Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Şimali Amerika — Qərb yarımkürəsində, Amerika qitəsinin şimal hissəsinə verilən şərti ad.
| Şimali Amerika | |
|---|---|
 | |
| Tarixi və coğrafiyası | |
| Sahəsi |
|
| Saat qurşağı |
|
| Əhalisi | |
| Əhalisi |
|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Şimali Amerika materikinin sahəsi 24.247 (adalar ilə birlikdə 24.365) milyon kv. km-dir. Böyüklüyünə görə Avrasiya və Afrikadan sonra üçüncü böyük materikdir. Sahil xəttinin uzunluğu 60 milyon km-dən çoxdur. Materikin parçalanmış şimal sahili çoxlu sayda körfəz və adalardan ibarətdir. Dünyanın ən böyük adası sayılan Qrenlandiya burada yerləşir. Materikin dəniz səviyyəsindən ən yüksək nöqtəsi Mak-Kinli dağıdır (6194m). Mak-Kinli dağı Alyaska yarımadasının şimalında yerləşir. Dəniz səviyyəsindən ən aşağı nöqtəsi isə Ölüm dərəsidir(-86m). Ölüm dərəsi Kaliforniyada yerləşir. Ən ucqar nöqtəsi şimalda Merçison, cənubda Maryato, şərqdə Sent-Çarlz, qərbdə Uels şahzadəsi burnudur.
Materikin ilk kəşfi
"Amerikanın kəşfi" deyəndə ilk növbədə Şimali Amerikanın kəşfi nəzərdə tutulur. Materikin kəşfini bir neçə mərhələyə ayırmaq olar. Arxeoloji tapıntılar əsasında müəyyən olunmuşdur ki, Amerikaya ilk öncə 30–40 min il bundan əvvəl asiyalılar gəlmişlər. O zaman Berinq boğazı olmamışdır. İndiki Asiya ilə Şimali Amerika bitişik ərazi imiş və asiyalılar da oradan Alyaskaya köç edib məskunlaşmışlar. Sonradan isə onlar cənub istiqamətində yayılmışlar. Asiyalılardan xeyli sonra, təxminən VII – X əsrlərdə vikinqlər və qədim norman dənizçiləri Şimali Amerikanın sahillərinə yaxınlaşmışlar, lakin vikinqlərin Nyufaundlend adasına üzmələri epizodik xarakter daşımışdır. Odur ki, bunu Amerikanın tərəfindən fəthi kimi qiymətləndirmək olmaz. Amerikanın əsl fəthi yalnız Ameriqo Vespuççi Amerika materikini kəşf etdikdən sonra mümkün olmuşdur.
XVIII əsrin ortalarında Şimali Amerikanın ərazisi üç Avropa dövləti olan Böyük Britaniya, Fransa və İspaniya arasında bölüşdürülmüşdü. Ən böyük əraziyə İspaniya malik idi, lakin britaniyalılar daha çox əhaliyə malik koloniyalara sahib idi. Corciyadan tutmuş Britaniya koloniyalarında o vaxt təxminən 2 milyona yaxın ağ dərili adam yaşayırdı. Əhali başlıca olaraq ingilislərdən ibarət idi, onlardan başqa şotlandlar, irlandlar, hollandlar, almanlar, fransızlar və isveçlilər də Şimali Amerikadakı Britaniya koloniyalarında yaşayırdılar. 40 min əhalisi olan Filadelfiya o vaxt Britaniya İmperiyasının ikinci ən böyük şəhəri idi. Koloniyalar əhalisinə görə ana vətəndəki iri məhəllələrə bənzəyən qruplardan ibarət idi. 1754-cü ildə Britaniya hökuməti Nyu Yorkdakı şəhərində fransızlara qarşı gözlənilən müharibədə koloniyaların birliyini təmin etmək ümidi ilə konqres çağırdı.
Materikin yerli əhalisi
- XV əsrdə Şimali Amerika əhalisinin sayı təqribi hesablamalara görə 12–16 mln. nəfər imiş. Bunlar yalnız yerli aborigenlər imiş və qəbilə şəklində yaşayırmışlar. Mayya, astek, ink, siu, aleut həmin qəbilələrin ən böyükləri və tanınanları imiş.
- Şimali Amerikada Kanada, Amerika Birləşmiş Ştatları, Meksika və Mərkəzi Amerika bölgəsi dövlətləri yerləşir.
