Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Praqmatizm – həqiqətin meyarı kimi praktikaya əsaslanan fəlsəfi cərəyan. XIX əsrdə amerikalı filosof Çarlz Sanders tərəfindən əsası qoyulmuşdur.
Tarixi
Praqmatizm XIX əsrin 70-ci illərində Kembricdə (ştat Massaçusets) toplaşan və Pirs tərəfindən "Metafizik klub" adlandırılan kiçik bir elmi işçilər qrupunun fəaliyyəti nəticəsində meydana gəlmişdir. Pirsin yuxarıda adlarını göstərdiyimiz məqalələri işıq üzü görəndə diqqətdən kənar qaldılar. Praqmatizm təliminin əsasları ABŞ filosofu Çarlz Pirs (1839-1914) tərəfindən qoyulmuşdur. O, bu cərəyanın proqramını formulə edib onun adını təklif etmişdir. Pirsə görə, praqmatizm real həyatla bağlı olan alim, tədqiqatçı üçün səciyyəvi olan "laboratoriya ruhu"nun ifadəsinə xidmət göstərməlidir. Onun başlıca məqalələrinin ("Əqidənin möhkəmləndirilməsi" və "Əqidələrimizi necə aydın edək") əsas mövzusu bilik, əqidə və hərəkətlərin bir-birinə qarşılıqlı münasibətləridir.
Pirsin praqmatizmi
Praqmatizm yarandığı andan özündən əvvəlki fəlsəfənin bir sıra başlıca ideyalarından imtina edib fəlsəfi təfəkkürün tamamilə yeni tipini təklif etmişdi. Fəlsəfi təfəkkürün bu yeni tipi insanın hərəkətlərinə yeni tərzdə yanaşır. Bu fəlsəfədə insanın hərəkətləri ətrafında bütün anlayışlar və konsepsiyaların hərlənib formalaşdığı ox kəsb edir. Əsasən reflektor yox, şüurlu və məqsədyönlü xarakterə daşıyan hərəkət bu və ya digər formada insan həyatının (həyat fəaliyyətinin) əsas formasını təşkil etdiyinidən məhsuldar hərəkəti təmin edən şüur mexanizmləri, təfəkkür strukturları haqqında məsələ qalxır. Praqmatizmin banisi olan Pirsdə məsələ bu müstəvidə qoyulur. Onun fərqli cəhəti isə onda idi ki, o, idraki fəaliyyəti xarici (obyektiv) aləmə aid etməyib diqqəti sırf daxili , əsas psixoloji proseslərə yönəldirdi. İnam dedikdə Pirs bilik yox, bu və ya digər üsulla davranmağa adət etdiyimiz vərdiş kimi anladığı inamdan bəhs edir. Biliyə əks olan anlayış xəbərsizlik, bilməmədirsə, Pirs inama qarşı hərəkətlərin müntəzəmliyini pozan şübhəni qoyur. Artıq (hərəkət nöqteyi-nəzərdən) idrak prosesi bilməmədən biliyə yox, şübhədən inama, özü də subyektiv yox, kollektiv və ya sosial inama keçid mənasını verməyə başlayır. Obyektiv bilik cəmiyyət tərəfindən qəbul olunmuş inam anlayışı ilə əvəz olunur. Həqiqətə gəlincə, o, Pirs tərəfindən hamı üçün əhəmiyyətli olan məcburi inam kimi şərh olunur. Əgər tədqiqat prosesi sonsuz şəkildə davam etsəydi, onda öyrənilən hər məsələ üzrə sonsuz sayda tədqiqatçılar birliyi yaranardı. Pirs həmçinin elmi anlayışların əhəmiyyətinin yeni şərhini verir. Hər bir hərəkət gələcəyə yönəldiyindən və gələcəyi nəzərdə tutduğundan, Pirs anlayışı keçmiş yox, bu anlayışdan istifadədən meydana gələcək nəticələr baxımından nəzərdən keçirməyin lazım olduğunu bildirirdi. Pirs öz məşhur "prinsipi"ni və ya "praqmatik maksima"sını da aşağıdakı kimi formulə etmişdi: anlayış obyektinin tədqiqatçının fikrincə törədə biləcəyi praktiki nəticələri nəzərdən keçirmiş olsaq, onda bütün bu nəticələr haqqında təsəvvürlər elə məhz obyekt haqqında tam anlayış olacaqdır.
