Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Tropik siklon (yun. "kiklon" — fırlanan) — güclü, diametri 3000 km-dək və daha böyük olan alçaq təziqli (mərkəzində minimal) atmosfer burulğanıdır.
Ümumi məlumat
Şimal yarımkürəsində onlar saat əqrəbinin əksi istiqamətində,Cənub yarımkürəsində isə saat əqrəbi istiqamətində fırlanır.
Siklonun mərkəzində küləkli, rütubətli, buludlu və yağışlı hava xarakterikdir. Siklonlar başlıca olaraq Yer kürəsinin aşağıda ki, bölgələrində baş verir:
- ,Şimali Amerikanın şərq sahilləri yaxınlığında və İslandiyada.
- Sakit okeanın şimalnda-Asiyanın şərq sahilləri yaxınlığında və Aleut adaları yaxınlığında.
- Atlantik okeanının cənub hissəsində. Hadir hallarda, başlıca olaraq qışda.
- Hind okeanında müşahidə olunan siklonlar əslində musson mənşəlidir və fərqli təsnifatı aparılır.
Antisiklon yüksək atmosfer təziqi sahəsinə deyilir, maksimum mərkəzdə olur, diametri bir neçə min kilometrə çatır. Hava axınları siklondan fərqli olaraq üstdən aşağıyadır. Ətrafında zəif küləklər olur, hava aydın və quru.Yay isti,qış soyuqdur. Siklonların hündürlüyü qədər, bəzən daha yüksəyə-20 km-ə çatır. Üfüqü və şaquli ölçülərin tutuşdurulması göstərir ki, siklon burulğanı xeyli yastıdır:yüksəkliyi diametrindən 100–150 dəfə kiçikdir. Antisiklonların da ölçüləri belədir.
Tropik siklonlar
Tropikdaxili zonasında tropik siklonlar əmələ gəlir. Onlar xarici tropik sikonlardan çox kiçikdir. Tropikdaxili siklonların diametri bir neçə on kilometr, nadir hallarda bir neçə yüz kilometr olur. Lakin onlarda barometrik qradiyent olduqca böyükdür. Ona görə də küləyin sürəti 300 və hətta 400 km/saat çatır və bu fəlakətlər, dağıntılar törədir.Şərqi Asiyada onlara tayfunlar,Mərkəzi Amerikada (uraqan) deyilir. Tropik siklonlar gizli buxar əmələgəlmə istiliyinin ayrılması nəticəsində kəskin tempratur düşküsü olan yerlərdə yaranır və sonra həmin temperatur sayəsində də qalır.
Əmələ gəlmə mexanizimi
Siklonların əmələgəlməsi və inkişafı haqqında fiziki cəhətdən düzgün və riyazi cəhətdən əsaslandırılmış nəzəriyyə hələ tam işlənib hazırlanmamışdır. V. Vörknesin dalğa nəzəriyyəsinə görə siklonlar və Mülayim cəbhələrin dalğalarında yaranır. Tropik siklonlarda müxtəlif temperaturu olan iki hava kütləsinin iştirakı onda iki sektor(isti və soyuq) və iki cəbhə(isti və soyuq) əmələ gətirir. İsti və soyuq hava dilləri arasında şaquli istiqamətdə də müəyyən qarşılıqlı münasibət yaranır. İsti hava soyuq havanın yamacı üzrə yuxarı qalxır. Qalxma sürüşməsi başlayan yerdə alçaqtəziq sahəsi yaranır. Bu.əmələ gələn siklonun mərkəzidir. Təziq mərkəzdən bütün tərəflərə artır. Mərkəzdə alçaq təziqin formalaşması havanın hər tərəfdən mərkəzə axıb gəlməsinə səbəb olur.Koriolis qüvvəsi onu sağa meyil etdirir. İki qüvvənin təsiri-havanın mərkəzə gəlməsinə və sağa meyil etməsinə səbəb olur. Tropik siklonların müşahidə olunduğu zona ekvatordan şimalda və cənubda ki,5°-20°-lik enlikləri əhatə edir. Bu ərazilər hansı cəhətlərinə görə fərqlənir?