Materikin relyefi
Qədim Lavraziya materikinin bir parçasıdır. Materikin əsas hissəsi Şimali Amerika platforması üzərində olduğundan materikin 2/3-si düzənliklərdən ibarətdir. Bu düzənliklərin üzəri qədim dövrlərdə buzlaşmaya məruz qalmışdı. Materikin şimalındakı düzənliklər Kanada kristallik qalxanının üzərindədir. Materikin daxili hissələrində və Böyük düzənliklər yerləşmışdir. Materikin cənub-şərqində səthi çayların gətirdiyi çöküntülərlə örtülü Missisipi ovalığı, cənubunda isə Meksika körfəzinin və Atlantik okeanının sahilboyu ovalıqları yerləşir. Materikin şərqində paleozoy yaşlı Appalaç dağları yerləşir. Bu dağlar qədim olduğundan hündür deyildir. Appalaçın ən uca zirvəsi Mitçell dağıdır (2237 m). Materikin qərb sahilləri boyu Kordilyer dağları uzanır . Bu dağlar 2 litosfer tavasının Sakit okean və Şimali Amerika tavalarının toqquşduğu ərazidə yerləşir. Bu dağlar 3 hissədən ibarətdir: 1. Şərqi və ya Qayalı dağlar, 2. Qərb və ya Sakit okean qurşağı, 3. Daxili qurşaq (Böyük hövzə yaylası).
Hər tərəfdən dağ silsilələri ilə əhatə olunduğundan bura rütubətli hava kütlələri daxil ola bilmir və nəticədə yarımsəhra landşaftı yaranır. Şimali Amerikanın ən hündür nöqtəsi Kordilyer dağlarının Alyaska silsiləsində yerləşən Mak-Kinli (6194 m) dağıdır. Kordliyer dağlarında tez-tez vulkan və zəlzələlər olur. Burada çoxlu qeyzerlər (Yellouston parkında), çayların açdığı dərin dar dərələr-kanyonlar var. Ən iri kanyon Kolorado çayındadır. Şimali Amerikanın ən alçaq yeri Ölüm dərəsindədir. (-86 m).
Vulkanları
Orisaba, , , , , Popokatepetl , Momotombo , Veniaminov.
Filiz yataqları
Filiz yataqları materikin şimalındakı Kanada qalxanı və Kordilyer dağlarında; yanar faydalı qazıntılar Şimali Amerika platformasının çökmə süxurlarında yayılmışdır. Appalaç dağları kömür və dəmir filizi ilə zəngindir.
İqlimi
Materikin iqliminin platformasında coğrafi mövqeyinin, relyefinin, sahəsinin atmosfer sirkulyasiyasının, okean cərəyanlarının rolu böyükdür. Materikin şimalında və cənubunda dağlar olmadığından şimaldan arktik, cənubdan isə tropik kütlələri əraziyə maneəsiz olaraq daxil olur. Bu iki hava kütləsi materikin daxili hissələrində qarşılaşdıqda tornado adlı güclü küləklərin-qasırğaların yaranmasına səbəb olur. Materikin iqliminin formalaşmasına Şimal Buzlu okeanı və Atlantik okeanları böyük təsir göstərir. Çünki istər şimalda, istərsə də şərqdə hündür dağlar olmadığından bu okeanlar üzərində formalaşan hava kütlələri manesiz olaraq materikin içərisinə daxil olur. Bundan fərqli olaraq materikin qərbindəki Kordilyer dağları Sakit okeandan gələn hava kütlələrinin materikin daxili hissələrinə hərəkət etməsinə mane olur. Kordilyer dağları Sakit okeandan gələn rütubətli havanın qarşısını aldığından materikin qərb sahillərinə daha çox yağıntı düşür. Şm. Amerika ekvatorial iqlim qurşağından başqa bütün 6 iqlim qurşaqlarına malikdir:
- Arktik qurşaq- qütb dairəsindən şimalda yerləşən və Şimal Buzlu okeanının təsiri altında olan əraziləri əhatə edir. Arktik hava kütlələri hakimdir. İlboyu soyuq və az yağıntılıdır. Şimal sahillərində illik donuşliq müşahidə olunur.
- Subarktik qurşaq da yayda mülayim, qışda arktik hava kütlələri hakim olduğundan yay sərin, rütubətli; qış soyuq və quru olur.
- Mülayim qurşaq Şm. Amerikada ən geniş ərazidə yayılıb. 40–600 şm enlikləri arasını əhatə edir. Mülayim hava kütlələri hakimdir. Relyefdəki fərqlər və okeandan uzaqlığı nəticəsində bu qurşaq daxildə 3 iqlim tipi- qərbdə-dəniz, daxili hissədə-kontinental, şərqdə isə mülayim-kontinental iqlim tipii yaranır.