Ceymsin praqmatizmi
Ceymson tərəfindən Pirsin başlıca ideyaları təkmilləşdirilmişdir. O, bu ideyaları daha səlis təlim şəklinə gətirib onları sadə formada izah etmişdi. Bu, hərdən onun baxışlarının sadələşdirilmiş şərhinə səbəb olurdu. Ceyms praqmatizmi müəyyən bir metod və xüsusi həqiqət nəzəriyyəsi kimi nəzərdən keçirirdi. Metod kimi praqmatizmin təyini hər bir təlimin praktiki nəticələrini aşkarlanmaqla, onları müqayisə edib qiymətləndirməklə fəlsəfi və digər mübahisələri yoluna qoymaq idi. Bu metodu istifadə edən Ceyms, məsələn, materializmlə idealizm arasındakı çoxdankı mübahisəni teizmlə eyniləşdirdiyi idealizmin xeyrinə həll etmişdi. Ceymsə görə, gələcəkdə materializm hər şeyin iflasa uğraması, Yer üzünün və bəşər ruhunun yaratdığı hər şeylə birgə onun məhv olması deməkdir. Ceyms hesab edir ki, bu perspektivlə düşünən heç bir kəs razılaşa bilməz. Əksinə, insana, daha doğrusu, onun ruhuna yaxın əbədi ruhi başlanğıcın olmasını qəbul edən idealizm xilas olacağımıza, insana çox əziz olan ideal və mənəvi dəyərlərin zəfər çalacağına ümid açır. Ceymsə görə, bu iki konsepsiya arasında seçim onun qəbul etdiyi "inama iradə" prinsipi əsasında həyata keçirilməlidir. Bu prinsipə görə, iki alternativ qərar arasında həyat əhəmiyyətli seçimi sırf rasional əsaslarla etmək mümkün olmadıqda (Ceymsə görə, nəzərdən keçirilən məsələdə vəziyyət elə məhz bu cürdür) seçimi qeyri-rasional, emosional əsaslarla etmək insanın mənəvi hüququdur. Həqiqət probleminin şərhinə gəlincə, qeyd etmək lazımdır ki, Ceyms həqiqəti fikrin və ya nəzəriyyənin aləmdəki obyektiv vəziyyətə uyğunluğu kimi şərh etmir. O, həqiqəti ideyanın uğurluluğu və ya işqabiliyyətliliyi, insanın öz qarşısında qoyduğu və can atdığı bu və ya digər məqsədə çatmaqda faydalılığı kimi izah edir. Həqiqət və ya ideyanın uğurla işləməsi üçün onu yoxlamaq lazım oduğundan, yoxlana bilmə də həqiqətin tərifinə daxildir. Ceymsin praqmatizmi daha geniş mənada onun metod və həqiqət nəzəriyyəsinin dünyagörüşü əsasları mənasını verir. Bu əsaslara həmçinin onun "radikal empirizm" adlandırdığı təlimi, yəni bəzən "şüur axını", bəzən də "plüralist kainat" kimi aşılanan universal təcrübə haqqında təlimi daxildir. Kainat Ceyms tərəfindən heç bir qanuna tabe olmayan, təsadüflər itaətində olan, bitməmiş, yeniliklərə açıq olan plastik hadisə kimi şərh olunur. Burada insana öz azadlığını, yenilik eşqini, qeyri-məhdud yaradıcılıq qabiliyyətlərini nümayiş etdirmək imkanı verilir. Radikal empirizm həmçinin istənilən din təcrübəsinin də düzgün olduğunu bəyan edir. Həqiqətin praqmatik nəzəriyyəsi bu cür təcrübəni doğru hesab edir, çünki o, insana böyük pozitiv təsir göstərmək imkanına malikdir. Təcrübənin ayrı-ayrı elementlərdən, qavrayışlardan təşkil olunduğunu bildirən empirik filosoflardan (məsələn, Max) fərqli olaraq Ceyms təcrübəni fasiləsiz şüur axını kimi şərh edir. Bu şüur axınından insan iradi səylər göstərməklə bizim üçün adlarına görə şeylər statusu alan ayrı-ayrı parçaları və ya hissələri qeydə alır. Ceymsin fikirlərinə görə, bizi özü ilə hesablaşmağa məcbur edən reallıq duyğulardan (mənşəyi naməlum olan duyğulardan), təcrübədə aşkar olunan duyğularla bu hamılıqla təsdiq olunmuş köhnə həqiqətlər arasındakı münasibətlərdən təşkil olunur. Özündə sosial təcrübə aləmini də birləşdirən kainatın natamam olması bu aləmi sonsuz qədər yaxşılaşdırmaq imkanlarını açır. İndi o, hələ kamil olmasa da, Ceymsin fikirlərinə görə, insanlar buna qadir olduqlarına inanıb öz səylərini birləşdirsələr bu mümkütn olacaqdır. Ceyms sosial-siyasi baxışlarında liberal ideyaların müdafiə edir, qəti şəkildə müharibələrə qarşı çıxır.