- Böyük su hövzəsinə malik olmaq.
- Su səthinin temperaturu 26,5 °C-dən aşağı deyil.
- Havanın yüksək rütubətliyi.
- Yüksəyə qalxdıqca nəzərə çarpacaq dərəcədə temperaturun kəskin düşməsi.
Siklonun mərkəzi hissəsi siklonun "gözü" adlanır. Elə məhz bu sahədə ən aşağı təziq müşahidə olunur. Qeydə alınan ən aşağı təziq 1979-cu ildə Tip siklonuna aiddir.(652,6 mm civə sütunu).
Hərəkəti
Siklonda üç növ hərəkət olur:
- Siklonun qalxma hərəkəti.
- Saat əqrəbinin əksinə dairəvi hərəkəti.
- İrəliləmə hərəkəti.
Bunda başqa siklonda küləyin hərəkəti kənardan mərkəzə doğru, aşağıdan yuxarıya olur. Antisiklonda isə mərkəzdən kənara, yuxarıdan aşağıyadır. Qalxan siklon və saat əqrəbinin əksinə fırlanan siklon birləşərək spiralvari qalxır. Spiral oxu soyuq hava tərəfə çox meyilli olur. Siklonların hərəkət sürəti orta hesabla 30–40 km/saat və ya 700–900 km/gün təşkil edir.
Siklonun sönməsi
Siklonun inkişaf tsikli 4–7 günə qədər çəkir. Bu vaxt müddətində o, üç inkişaf mərhələsi keçir:
- yaranma. Bu zaman siklonik hərəkət troposferin ancaq alt hissəsini əhatə edir,
- ən çox güclənmə. Bu zaman istiliyinin ayrılması və soyuq kütlələrin adveksiyası sayəsində siklon şaqul üzrə bütün troposferi tutur.
- okklyziya.(rus. Фронт окклюзии)Bu zaman isti hava cərəyanı kəsilir və siklon dayanır.
Siklon yaxınlaşdıqca əvvəlcə lələkli buludlar görünür, sonra onlar dalbadal lələkli-laylı, yüksək-laylı və laylı-yağışlı buludları ilə əvəz olunur. Eyni zamanda təziq düşür və külək güclənir. Qışda istilik gəlir, yayda isti azalır. Belə hava təqribən yarım günə gədər davam edir. Sonra, artıq soyuq cəbhədə külək kəskin güclənir, mavi səma görsənir və siklonlu hava qurtarır.
Tropik siklonların gücünə görə təsnifatı
Hal hazırda dünyada bir çox təsnifat formları var. Bunlardan bəziləri Ümumdünya Meteorologiya Təşkilatı tərəfindən təstiqlənmiş və daha çox tədbiq olunur. Təsnifat əsasən küləyin gücünə və siklonun meydana gəlmə ərazisinə görə aparılır. Bundan başqa siklonun saxladığı enerjiyə görə, enerjinin yayılmasına görə və s.görədə təsnifat aparılır.
- Atlantik okenının şimalında və Sakit okeanın şərqində baş verən siklonları uraqan şkalası ilə,
- Sakit okeanın qərbində müşahidə olunan siklonlar Yaponiya Metroloji xidmətin şkalası ilə,
- Hind okeanının şimalıda ki, siklonları Hindistan Metroloji departamentin şkalası ilə,
- Hind okeanının cənub-qərbində isə Reyunyon adasında yerləşən mərkəzinin şkalası ilə,
- Sakit okeanın cənubunda baş verən siklonlar isə Avstraliya və metreloji xidmətlərin şkalası ilə təsnifatlandırılır.
Adlandırılması
1953-cü ilə qədər ABŞ-nin uraqanları və siklonları coğrafi kordinatlarına görə adlandırıdılar. Daha sonralar bunu adlarla əvəz etməyə başladılar. Əvvəlcə ancaq qadın adlarından istifadə olunurdu,1979-cu ildən isə kişi və qadın adları növbəli tədbiq olunmağa başladı. Hal-hazırda siklonların adları Ümumdünya Metrologiya Təşkilatı tərəfindən nizamlanır. Hər 6 ildən bir adlar təkrarlanır. Maraqlıdır ki, bəzi dağıdıci siklonların adları, məsələn: Carli, Cenni, İvan daha heç vaxt tətbiq olunmayacaq.