- Subtropik qurşaqda-okean cərəyanlarının, relyefin, hakim küləklərin təsiri altında 3 iqlim tipi yaranır. Qərbdə-Aralıq dənizi iqlim tipi, daxili hissədə kontinental, şərqdə-musson iqlim tipi yaranır.
- Tropik qurşaq hakim olan ərazilərdə əsasən səhralar və yarım-səhralar geniş yayılıb. Temperatur yüksəkdir və yağıntı çox azdır. Tropik qurşaq iki yerə bölünür:
- Kaliforniya yarımadasında (soyuq Kaliforniya cərəyanının təsiri nəticəsində) və Meksika dağlıq yaylasında tropik səhra iqlimi yaranır.
- Materikin şərqində rütubətli tropik iqlim qurşağı yaranır. Bu iqlim tipinin yaranmasına səbəb isti okean cərəyanları və bu əraziyə okeandan rütubətli passat küləklərinin əsməsidir.
- Subekvatorial qurşaq materikin ucqar cənubunu əhatə edir. İl boyu yay isti və rütubətli, qış quraq olur.
Daxili suları
Çayları
Çayları 3 hövzəyə aiddir
- Atlantik okeanının çayları-Missisipi, Missuri, Ohayo, Reo-Qrande, Müqəddəs Lavrenti və s. Missisipi materikin ən uzun və bol sulu çayıdır. Hövzəsində yumşaq gilli süxurlar geniş yayıldığına görə , çayın suyu sarı rəngə çalır. Missipi sözünün mənası da hind dilində " lilli çay " deməkdir. Bu çaydan suvarmada geniş istifadə olunur, qolları üzərində çoxlu bəndlər və su-elektrik stansiyaları tikilmişdir. Mənbəyini Yuxarı gölün qərbindəki göl və bataqlıqlardan götürür. Yağış və qar suları ilə qidalanır. Mənsəbində iri delta yaradır. Ən uzun qolları Missuri və Ohayo çaylarıdır. Appalaç dağlarının şərq yamaclarından axan çaylar qısa və bolsuludur. Bu çaylar böyük hidro enerji ehtiyatına malikdir. Böyükk göllər hövzəsində Müqəddəs Lavrenti və Niaqara çayları vardır. Məşhur Niaqara şəlaləsi də eyni adlı çayın üzərindədir.
- Sakit okeanın çayları –daha qısa, sürətli və astanalıdır. Ən iri çayları Kolorado, Kolumbiya və Yukondur (hind dilində " böyük çay "). Bu çaylar üzərində iri kanyonlar(Kolorado çayının əmələ gətirdiyi Böyük Kanyonun uzunluğu 320 km , dərinliyi isə 1800 metrdir) və SES-lər var.
- Şimal buzlu okeanının çayları əsasən qar suları ilə qidalanır. İlin çox hissəsi buzla örtülüdür. Ən iri çayı Makkenzidir.
Gölləri
Kaynozoyun IV dövründə buzlaşmanın olması və iqlim şəraiti nəticəsində materikin şimalında göl çoxdur. Bu göllərə –Böyük Ayı, Böyük Kölə, Atabaska, Vinnipeq və Böyük Göllər aiddir. Böyük Göllərə 5 göl; , Yuxarı, Ontario, Huron, Eri və Miçiqan gölləri daxildir. Bu 5 göl müxtəlif yüksəklikdə pilləvari şəkildə yerləşmiş və Müqəddəs Lavrenti çayı vasitəsi ilə Atlantikokeanı ilə əlaqəlidir. Eri və Ontario gölləri arasında Niaqara şəlaləsi yerləşib (Kanada ilə ABŞ arasında yerləşir. Hündürlüyü 50 m, eni 1100 m-dir) Dünyanın ən iri şirin gölü olan Yuxarı göl bu göllərdən biridir. Materikin daxilində göllər dayaz və duzludur. Məsələn: Böyük Duzlu (və ya şor), Yuta və s.
Şimali Amerikada təbii zonalar
Materikin şimalında enlik, cənub və mərkəz hissəsində isə meridianal istiqamətdə dəyişir. Zonallığın bu çür pozulmasına səbəb relyef və Qolfstrim cərəyanının təsiridir. Materikin düzənlik hissəsində iqlim xüsusiyyətlərindən asılı olaraq aşağıdakı təbii zonalar yaranır:
- Arktik səhralar zonası-Qrelandiya və Kanada-Arktika arxipelaqının şimal hissəsini tutur. Yay qısa, sərin, qış uzun və sərtdir. Bitkiləri mamır, şibyə, tipik heyvanı ağ ayıdır. İl ərzində relyef buz ilə örtülmüşdür. Şimal sahillərində qütb parıltıları müşahidə olunur.