Con Dyuinin praqmatizmi
Con Dyuinin də praqmatizmində təcrübə anlayışı çıxış nöqtəsini təşkil edir. Dyui onu bir tərəfdən insanın təbiətə rəngarəng münasibətlərini əhatə edən naturalist perspektivdə, digər tərəfdən isə sosial təcrübə kimi mənəvi-siyasi aspektdə nəzərdən keçirir. Dyuiyə görə, fəlsəfə qədim filosofların düşündükləri kimi aləmin gözəlliyindən heyrətə gəlmədən yox, gərgin ictimai həyatın stresslərindən meydana gəlir. Buna görə də onun fikirlərinə görə, fəlsəfənin əsas məqsədi sosial təcrübəni məhz təhlil edib təlmilləşdirməkdir. Con Dyui təcrübəni çox geniş şəkildə anlayaraq onu insanın təbiətə münasibətlərini, bəzən hətta təbiətin özünü də daxil etməklə insan həyatının fəallığı ilə eyniləşdirir. Onun fikirlərinə görə, təcrübə hadisələr və simalar aləmi, təcrübədə qavranılan aləm, habelə insanın fəaliyyəti və taleyi, magiya və mistika, bir sözlə, yaşanılan hər şeydir. Təcrübənin bu cür anlanması onun hansı metafizik əsaslarını axtarmaq zərurətini istisna edir. Müasir filosoflar da Dyuinin xidmətlərini elə məhz fundamentalizmin əsaslarını sarsıtmasında görürlər. Başqa sözlə, əvvəlki fəlsəfə bütün, o cümlədən mənəvi hadisələrin hansısa davamlı əsaslarının olmasını düşünürdü. Əksər müasir filosofların fikirlərinə görə, belə əsaslar, və ya "ilkin başlanğıclar" mövcud deyildirlər. Dyuinin özü materializmlə idealizmin bir-birinə əksini Qədim Yunanıstanda əməyin fiziki əməklə əqli əməyə bölgüsündən çıxarır. Dyui hesab edir ki, bu gün materializmlə idealizmi qarşı-qarşıya qoymağa əsas yoxdur. Təcrübəyə uyğun və qeyri-uyğun "mahiyyətlərə" bölgü tanış deyil, yəni təcrübədə fasiləsiz prinsipi təsir göstərməkdədir. Hər bir bölgü nisbi əhəmiyyətə malikdir, buna görə bu və ya digər ideyaların "materializm" və ya "idealizm" halında dondurulmasını doğru hesab etmək olmaz.
 | Fəlsəfə ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Praqmatizm heqiqetin meyari kimi praktikaya esaslanan felsefi cereyan XIX esrde amerikali filosof Carlz Sanders terefinden esasi qoyulmusdur TarixiPraqmatizm XIX esrin 70 ci illerinde Kembricde stat Massacusets toplasan ve Pirs terefinden Metafizik klub adlandirilan kicik bir elmi isciler qrupunun fealiyyeti neticesinde meydana gelmisdir Pirsin yuxarida adlarini gosterdiyimiz meqaleleri isiq uzu gorende diqqetden kenar qaldilar Praqmatizm teliminin esaslari ABS filosofu Carlz Pirs 1839 1914 terefinden qoyulmusdur O bu cereyanin proqramini formule edib onun adini teklif etmisdir Pirse gore praqmatizm real heyatla bagli olan alim tedqiqatci ucun seciyyevi olan laboratoriya ruhu nun ifadesine xidmet gostermelidir Onun baslica meqalelerinin Eqidenin mohkemlendirilmesi ve Eqidelerimizi nece aydin edek esas movzusu bilik eqide ve hereketlerin bir birine qarsiliqli munasibetleridir Pirsin praqmatizmiPraqmatizm yarandigi andan ozunden evvelki felsefenin bir sira baslica ideyalarindan imtina edib felsefi tefekkurun tamamile yeni tipini teklif etmisdi Felsefi tefekkurun bu yeni tipi insanin hereketlerine yeni terzde yanasir Bu felsefede insanin hereketleri etrafinda butun anlayislar ve konsepsiyalarin herlenib formalasdigi ox kesb edir Esasen reflektor yox suurlu ve meqsedyonlu xaraktere dasiyan hereket bu ve ya diger formada insan heyatinin heyat fealiyyetinin esas formasini teskil etdiyiniden mehsuldar hereketi temin eden suur mexanizmleri tefekkur strukturlari haqqinda mesele qalxir Praqmatizmin banisi