Törətdiyi fəsadlar
Tropik siklonlarda Yer kürəsində müşahidə olunan ən təhlükəli, dağıdıcı təbiət hadisələrindən biridir. Siklonlar tarixən müşahidə olunduğu ərazilərdə həmişə böyük dağıntılara və insan təlafatına səbəb olmuş. Qeydə alınan rəsmi ən çox insan təlafatı ilə nəticələnən siklon — Bxoladır. (1970, Qanqın deltasında). Bu zaman 300 mindən-500 minə yaxın insan təlafatı qeydə alınmış. İnsan təlafatının çox olması heç də siklonun gücündən asılı deyil. Burda suyun səviyyəsinin qalxması — daşqın və sel əsas rol oynayır. Daha çox maddi zərər verən siklon isə Katrina qasırğasıdır. (2005, Luiziana). Siklon 125 milyard dollarlıq iqtisadi ziyan vurmuş. (2007-ci ilin hesablaması)
Siklonların əhəmiyyəti
Maraqlıda olsa siklonlar heç də dağıdıcı, təlafat törədici bir təbiət hadisəsi deyil. Yer iqliminə onların müsbət təsiri də var.
- Temperaturun paylaşması. Böyük miqdarda istiliyin ekvatorlardan qütüblərə gətirilməsi.
- Quraq rayonlara rütubətin gətirilməsi.
- Atmosferdə toplanmış yüksək enerjinin boşaldılması.
İstinadlar
- Л.П.Шубajeв. Yмуми Jершyнаслыг.Бакы.1986.с.161
- Ensiklopediya. Coğrafiya. Bakı.2012.s.192–205
- Л.П.Шубajeв. Yмуми Jершyнаслыг.Бакы.1986.с.165
- . 2013-12-13 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-12-03.
- "Arxivlənmiş surət". 2022-06-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-12-03.
- "Arxivlənmiş surət". 2019-08-07 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-12-03.
Xarici keçidlər
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Tropik siklon yun kiklon firlanan guclu diametri 3000 km dek ve daha boyuk olan alcaq teziqli merkezinde minimal atmosfer burulganidir Qrenada uzerinde 7 sentyabr 2004 Umumi melumatTropik siklonlarin meydana geldiyi rayonlarEsas meqale Siklon Simal yarimkuresinde onlar saat eqrebinin eksi istiqametinde Cenub yarimkuresinde ise saat eqrebi istiqametinde firlanir Siklonun merkezinde kulekli rutubetli buludlu ve yagisli hava xarakterikdir Siklonlar baslica olaraq Yer kuresinin asagida ki bolgelerinde bas verir Simali Amerikanin serq sahilleri yaxinliginda ve Islandiyada Sakit okeanin simalnda Asiyanin serq sahilleri yaxinliginda ve Aleut adalari yaxinliginda Atlantik okeaninin cenub hissesinde Hadir hallarda baslica olaraq qisda Hind okeaninda musahide olunan siklonlar eslinde musson menselidir ve ferqli tesnifati aparilir Antisiklon yuksek atmosfer teziqi sahesine deyilir maksimum merkezde olur diametri bir nece min kilometre catir Hava axinlari siklondan ferqli olaraq ustden asagiyadir Etrafinda zeif kulekler olur hava aydin ve quru Yay isti qis soyuqdur Siklonlarin hundurluyu qeder bezen daha yukseye 20 km e catir Ufuqu ve saquli olculerin tutusdurulmasi gosterir ki siklon burulgani xeyli yastidir yuksekliyi diametrinden 100 150 defe kicikdir Antisiklonlarin da olculeri beledir Tropik siklonlarTropikdaxili zonasinda tropik siklonlar emele gelir Onlar xarici tropik sikonlardan cox kicikdir Tropikdaxili siklonlarin diametri bir nece on kilometr nadir hallarda bir nece yuz kilometr olur Lakin onlarda barometrik qradiyent olduqca boyukdur Ona gore de kuleyin sureti 300 ve hetta 400 km saat catir ve bu felaketler dagintilar toredir Serqi Asiyada onlara tayfunlar Merkezi Amerikada uraqan deyilir Tropik siklonlar gizli buxar emelegelme istiliyinin ayrilmasi neticesinde keskin tempratur duskusu olan yerlerde yaranir ve sonra hemin temperatur sayesinde de qalir Emele gelme mexanizimi Sikonun emele gelme sxemiAntisiklonun emele gelme sxemiIsti ve Soyuq cebhe Siklonlarin emelegelmesi ve inkisafi haqqinda fiziki cehetden duzgun ve riyazi cehetden esaslandirilmis nezeriyye hele tam islenib hazirlanmamisdir V Vorknesin dalga nezeriyyesine gore siklonlar ve Mulayim cebhelerin dalgalarinda yaranir Tropik siklonlarda muxtelif temperaturu olan iki hava kutlesinin istiraki onda iki sektor isti ve soyuq ve iki cebhe isti ve soyuq emele getirir Isti ve soyuq hava dilleri arasinda saquli istiqametde de mueyyen qarsiliqli munasibet yaranir Isti hava soyuq havanin yamaci uzre yuxari qalxir Qalxma surusmesi baslayan yerde alcaqteziq sahesi yaranir Bu emele gelen siklonun merkezidir Teziq merkezden butun tereflere artir Merkezde alcaq teziqin formalasmasi havanin her terefden merkeze axib gelmesine sebeb olur Koriolis quvvesi onu saga meyil etdirir Iki quvvenin tesiri havanin merkeze gelmesine ve saga meyil etmesine sebeb olur Tropik siklonlarin musahide olundugu zona ekvatordan simalda ve cenubda ki 5 20 lik enlikleri ehate edir Bu eraziler hansi cehetlerine gore ferqlenir Boyuk su hovzesine malik olmaq Su sethinin temperaturu 26 5 C den asagi deyil Havanin yuksek rutubetliyi Yukseye qalxdiqca nezere carpacaq derecede temperaturun keskin dusmesi Siklonun merkezi hissesi siklonun gozu adlanir Ele mehz bu sahede en asagi teziq musahide olunur Qeyde alinan en asagi teziq 1979 cu ilde Tip siklonuna aiddir 652 6 mm cive sutunu Hereketi Siklonda uc nov hereket olur Siklonun qalxma hereketi Saat eqrebinin eksine dairevi hereketi Irelileme hereketi Bunda basqa siklonda kuleyin hereketi kenardan merkeze dogru asagidan yuxariya olur Antisiklonda ise merkezden kenara yuxaridan asagiyadir Qalxan siklon ve saat eqrebinin eksine firlanan siklon birleserek spiralvari qalxir Spiral oxu soyuq hava terefe cox meyilli olur Siklonlarin hereket sureti orta hesabla 30 40 km saat ve ya 700 900 km gun teskil edir Siklonun sonmesi Siklonun inkisaf tsikli 4 7 gune qeder cekir Bu vaxt muddetinde o uc inkisaf merhelesi kecir yaranma Bu zaman siklonik hereket troposferin ancaq alt hissesini ehate edir en cox guclenme Bu zaman istiliyinin ayrilmasi ve soyuq kutlelerin adveksiyasi sayesinde siklon saqul uzre butun troposferi tutur okklyziya rus Front okklyuzii Bu zaman isti hava cereyani kesilir ve siklon dayanir Siklon yaxinlasdiqca evvelce lelekli buludlar gorunur sonra onlar dalbadal lelekli layli yuksek layli ve layli yagisli buludlari ile evez olunur Eyni zamanda teziq dusur ve kulek guclenir Qisda istilik gelir yayda isti azalir Bele hava teqriben yarim gune geder davam edir Sonra artiq soyuq cebhede kulek keskin guclenir mavi sema gorsenir ve siklonlu hava qurtarir Tropik siklonlarin gucune gore tesnifatiMetrologiyada nadir hal Iki siklon bir yerde Madaqaskar Hal hazirda dunyada bir cox tesnifat formlari var Bunlardan bezileri Umumdunya Meteorologiya Teskilati terefinden testiqlenmis ve daha cox tedbiq olunur Tesnifat esasen kuleyin gucune ve siklonun meydana gelme erazisine gore aparilir Bundan basqa siklonun saxladigi enerjiye gore enerjinin yayilmasina gore ve s gorede tesnifat aparilir Atlantik okeninin simalinda ve Sakit okeanin serqinde bas veren siklonlari uraqan skalasi ile Sakit okeanin qerbinde musahide olunan siklonlar Yaponiya Metroloji xidmetin skalasi ile Hind okeaninin simalida ki siklonlari Hindistan Metroloji departamentin skalasi ile Hind okeaninin cenub qerbinde ise Reyunyon adasinda yerlesen merkezinin skalasi ile Sakit okeanin cenubunda bas veren siklonlar ise Avstraliya ve metreloji xidmetlerin skalasi ile tesnifatlandirilir Adlandirilmasi1953 cu ile qeder ABS nin uraqanlari ve siklonlari cografi kordinatlarina gore adlandiridilar Daha sonralar bunu adlarla evez etmeye basladilar Evvelce ancaq qadin adlarindan istifade olunurdu 1979 cu ilden ise kisi ve qadin adlari novbeli tedbiq olunmaga basladi Hal hazirda siklonlarin adlari Umumdunya Metrologiya Teskilati terefinden nizamlanir Her 6 ilden bir adlar tekrarlanir Maraqlidir ki bezi dagidici siklonlarin adlari meselen Carli Cenni Ivan daha hec vaxt tetbiq olunmayacaq dan gorunusu 2005Toretdiyi fesadlarNyu Orlean Katrina qasirgasinin zerbesinden sonra Tropik siklonlarda Yer kuresinde musahide olunan en tehlukeli dagidici tebiet hadiselerinden biridir Siklonlar tarixen musahide olundugu erazilerde hemise boyuk dagintilara ve insan telafatina sebeb olmus Qeyde alinan resmi en cox insan telafati ile neticelenen siklon Bxoladir 1970 Qanqin deltasinda Bu zaman 300 minden 500 mine yaxin insan telafati qeyde alinmis Insan telafatinin cox olmasi hec de siklonun gucunden asili deyil Burda suyun seviyyesinin qalxmasi dasqin ve sel esas rol oynayir Daha cox maddi zerer veren siklon ise Katrina qasirgasidir 2005 Luiziana Siklon 125 milyard dollarliq iqtisadi ziyan vurmus 2007 ci ilin hesablamasi Siklonlarin ehemiyyetiMaraqlida olsa siklonlar hec de dagidici telafat toredici bir tebiet hadisesi deyil Yer iqlimine onlarin musbet tesiri de var Temperaturun paylasmasi Boyuk miqdarda istiliyin ekvatorlardan qutublere getirilmesi Quraq rayonlara rutubetin getirilmesi Atmosferde toplanmis yuksek enerjinin bosaldilmasi IstinadlarL P Shubajev Ymumi Jershynaslyg Baky 1986 s 161 Ensiklopediya Cografiya Baki 2012 s 192 205 L P Shubajev Ymumi Jershynaslyg Baky 1986 s 165 2013 12 13 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 12 03 Arxivlenmis suret 2022 06 05 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 12 03 Arxivlenmis suret 2019 08 07 tarixinde Istifade tarixi 2013 12 03 Xarici kecidlerhttp planet iitp ru http www uludagsozluk com k tropikal siklonlar http kayzen az blog atmosfer 760 atmosferin C3 BCmumi sirkulyasiyas C4 B1 html http flot com publications books shelf vasiliev 16 htmHemcinin bax