- Tundra — Subarktik iqlim qurşağında yerləşir. Bataqlıq tundra-qleyli torpaqlarında cırtdan tozağacı və söyüd ağacları bitir. Heyvanları müşk öküzü, karibu (şimal) maralı, ağ kəklik, şimal tülküsü və canavardır.
- Meşə tundra zonası — Tundra zonasında tayqaya keçid zonasıdır. İynəyarpaqlı kol və ağaclar bitir.
- Meşə zonası – materikin 1/3 hissəsini əhatə edir. Meşələr:
- Şimalda iynəyarpaqlı meşələr tayqa adlanır. Torpaqları podzoldur. Bitkiləri ağ və qara şam, bizon otu, heyvanları skuns, ondatra, qunduz, yenot, bizon və s.
- Qarışıq meşələr -Böyük Göllər və Şimali Appalaç dağlarını əhatə edir. Torpaqları cimli-podzal və boz meşə tipidir.
- Enliyarpaq meşə zonası — Mərkəzi düzənliyin şərqini və Appalaç dağlarının cənubunu əhatə edir. Torpaqları qonurdur.
- Musson və ya dəyişkən rütubətli meşələr- Materikin qərb sahillərində musson meşələri yayılmışdır.
- Meşə-çöl zonası boz meşə və qara torpaqlar üzərində formalaşmışdır.
- Çöl zonası –mülayim və subtropik iqlim qurşağının şabalıdı və qara torpaqları üzərində formalaşıb. Şm. Amerikanını çöl zonası preri adlanır və əkinçilikdə geniş istifadə olunur.
- Yarımsəhra və səhralar –Kordilyer dağlarının daxilini, Kaliforniya yarmadası və Meksika yaylasını əhatə edir. Bu zonanın boz, qonur və acıq şabalıdı torpaqları üzərində kaktus, yovşan və tikanlı şoran bitkilər bitir.
- Codyarpaqlı meşə və kolluqlar(Aralıq dənizi tipli)- Şimali Amerikada az yayılmışdır. Kaliforniya yarımadasının şimalında yerləşir.
Şimali Amerikada dövlətlər
| Ölkə | Bayraq | Paytaxt | Pul vahidi | Sahəsi | Əhali |
|---|---|---|---|---|---|
| Amerika Birləşmiş Ştatları | Vaşinqton | ABŞ dolları | 9.826.675 | 310.232.863 | |
| Meksika | Meksika pesosu | 1.964.375 | 112.468.855 | ||
| Kanada | 9.984.670 | 33.759.742 | |||
| 108.889 | 13.550.440 | ||||
| Havana | ve | 110.860 | 11.477.459 | ||
| Haiti | |||||
| Honduras | |||||
| El Salvador | San Salvador | ||||
| Kosta Rika | |||||
| Panama |
Əhalisi
Əhalisi 400 mln nəfərdir. Əhali buraya 25–40 min il əvvəl şimal-şərqi Asiyadan Berinq boğazı vasitəsilə gəlmişdir. Onlar monqoloid irqinə mənsub idi. Şimali Amerikanın yerli əhalisi olan hindu, eskimos və aleutların əcdadı da onlardır. Aleutlar Alyaska yarımadası və Aleut adalarında, eskimoslar materikin şimalında və Qrelandiyada yaşayır. Amerikanın əsas sakinləri isə qırmızədərili hindulardır. Onların belə adlandırılmasının səbəbi Avropalıların buranı kəşf edəndə buraların Hindistan olduğunu zənn etmələridir. Onlar təkcə bu xalqın yox bəzi məmulatların da adlarında iz qoydular. Məsələn Hind toyuğu və Hind qozu kimi tanıdığımız məmulatlar əslində heç də "hind" deyil. Bunlardan heç birini Hindistanda görmək mümkün deyil. Bunlar əslində Amerikadan Avropaya gətirilən məmulatlar sırasındadırlar. Avropalılar onları belə adlandırmış, digər dillərə də bu söz belə həkk olunmuşdur. Amerika kəşf olunduqdan sonra bura Avropadan ingilis, ispan, fransız və s. Afrikadan zəncilər köçmüşdür. Halhazırda Amerikalıların 32 mln. əhalisinin ingilis, 58 mln. german, 39 mln. əhalinin isə irland əcdadı var. Bəzi Amerika dövlətlərində- Kuba, Meksika və Puerto- Ricoda rəsmi dil ispan dilidir. Bu da onların ispan müstəmləkəsi olduqlarındandır.