olan Pirsde mesele bu mustevide qoyulur Onun ferqli ceheti ise onda idi ki o idraki fealiyyeti xarici obyektiv aleme aid etmeyib diqqeti sirf daxili esas psixoloji proseslere yoneldirdi Inam dedikde Pirs bilik yox bu ve ya diger usulla davranmaga adet etdiyimiz verdis kimi anladigi inamdan behs edir Biliye eks olan anlayis xebersizlik bilmemedirse Pirs inama qarsi hereketlerin muntezemliyini pozan subheni qoyur Artiq hereket noqteyi nezerden idrak prosesi bilmemeden biliye yox subheden inama ozu de subyektiv yox kollektiv ve ya sosial inama kecid menasini vermeye baslayir Obyektiv bilik cemiyyet terefinden qebul olunmus inam anlayisi ile evez olunur Heqiqete gelince o Pirs terefinden hami ucun ehemiyyetli olan mecburi inam kimi serh olunur Eger tedqiqat prosesi sonsuz sekilde davam etseydi onda oyrenilen her mesele uzre sonsuz sayda tedqiqatcilar birliyi yaranardi Pirs hemcinin elmi anlayislarin ehemiyyetinin yeni serhini verir Her bir hereket geleceye yoneldiyinden ve geleceyi nezerde tutdugundan Pirs anlayisi kecmis yox bu anlayisdan istifadeden meydana gelecek neticeler baximindan nezerden kecirmeyin lazim oldugunu bildirirdi Pirs oz meshur prinsipi ni ve ya praqmatik maksima sini da asagidaki kimi formule etmisdi anlayis obyektinin tedqiqatcinin fikrince torede bileceyi praktiki neticeleri nezerden kecirmis olsaq onda butun bu neticeler haqqinda tesevvurler ele mehz obyekt haqqinda tam anlayis olacaqdir Ceymsin praqmatizmiCeymson terefinden Pirsin baslica ideyalari tekmillesdirilmisdir O bu ideyalari daha selis telim sekline getirib onlari sade formada izah etmisdi Bu herden onun baxislarinin sadelesdirilmis serhine sebeb olurdu Ceyms praqmatizmi mueyyen bir metod ve xususi heqiqet nezeriyyesi kimi nezerden kecirirdi Metod kimi praqmatizmin teyini her bir telimin praktiki neticelerini askarlanmaqla onlari muqayise edib qiymetlendirmekle felsefi ve diger mubahiseleri yoluna qoymaq idi Bu metodu istifade eden Ceyms meselen materializmle idealizm arasindaki coxdanki mubahiseni teizmle eynilesdirdiyi idealizmin xeyrine hell etmisdi Ceymse gore gelecekde materializm her seyin iflasa ugramasi Yer uzunun ve beser ruhunun yaratdigi her seyle birge onun mehv olmasi demekdir Ceyms hesab edir ki bu perspektivle dusunen hec bir kes razilasa bilmez Eksine insana daha dogrusu onun ruhuna yaxin ebedi ruhi baslangicin olmasini qebul eden idealizm xilas olacagimiza insana cox eziz olan ideal ve menevi deyerlerin zefer calacagina umid acir Ceymse gore bu iki konsepsiya arasinda secim onun qebul etdiyi inama irade prinsipi esasinda heyata kecirilmelidir Bu prinsipe gore iki alternativ qerar arasinda heyat ehemiyyetli secimi sirf rasional esaslarla etmek mumkun olmadiqda Ceymse gore nezerden kecirilen meselede veziyyet ele mehz bu curdur secimi qeyri rasional emosional esaslarla etmek insanin menevi huququdur Heqiqet probleminin serhine gelince qeyd etmek lazimdir ki Ceyms heqiqeti fikrin ve ya nezeriyyenin alemdeki obyektiv veziyyete uygunlugu kimi serh etmir O heqiqeti ideyanin ugurlulugu ve ya isqabiliyyetliliyi insanin oz qarsisinda qoydugu ve can atdigi bu ve ya diger meqsede catmaqda faydaliligi kimi izah edir Heqiqet ve ya ideyanin ugurla islemesi ucun onu yoxlamaq lazim odugundan yoxlana bilme de heqiqetin terifine daxildir Ceymsin praqmatizmi daha genis menada onun metod ve heqiqet nezeriyyesinin dunyagorusu esaslari menasini