artmasina baxmayaraq qezetlerin qiymeti umumiyyetle asagi qaldi qezetleri reklam gelirlerine ve milli ve dunya ehatesine gore Associated Press ve Reuters kimi boyuk informasiya xidmetinin teqdim etdiyi meqalelere daha cox arxalanmagina mecbur etdi Cox az istisnalar olmaqla ABS de olan butun qezetler ozeldir onlarla hetta yuzlerle qezaete sahib olan ve kimi boyuk zencirler bir nece qezate sahib kicik zencirler ve ya getdikce nadir hal alsa da ferd ve aileler terefinden idare olunur Boyuk seherlerde esasen gundelik qezetlerden elave alternativ heftelikler var meselen en taninmis ikisi Nyu Yorkda ve ya Los Ancelesde dir Boyuk seherler hemcinin yerli biznes jurnalina yerli senayelerle bagli ticaret qezetlerine ve yerli etnik ve sosial qruplar ucun qezetlere destek ola bilir XIX esrde Amerika qezetlerinin ve erken versiyalari ortaya cixmaga basladi 1938 ci ilde DC Comicsin komiks kitabi olan Supermen bir Amerika simvoluna cevrilmisdir Veb portallari ve axtaris motorlarindan elave en meshur saytlar Facebook YouTube Vikipediya Yahoo eBay Amazon ve Twitterdir 800 den cox nesr var ABS de ingilis dilinden sonra en cox istifade edilen dil olan ispan dilinde hazirlanir Hemcinin bax ABS portali