Şimali Amerikadakı bütün ölkələrin hamısının dünya okeanına çıxışı var. ABŞ və Kanada materikin İEÖ (İnkişaf etmiş ölkə)-ləridir.
İnzibati ərazi bölgüsü
Şimali Amerikada əsasən 3 böyük dövlət: ABŞ, Kanada və Meksika yerləşir. ABŞ və Kanada İEÖ-dir və Böyük yeddiliyə aiddir. Bu 2 dövlət dünyanın ən böyük iqtisadi potensialına malik nəhəng dövlətləridir. Materikin 1/10-indən kiçik bir ərazidə isə 10-a qədər kiçik dövlət yerləşir. Bundan başqa Şimali Amerikada Kuba, Haiti, Dominikan Respublikası kimi ada dövlətləri də vardır. Ərazicə ən kiçik ölkə Sent-Kits və Nevisdir.
Tarixi
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Simali Amerika Qerb yarimkuresinde Amerika qitesinin simal hissesine verilen serti ad Simali Amerika50 sm e 110 q u Tarixi ve cografiyasiSahesi 24 930 000 10 000 km Saat qursagi Serqi vaxt zonasiSakit okean vaxti d Dag vaxti zonasi d EhalisiEhalisi 579 000 000 0 nef 2016 Simali Amerika Vikianbarda elaqeli mediafayllar Simali Amerika materikinin sahesi 24 247 adalar ile birlikde 24 365 milyon kv km dir Boyukluyune gore Avrasiya ve Afrikadan sonra ucuncu boyuk materikdir Sahil xettinin uzunlugu 60 milyon km den coxdur Materikin parcalanmis simal sahili coxlu sayda korfez ve adalardan ibaretdir Dunyanin en boyuk adasi sayilan Qrenlandiya burada yerlesir Materikin deniz seviyyesinden en yuksek noqtesi Mak Kinli dagidir 6194m Mak Kinli dagi Alyaska yarimadasinin simalinda yerlesir Deniz seviyyesinden en asagi noqtesi ise Olum deresidir 86m Olum deresi Kaliforniyada yerlesir En ucqar noqtesi simalda Mercison cenubda Maryato serqde Sent Carlz qerbde Uels sahzadesi burnudur Materikin ilk kesfi1750 ci ilden tarixi Amerikanin kesfi deyende ilk novbede Simali Amerikanin kesfi nezerde tutulur Materikin kesfini bir nece merheleye ayirmaq olar Arxeoloji tapintilar esasinda mueyyen olunmusdur ki Amerikaya ilk once 30 40 min il bundan evvel asiyalilar gelmisler O zaman Berinq bogazi olmamisdir Indiki Asiya ile Simali Amerika bitisik erazi imis ve asiyalilar da oradan Alyaskaya koc edib meskunlasmislar Sonradan ise onlar cenub istiqametinde yayilmislar Asiyalilardan xeyli sonra texminen VII X esrlerde vikinqler ve qedim norman denizcileri Simali Amerikanin sahillerine yaxinlasmislar lakin vikinqlerin Nyufaundlend adasina uzmeleri epizodik xarakter dasimisdir Odur ki bunu Amerikanin terefinden fethi kimi qiymetlendirmek olmaz Amerikanin esl fethi yalniz Ameriqo Vespucci Amerika materikini kesf etdikden sonra mumkun olmusdur XVIII esrin ortalarinda Simali Amerikanin erazisi uc Avropa dovleti olan Boyuk Britaniya Fransa ve Ispaniya arasinda bolusdurulmusdu En boyuk eraziye Ispaniya malik idi lakin britaniyalilar daha cox ehaliye malik koloniyalara sahib idi Corciyadan tutmus Britaniya koloniyalarinda o vaxt texminen 2 milyona yaxin ag derili adam yasayirdi Ehali baslica olaraq ingilislerden ibaret idi onlardan basqa sotlandlar irlandlar hollandlar almanlar fransizlar ve isvecliler de Simali Amerikadaki Britaniya koloniyalarinda yasayirdilar 40 min ehalisi olan Filadelfiya o vaxt Britaniya Imperiyasinin ikinci en boyuk seheri idi Koloniyalar ehalisine gore ana vetendeki iri mehellelere benzeyen qruplardan ibaret idi 1754 cu ilde Britaniya hokumeti Nyu Yorkdaki seherinde fransizlara qarsi gozlenilen muharibede koloniyalarin birliyini temin etmek umidi ile konqres cagirdi Materikin yerli ehalisiXV esrde Simali Amerika ehalisinin sayi teqribi hesablamalara gore 12 16 mln nefer imis Bunlar yalniz yerli aborigenler imis ve qebile seklinde yasayirmislar Mayya astek ink siu aleut hemin qebilelerin en boyukleri ve taninanlari imis Simali Amerikada Kanada Amerika Birlesmis Statlari Meksika ve Merkezi Amerika bolgesi dovletleri yerlesir Materikin relyefi source source source source source source source Qedim Lavraziya materikinin bir parcasidir Materikin esas hissesi Simali Amerika platformasi uzerinde oldugundan materikin 2 3 si duzenliklerden ibaretdir Bu duzenliklerin uzeri qedim dovrlerde buzlasmaya meruz qalmisdi Materikin simalindaki duzenlikler Kanada kristallik qalxaninin uzerindedir Materikin daxili hisselerinde ve Boyuk duzenlikler yerlesmisdir Materikin cenub serqinde sethi caylarin getirdiyi cokuntulerle ortulu Missisipi ovaligi cenubunda ise Meksika korfezinin ve Atlantik okeaninin sahilboyu ovaliqlari yerlesir Materikin serqinde paleozoy yasli Appalac daglari yerlesir Bu daglar qedim oldugundan hundur deyildir Appalacin en uca zirvesi Mitcell dagidir 2237 m Materikin qerb sahilleri boyu Kordilyer daglari uzanir Bu daglar 2 litosfer tavasinin Sakit okean ve Simali Amerika tavalarinin toqqusdugu erazide yerlesir Bu daglar 3 hisseden ibaretdir 1 Serqi ve ya Qayali daglar 2 Qerb ve ya Sakit okean qursagi 3 Daxili qursaq Boyuk hovze yaylasi Her terefden dag silsileleri ile ehate olundugundan bura rutubetli hava kutleleri daxil ola bilmir ve neticede yarimsehra landsafti yaranir Simali Amerikanin en hundur noqtesi Kordilyer daglarinin Alyaska silsilesinde yerlesen Mak Kinli 6194 m dagidir Kordliyer daglarinda tez tez vulkan ve zelzeleler olur Burada coxlu qeyzerler Yellouston parkinda caylarin acdigi derin dar dereler kanyonlar var En iri kanyon Kolorado cayindadir Simali Amerikanin en alcaq yeri Olum deresindedir 86 m Vulkanlari Orisaba Popokatepetl Momotombo Veniaminov Filiz yataqlari Filiz yataqlari materikin simalindaki Kanada qalxani ve Kordilyer daglarinda yanar faydali qazintilar Simali Amerika platformasinin cokme suxurlarinda yayilmisdir Appalac daglari komur ve demir filizi ile zengindir IqlimiMaterikin iqliminin platformasinda cografi movqeyinin relyefinin sahesinin atmosfer sirkulyasiyasinin okean cereyanlarinin rolu boyukdur Materikin simalinda ve cenubunda daglar olmadigindan simaldan arktik cenubdan ise tropik kutleleri eraziye maneesiz olaraq daxil olur Bu iki hava kutlesi materikin daxili hisselerinde qarsilasdiqda tornado adli guclu kuleklerin qasirgalarin yaranmasina sebeb olur Materikin iqliminin formalasmasina Simal Buzlu okeani ve Atlantik okeanlari boyuk tesir gosterir Cunki ister simalda isterse de serqde hundur daglar olmadigindan bu okeanlar uzerinde formalasan hava kutleleri manesiz olaraq materikin icerisine daxil olur Bundan ferqli olaraq materikin qerbindeki Kordilyer daglari Sakit okeandan gelen hava kutlelerinin materikin daxili hisselerine hereket etmesine mane olur Kordilyer daglari Sakit okeandan gelen rutubetli havanin qarsisini aldigindan materikin qerb sahillerine daha cox yaginti dusur Sm Amerika ekvatorial iqlim qursagindan basqa butun 6 iqlim qursaqlarina malikdir Arktik qursaq qutb dairesinden simalda yerlesen ve Simal Buzlu okeaninin tesiri altinda olan erazileri ehate edir Arktik hava kutleleri hakimdir Ilboyu soyuq ve az yagintilidir Simal sahillerinde illik donusliq musahide olunur Subarktik qursaq da yayda mulayim qisda arktik hava kutleleri hakim oldugundan yay serin rutubetli qis soyuq ve quru olur Mulayim qursaq Sm Amerikada en genis erazide yayilib 40 600 sm enlikleri arasini ehate edir Mulayim hava kutleleri hakimdir Relyefdeki ferqler ve okeandan uzaqligi neticesinde bu qursaq daxilde 3 iqlim tipi qerbde deniz daxili hissede kontinental serqde ise mulayim kontinental iqlim tipii yaranir Subtropik qursaqda okean cereyanlarinin relyefin hakim kuleklerin tesiri altinda 3 iqlim tipi yaranir Qerbde Araliq denizi iqlim tipi daxili hissede kontinental serqde musson iqlim tipi yaranir Tropik qursaq hakim olan erazilerde esasen sehralar ve yarim sehralar genis yayilib Temperatur yuksekdir ve yaginti cox azdir Tropik qursaq iki yere bolunur Kaliforniya yarimadasinda soyuq Kaliforniya cereyaninin tesiri neticesinde ve Meksika dagliq yaylasinda tropik sehra iqlimi yaranir Materikin serqinde rutubetli tropik iqlim qursagi yaranir Bu iqlim tipinin yaranmasina sebeb isti okean cereyanlari ve bu eraziye okeandan rutubetli passat kuleklerinin esmesidir Subekvatorial qursaq materikin ucqar cenubunu ehate edir Il boyu yay isti ve rutubetli qis quraq olur Daxili sulariCaylari Caylari 3 hovzeye aiddir Atlantik okeaninin caylari Missisipi Missuri Ohayo Reo Qrande Muqeddes Lavrenti ve s Missisipi materikin en uzun ve bol sulu cayidir Hovzesinde yumsaq gilli suxurlar genis yayildigina gore cayin suyu sari renge calir Missipi sozunun menasi da hind dilinde lilli cay demekdir Bu caydan suvarmada genis istifade olunur qollari uzerinde coxlu bendler ve su elektrik stansiyalari tikilmisdir Menbeyini Yuxari golun qerbindeki gol ve bataqliqlardan goturur Yagis ve qar sulari ile qidalanir Mensebinde iri delta yaradir En uzun qollari Missuri ve Ohayo caylaridir Appalac daglarinin serq yamaclarindan axan caylar qisa ve bolsuludur Bu caylar boyuk hidro enerji ehtiyatina malikdir Boyukk goller hovzesinde Muqeddes Lavrenti ve Niaqara caylari vardir Meshur Niaqara selalesi de eyni adli cayin uzerindedir Sakit okeanin caylari daha qisa suretli ve astanalidir En iri caylari Kolorado Kolumbiya ve Yukondur hind dilinde boyuk cay Bu caylar uzerinde iri kanyonlar Kolorado cayinin emele getirdiyi Boyuk Kanyonun uzunlugu 320 km derinliyi ise 1800 metrdir ve SES ler var Simal buzlu okeaninin caylari esasen qar sulari ile qidalanir Ilin cox hissesi buzla ortuludur En iri cayi Makkenzidir Golleri Katmai daginda krater golu Kaynozoyun IV dovrunde buzlasmanin olmasi ve iqlim seraiti neticesinde materikin simalinda gol coxdur Bu gollere Boyuk Ayi Boyuk Kole Atabaska Vinnipeq ve Boyuk Goller aiddir Boyuk Gollere 5 gol Yuxari Ontario Huron Eri ve Miciqan golleri daxildir Bu 5 gol muxtelif yukseklikde pillevari sekilde yerlesmis ve Muqeddes Lavrenti cayi vasitesi ile Atlantikokeani ile elaqelidir Eri ve Ontario golleri arasinda Niaqara selalesi yerlesib Kanada ile ABS arasinda yerlesir Hundurluyu 50 m eni 1100 m dir Dunyanin en iri sirin golu olan Yuxari gol bu gollerden biridir Materikin daxilinde goller dayaz ve duzludur Meselen Boyuk Duzlu ve ya sor Yuta ve s Simali Amerikada tebii zonalarMaterikin simalinda enlik cenub ve merkez hissesinde ise meridianal istiqametde deyisir Zonalligin bu cur pozulmasina sebeb relyef ve Qolfstrim cereyaninin tesiridir Materikin duzenlik hissesinde iqlim xususiyyetlerinden asili olaraq asagidaki tebii zonalar yaranir Arktik sehralar zonasi Qrelandiya ve Kanada Arktika arxipelaqinin simal hissesini tutur Yay qisa serin qis uzun ve sertdir Bitkileri mamir sibye tipik heyvani ag ayidir Il erzinde relyef buz ile ortulmusdur Simal sahillerinde qutb pariltilari musahide olunur Tundra Subarktik iqlim qursaginda yerlesir Bataqliq tundra qleyli torpaqlarinda cirtdan tozagaci ve soyud agaclari bitir Heyvanlari musk okuzu karibu simal marali ag keklik simal tulkusu ve canavardir Mese tundra zonasi Tundra zonasinda tayqaya kecid zonasidir Iyneyarpaqli kol ve agaclar bitir Mese zonasi materikin 1 3 hissesini ehate edir Meseler Simalda iyneyarpaqli meseler tayqa adlanir Torpaqlari podzoldur Bitkileri ag ve qara sam bizon otu heyvanlari skuns ondatra qunduz yenot bizon ve s Qarisiq meseler Boyuk Goller ve Simali Appalac daglarini ehate edir Torpaqlari cimli podzal ve boz mese tipidir Enliyarpaq mese zonasi Merkezi duzenliyin serqini ve Appalac daglarinin cenubunu ehate edir Torpaqlari qonurdur Musson ve ya deyisken rutubetli meseler Materikin qerb sahillerinde musson meseleri yayilmisdir Mese col zonasi boz mese ve qara torpaqlar uzerinde formalasmisdir Col zonasi mulayim ve subtropik iqlim qursaginin sabalidi ve qara torpaqlari uzerinde formalasib Sm Amerikanini col zonasi preri adlanir ve ekincilikde genis istifade olunur Yarimsehra ve sehralar Kordilyer daglarinin daxilini Kaliforniya yarmadasi ve Meksika yaylasini ehate edir Bu zonanin boz qonur ve aciq sabalidi torpaqlari uzerinde kaktus yovsan ve tikanli soran bitkiler bitir Codyarpaqli mese ve kolluqlar Araliq denizi tipli Simali Amerikada az yayilmisdir Kaliforniya yarimadasinin simalinda yerlesir Simali Amerikada dovletlerOlke Bayraq Paytaxt Pul vahidi Sahesi EhaliAmerika Birlesmis Statlari Vasinqton ABS dollari 9 826 675 310 232 863Meksika Meksika pesosu 1 964 375 112 468 855Kanada 9 984 670 33 759 742108 889 13 550 440Havana ve 110 860 11 477 459HaitiHondurasEl Salvador San SalvadorKosta RikaPanamaEhalisiHindular Ehalisi 400 mln neferdir Ehali buraya 25 40 min il evvel simal serqi Asiyadan Berinq bogazi vasitesile gelmisdir Onlar monqoloid irqine mensub idi Simali Amerikanin yerli ehalisi olan hindu eskimos ve aleutlarin ecdadi da onlardir Aleutlar Alyaska yarimadasi ve Aleut adalarinda eskimoslar materikin simalinda ve Qrelandiyada yasayir Amerikanin esas sakinleri ise qirmizederili hindulardir Onlarin bele adlandirilmasinin sebebi Avropalilarin burani kesf edende buralarin Hindistan oldugunu zenn etmeleridir Onlar tekce bu xalqin yox bezi memulatlarin da adlarinda iz qoydular Meselen Hind toyugu ve Hind qozu kimi tanidigimiz memulatlar eslinde hec de hind deyil Bunlardan hec birini Hindistanda gormek mumkun deyil Bunlar eslinde Amerikadan Avropaya getirilen memulatlar sirasindadirlar Avropalilar onlari bele adlandirmis diger dillere de bu soz bele hekk olunmusdur Amerika kesf olunduqdan sonra bura Avropadan ingilis ispan fransiz ve s Afrikadan zenciler kocmusdur Halhazirda Amerikalilarin 32 mln ehalisinin ingilis 58 mln german 39 mln ehalinin ise irland ecdadi var Bezi Amerika dovletlerinde Kuba Meksika ve Puerto Ricoda resmi dil ispan dilidir Bu da onlarin ispan mustemlekesi olduqlarindandir Simali Amerikadaki butun olkelerin hamisinin dunya okeanina cixisi var ABS ve Kanada materikin IEO Inkisaf etmis olke leridir Inzibati erazi bolgusuSimali Amerikada esasen 3 boyuk dovlet ABS Kanada ve Meksika yerlesir ABS ve Kanada IEO dir ve Boyuk yeddiliye aiddir Bu 2 dovlet dunyanin en boyuk iqtisadi potensialina malik neheng dovletleridir Materikin 1 10 inden kicik bir erazide ise 10 a qeder kicik dovlet yerlesir Bundan basqa Simali Amerikada Kuba Haiti Dominikan Respublikasi kimi ada dovletleri de vardir Erazice en kicik olke Sent Kits ve Nevisdir Esas meqale Simali Amerika olkelerinin siyahisiTarixiEsas meqale ABS tarixiXarici kecidlerVikianbarda Simali Amerika ile elaqeli mediafayllar var