verir Bu esaslara hemcinin onun radikal empirizm adlandirdigi telimi yeni bezen suur axini bezen de pluralist kainat kimi asilanan universal tecrube haqqinda telimi daxildir Kainat Ceyms terefinden hec bir qanuna tabe olmayan tesadufler itaetinde olan bitmemis yeniliklere aciq olan plastik hadise kimi serh olunur Burada insana oz azadligini yenilik esqini qeyri mehdud yaradiciliq qabiliyyetlerini numayis etdirmek imkani verilir Radikal empirizm hemcinin istenilen din tecrubesinin de duzgun oldugunu beyan edir Heqiqetin praqmatik nezeriyyesi bu cur tecrubeni dogru hesab edir cunki o insana boyuk pozitiv tesir gostermek imkanina malikdir Tecrubenin ayri ayri elementlerden qavrayislardan teskil olundugunu bildiren empirik filosoflardan meselen Max ferqli olaraq Ceyms tecrubeni fasilesiz suur axini kimi serh edir Bu suur axinindan insan iradi seyler gostermekle bizim ucun adlarina gore seyler statusu alan ayri ayri parcalari ve ya hisseleri qeyde alir Ceymsin fikirlerine gore bizi ozu ile hesablasmaga mecbur eden realliq duygulardan menseyi namelum olan duygulardan tecrubede askar olunan duygularla bu hamiliqla tesdiq olunmus kohne heqiqetler arasindaki munasibetlerden teskil olunur Ozunde sosial tecrube alemini de birlesdiren kainatin natamam olmasi bu alemi sonsuz qeder yaxsilasdirmaq imkanlarini acir Indi o hele kamil olmasa da Ceymsin fikirlerine gore insanlar buna qadir olduqlarina inanib oz seylerini birlesdirseler bu mumkutn olacaqdir Ceyms sosial siyasi baxislarinda liberal ideyalarin mudafie edir qeti sekilde muharibelere qarsi cixir Con Dyuinin praqmatizmiCon Dyuinin de praqmatizminde tecrube anlayisi cixis noqtesini teskil edir Dyui onu bir terefden insanin tebiete rengareng munasibetlerini ehate eden naturalist perspektivde diger terefden ise sosial tecrube kimi menevi siyasi aspektde nezerden kecirir Dyuiye gore felsefe qedim filosoflarin dusundukleri kimi alemin gozelliyinden heyrete gelmeden yox gergin ictimai heyatin stresslerinden meydana gelir Buna gore de onun fikirlerine gore felsefenin esas meqsedi sosial tecrubeni mehz tehlil edib telmillesdirmekdir Con Dyui tecrubeni cox genis sekilde anlayaraq onu insanin tebiete munasibetlerini bezen hetta tebietin ozunu de daxil etmekle insan heyatinin fealligi ile eynilesdirir Onun fikirlerine gore tecrube hadiseler ve simalar alemi tecrubede qavranilan alem habele insanin fealiyyeti ve taleyi magiya ve mistika bir sozle yasanilan her seydir Tecrubenin bu cur anlanmasi onun hansi metafizik esaslarini axtarmaq zeruretini istisna edir Muasir filosoflar da Dyuinin xidmetlerini ele mehz fundamentalizmin esaslarini sarsitmasinda gorurler Basqa sozle evvelki felsefe butun o cumleden menevi hadiselerin hansisa davamli esaslarinin olmasini dusunurdu Ekser muasir filosoflarin fikirlerine gore bele esaslar ve ya ilkin baslangiclar movcud deyildirler Dyuinin ozu materializmle idealizmin bir birine eksini Qedim Yunanistanda emeyin fiziki emekle eqli emeye bolgusunden cixarir Dyui hesab edir ki bu gun materializmle idealizmi qarsi qarsiya qoymaga esas yoxdur Tecrubeye uygun ve qeyri uygun mahiyyetlere bolgu tanis deyil yeni tecrubede fasilesiz prinsipi tesir gostermekdedir Her bir bolgu nisbi ehemiyyete malikdir buna gore bu ve ya diger ideyalarin materializm ve ya idealizm halinda dondurulmasini dogru hesab etmek olmaz Felsefe ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin