Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Amerika — Qərb yarımkürəsində qitə.
| Amerika | |
|---|---|
 | |
| Tarixi və coğrafiyası | |
| Sahəsi |
|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Sahəsi 42.000.000 km² dir. Şimali Amerika və Cənubi Amerika materiklərindən ibarətdir. Şimali Amerika dünyanın ən böyük 3-cü, Cənubi Amerika isə 4-cü ən böyük materikidir. Şimal Buzlu okean, Sakit okean, Atlantik okeanı ilə əhatə olunmuşdur.
Etimologiya və adı
"Amerika" adı ilk dəfə 1507-ci ildə qeydə alınmışdır. Martin Valdseemüller tərəfindən yaradılmış iki ölçülü qlobus terminin qeydə alınmış ən erkən istifadəsi olmuşdur. Ad həmçinin Cənubi Amerikaya istinad edərək Matthias Ringmann tərəfindən yazılmış Cosmographiae Introductio-da (amerigen termini ilə birlikdə) istifadə edilmişdir. 1538-ci ildə Gerardus Mercator tərəfindən həm Şimali, həm də Cənubi Amerikaya tətbiq edilmişdir. "Amerika" İtalyan tədqiqatçısı Ameriqo Vespuççinin ilk adının Latın versiyası olan Americusdan gəlir. Amerikanın qadın forması Asiya, Afrika və Avropanın qadın adlarına uyğun gəlirdi.
Müasir ingilis dilində Şimali və Cənubi Amerika ümumiyyətlə ayrı-ayrı qitələr hesab olunur və birlikdə Amerika və ya daha nadir hallarda Amerika adlanır. Unitar qitə kimi təsəvvür edildikdə, forma ümumiyyətlə təklikdə Amerika qitəsidir. Bununla belə, aydınlaşdırıcı kontekst olmadan, ingilis dilində tək Amerika adətən Amerika Birləşmiş Ştatlarına istinad edir.
Relyefi
Qitənin qərbi dağlıq, şərqi isə düzənlikdir. Qitənin qərbində And-Kordilyer dağ sistemi, şərqində isə Appalaç dağları yerləşir. Qitənin ən hündür zirvəsi . Koroldilyerin ən uca zirvəs isə Uitnidir (4418m)) Şimali Amerikanın dəniz səviyyəsindən ən yüksək nöqtəsi Alyaska yarımadasının şimalında yerləşən Mak-Kinli dağıdır (6194m). Dəniz səviyyəsindən ən aşağı nöqtəsi isə Kaliforniya ştatında yerləşən Ölüm dərəsidir (-86m Ölüm dərəsi təkcə Şimali Amerikada deyil, bütün Amerika qitəsində ən alçaq yer hesab olunur.)
Şimali Amerika Orisaba, Taxumulko, Reynir, Şasta, Kolima, Popokatepetl, Momotombo, Veniaminov vulkanları yerləşir.
Tarix
Xristofor Kolumb 1492-ci ildə Amerika qitəsini Avropa üçün kəşf etmişdir. Kolumbun əsas məqsədi Hindistana gedən qısa dəniz yolunu kəşf etmək idi. Kolumb Amerika sahillərinə dörd dəfə səyahət etmişdir. Lakin o ömrü boyu buranın Hindistan olduğunu sanmışdır və onun ilk olaraq kəşf etdiyi adalar indi də "Vest İnd " - Qərbi Hindistan adlandırılmaqdadır. Kolumbla birlikdə səyahət etmiş xəritəşünas Ameriqo Vespuççi isə bu torpaqların yeni bir qitə olduğunu söyləmişdir. Bu səbəbdən yeni kəşf edilən qitə Ameriqo Vespuççinin şərəfinə Amerika adlandırılmışdır. Kolumbdan əvvəlki dövr, Amerika qitələrində əhəmiyyətli Avropa təsirlərinin görünməsindən əvvəl Amerikanın tarixində və tarixdən əvvəlki bütün dövr bölmələrini özündə birləşdirir, Yuxarı Paleolitdə ilkin məskunlaşma vaxtını, Erkən Müasir dövrdə Avropa müstəmləkəçiliyini əhatə edir. Kolumbdan əvvəlki termin xüsusilə tez-tez Amerikanın böyük yerli sivilizasiyaları kontekstində istifadə olunur, məsələn, Mesoamerikanlar (Olmeklər, Tolteklər, Teotihuakanolar, Zapoteklər, Mixteklər, Azteklər və Mayalar) və And dağları (Inca, Moche, Muisca, Canaris).
Kolumbdan əvvəlki bir çox sivilizasiyalar daimi və ya şəhər yaşayış məntəqələri, kənd təsərrüfatı, mülki və monumental memarlıq və mürəkkəb ictimai iyerarxiyaları əhatə edən xüsusiyyətlər və əlamətlər yaratdı. Bu sivilizasiyaların bəziləri Avropanın ilk daimi gəlişi zamanı (təxminən 15-ci əsrin sonu – 16-cı əsrin əvvəlləri) çoxdan sönmüşdü və yalnız arxeoloji tədqiqatlar vasitəsilə məlumdur. Digərləri bu dövrlə müasir idilər və o dövrün tarixi məlumatlarından da məlumdur. Mayya kimi bəzilərinin öz yazılı qeydləri var idi. Lakin o dövrün əksər avropalıları bu cür mətnlərə bütpərəstlik kimi baxırdılar və xristian pirelərində çoxu məhv edilib. Müasir tarixçilərə qədim mədəniyyət və biliyə dair baxışlar buraxan yalnız bir neçə gizli sənəd bu gün qalır.
İqlimi
Amerikanın iqlimi bölgədən bölgəyə əhəmiyyətli dərəcədə dəyişir. Tropik yağış meşələri iqlimi Amazon enliklərində, Amerika bulud meşələrində, Floridanın cənub-şərqində və Darien Qapda baş verir. Qayalı dağlarda və And dağlarında quru və kontinental iqlim müşahidə olunur. Çox vaxt bu dağların yüksəklikləri qarla örtülü olur. Cənub-Şərqi Şimali Amerika tornadoların və qasırğaların baş verməsi ilə məşhurdur, onların böyük əksəriyyəti ABŞ-nin Tornado Xiyabanında,, eləcə də Şimali Amerikada qışın sonu və əvvəlində cənubdakı Dixie Xiyabanında baş verir. Çox vaxt Karib dənizinin hissələri qasırğaların şiddətli təsirlərinə məruz qalır. Bu hava sistemləri Kanadadan gələn quru, sərin hava ilə Atlantikdən gələn nəm, isti havanın toqquşması nəticəsində əmələ gəlir.
Hidrologiya
Sahil dağları və daxili düzənliklərlə Amerika qitələri qurudan bir neçə böyük çay hövzəsinə malikdir. Şimali Amerikadakı ən böyük çay hövzəsi Missisipi hövzəsidir və planetin ikinci ən böyük su hövzəsini əhatə edir. Missisipi-Missuri çay sistemi ABŞ-nin 31 ştatının əksəriyyətini, Böyük Düzənliklərin əksəriyyətini və Qayalı və Appalaçi dağları arasındakı geniş əraziləri qurudur. Bu çay dünyada dördüncü ən uzun və dünyada onuncu ən güclüdür.
Şimali Amerikada, Appalachian dağlarının şərqində, böyük çaylar yoxdur, əksinə Hudson çayı, Saint John çayı və Savanna çayı kimi Atlantik okeanında son nöqtəsi ilə şərqə axan bir sıra çaylar və axınlar var. Bənzər bir nümunə Hudson körfəzinə tökülən mərkəzi Kanada çaylarında baş verir; ən böyüyü Çörçill çayıdır. Şimali Amerikanın qərb sahilində əsas çaylar Kolorado çayı, Kolumbiya çayı, Yukon çayı, Freyzer çayı və Sakramento çayıdır.
Kolorado çayı Cənubi Qayalıqların çox hissəsini və Hövzə və Silsiləsi əyalətinin bir hissəsini qurudur. Çay Kaliforniya körfəzinə təxminən 1,450 mil (2,330 km) axır, bu müddət ərzində o, Böyük Kanyon kimi təbii hadisələri üzə çıxarıb və Salton dənizi kimi hadisələri yaratmışdır. Kolumbiya Şimali Amerikanın mərkəzi qərbində, uzunluğu 1243 mil (2000 km) olan böyük çaydır və Amerikanın Qərb Sahilindəki ən güclü çaydır. Şimali Amerikanın uzaq şimal-qərbində, Yukon Alyaska yarımadasının böyük hissəsini qurudur və Yukon və Şimal-Qərb Ərazisindən Sakit Okeana qədər 1,980 mil (3,190 km) axır. Kanadanın Şimal Buzlu Okeanına tökülən Mackenzie çayı, Cənubi Kanadanın Böyük Göllərini Atlantik Okeanına axan Sent-Lorens çayından fərqli olaraq, Arktik Kanadanın Böyük Arktik Göllərindən suları qurudur. Mackenzie çayı Kanadada ən böyüyüdür və 1,805,200 kvadrat kilometr (697,000 kv mi) axır. Cənubi Amerikadakı ən böyük çay hövzəsi Amazon hövzəsidir ki, bu da Yer kürəsindəki bütün çaylar arasında ən yüksək həcmə malikdir. Cənubi Amerikanın ikinci ən böyük su hövzəsi təxminən 2,5 milyon km2 ərazini əhatə edən Parana çayıdır.
Ekologiya
Şimali Amerika və Cənubi Amerika, təxminən 2,5 milyon il əvvəl, kontinental sürüşmə iki qitəni Panama Isthmus vasitəsilə təmasda saxladığı zaman, ortaq flora və fauna populyasiyasını inkişaf etdirməyə başladı. Başlanğıcda biota mübadiləsi təxminən bərabər idi, Şimali Amerika nəsilləri Cənubi Amerikaya miqrasiya edən Cənubi Amerika cinslərinin Şimali Amerikaya köç etdiyi eyni nisbətdə idi. Bu mübadilə Böyük Amerika Mübadiləsi kimi tanınır. Mübadilə təxminən bir milyon ildən sonra yarımçıq qaldı, Cənubi Amerika cinslərinin Şimali Amerikaya ümumi yayılması əhatə dairəsinə görə Şimali Amerika cinslərinin Cənubi Amerikaya yayılmasından daha məhdud idi.
İstinadlar
- america - Definition from the Merriam-Webster Online Dictionary 2008-09-07 at the Wayback Machine. Retrieved on January 27, 2008.
- america. Dictionary.com. The American Heritage Dictionary of the English Language, Fourth Edition. Houghton Mifflin Company, 2004. dictionary.reference.com 2016-03-05 at the Wayback Machine (accessed: January 27, 2008).
- Lawless, Jill. "Oldest map to use word 'America' up for sale". . Associated Press. November 7, 2017. March 21, 2022 tarixində . İstifadə tarixi: June 5, 2019.
- Toby Lester, "Putting America on the Map", Smithsonian, 40:9 (December 2009)
- . New York: . 2005. ISBN . OCLC 56632601.
- Perkins, Sid. "Tornado Alley, USA". . May 11, 2002. 296–298. August 25, 2006 tarixində . İstifadə tarixi: May 29, 2011.
- . July 15, 2007 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
- Kammerer, J.C. "Largest Rivers in the United States". United States Geological Survey. January 29, 2017 tarixində . İstifadə tarixi: July 2, 2010.
- . Yukoninfo.com. October 24, 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: January 30, 2012.
- // Encyclopædia Britannica. November 18, 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: September 8, 2014.
- "Greatest Places: Notes: Amazonia". 2022-08-08 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-06-29.
- . January 5, 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
- Webb, S. David. "Ecogeography and the Great American Interchange". Paleobiology. Paleontological Society. 17 (3). 1991: 266–280. doi:10.1017/S0094837300010605. JSTOR 2400869.
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqale Amerika qitesi haqqindadir Eyniadli qitede yerlesen ve eyni adla da taninan olke ucun baxin ABS Amerika Qerb yarimkuresinde qite Amerika20 sm e 100 q u Tarixi ve cografiyasiSahesi 42 549 000 km Amerika Vikianbarda elaqeli mediafayllar Sahesi 42 000 000 km dir Simali Amerika ve Cenubi Amerika materiklerinden ibaretdir Simali Amerika dunyanin en boyuk 3 cu Cenubi Amerika ise 4 cu en boyuk materikidir Simal Buzlu okean Sakit okean Atlantik okeani ile ehate olunmusdur Etimologiya ve adi Amerika adi ilk defe 1507 ci ilde qeyde alinmisdir Martin Valdseemuller terefinden yaradilmis iki olculu qlobus terminin qeyde alinmis en erken istifadesi olmusdur Ad hemcinin Cenubi Amerikaya istinad ederek Matthias Ringmann terefinden yazilmis Cosmographiae Introductio da amerigen termini ile birlikde istifade edilmisdir 1538 ci ilde Gerardus Mercator terefinden hem Simali hem de Cenubi Amerikaya tetbiq edilmisdir Amerika Italyan tedqiqatcisi Ameriqo Vespuccinin ilk adinin Latin versiyasi olan Americusdan gelir Amerikanin qadin formasi Asiya Afrika ve Avropanin qadin adlarina uygun gelirdi Muasir ingilis dilinde Simali ve Cenubi Amerika umumiyyetle ayri ayri qiteler hesab olunur ve birlikde Amerika ve ya daha nadir hallarda Amerika adlanir Unitar qite kimi tesevvur edildikde forma umumiyyetle teklikde Amerika qitesidir Bununla bele aydinlasdirici kontekst olmadan ingilis dilinde tek Amerika adeten Amerika Birlesmis Statlarina istinad edir RelyefiQitenin qerbi dagliq serqi ise duzenlikdir Qitenin qerbinde And Kordilyer dag sistemi serqinde ise Appalac daglari yerlesir Qitenin en hundur zirvesi Koroldilyerin en uca zirves ise Uitnidir 4418m Simali Amerikanin deniz seviyyesinden en yuksek noqtesi Alyaska yarimadasinin simalinda yerlesen Mak Kinli dagidir 6194m Deniz seviyyesinden en asagi noqtesi ise Kaliforniya statinda yerlesen Olum deresidir 86m Olum deresi tekce Simali Amerikada deyil butun Amerika qitesinde en alcaq yer hesab olunur Simali Amerika Orisaba Taxumulko Reynir Sasta Kolima Popokatepetl Momotombo Veniaminov vulkanlari yerlesir TarixEsas meqaleler Amerikanin kesfi ve Xristofor Kolumb Xristofor Kolumb 1492 ci ilde Amerika qitesini Avropa ucun kesf etmisdir Kolumbun esas meqsedi Hindistana geden qisa deniz yolunu kesf etmek idi Kolumb Amerika sahillerine dord defe seyahet etmisdir Lakin o omru boyu buranin Hindistan oldugunu sanmisdir ve onun ilk olaraq kesf etdiyi adalar indi de Vest Ind Qerbi Hindistan adlandirilmaqdadir Kolumbla birlikde seyahet etmis xeritesunas Ameriqo Vespucci ise bu torpaqlarin yeni bir qite oldugunu soylemisdir Bu sebebden yeni kesf edilen qite Ameriqo Vespuccinin serefine Amerika adlandirilmisdir Kolumbdan evvelki dovr Amerika qitelerinde ehemiyyetli Avropa tesirlerinin gorunmesinden evvel Amerikanin tarixinde ve tarixden evvelki butun dovr bolmelerini ozunde birlesdirir Yuxari Paleolitde ilkin meskunlasma vaxtini Erken Muasir dovrde Avropa mustemlekeciliyini ehate edir Kolumbdan evvelki termin xususile tez tez Amerikanin boyuk yerli sivilizasiyalari kontekstinde istifade olunur meselen Mesoamerikanlar Olmekler Toltekler Teotihuakanolar Zapotekler Mixtekler Aztekler ve Mayalar ve And daglari Inca Moche Muisca Canaris Kolumbdan evvelki bir cox sivilizasiyalar daimi ve ya seher yasayis menteqeleri kend teserrufati mulki ve monumental memarliq ve murekkeb ictimai iyerarxiyalari ehate eden xususiyyetler ve elametler yaratdi Bu sivilizasiyalarin bezileri Avropanin ilk daimi gelisi zamani texminen 15 ci esrin sonu 16 ci esrin evvelleri coxdan sonmusdu ve yalniz arxeoloji tedqiqatlar vasitesile melumdur Digerleri bu dovrle muasir idiler ve o dovrun tarixi melumatlarindan da melumdur Mayya kimi bezilerinin oz yazili qeydleri var idi Lakin o dovrun ekser avropalilari bu cur metnlere butperestlik kimi baxirdilar ve xristian pirelerinde coxu mehv edilib Muasir tarixcilere qedim medeniyyet ve biliye dair baxislar buraxan yalniz bir nece gizli sened bu gun qalir Amerikanin iqlimiIqlimiAmerikanin iqlimi bolgeden bolgeye ehemiyyetli derecede deyisir Tropik yagis meseleri iqlimi Amazon enliklerinde Amerika bulud meselerinde Floridanin cenub serqinde ve Darien Qapda bas verir Qayali daglarda ve And daglarinda quru ve kontinental iqlim musahide olunur Cox vaxt bu daglarin yukseklikleri qarla ortulu olur Cenub Serqi Simali Amerika tornadolarin ve qasirgalarin bas vermesi ile meshurdur onlarin boyuk ekseriyyeti ABS nin Tornado Xiyabaninda elece de Simali Amerikada qisin sonu ve evvelinde cenubdaki Dixie Xiyabaninda bas verir Cox vaxt Karib denizinin hisseleri qasirgalarin siddetli tesirlerine meruz qalir Bu hava sistemleri Kanadadan gelen quru serin hava ile Atlantikden gelen nem isti havanin toqqusmasi neticesinde emele gelir HidrologiyaSahil daglari ve daxili duzenliklerle Amerika qiteleri qurudan bir nece boyuk cay hovzesine malikdir Simali Amerikadaki en boyuk cay hovzesi Missisipi hovzesidir ve planetin ikinci en boyuk su hovzesini ehate edir Missisipi Missuri cay sistemi ABS nin 31 statinin ekseriyyetini Boyuk Duzenliklerin ekseriyyetini ve Qayali ve Appalaci daglari arasindaki genis erazileri qurudur Bu cay dunyada dorduncu en uzun ve dunyada onuncu en gucludur Simali Amerikada Appalachian daglarinin serqinde boyuk caylar yoxdur eksine Hudson cayi Saint John cayi ve Savanna cayi kimi Atlantik okeaninda son noqtesi ile serqe axan bir sira caylar ve axinlar var Benzer bir numune Hudson korfezine tokulen merkezi Kanada caylarinda bas verir en boyuyu Corcill cayidir Simali Amerikanin qerb sahilinde esas caylar Kolorado cayi Kolumbiya cayi Yukon cayi Freyzer cayi ve Sakramento cayidir Kolorado cayi Cenubi Qayaliqlarin cox hissesini ve Hovze ve Silsilesi eyaletinin bir hissesini qurudur Cay Kaliforniya korfezine texminen 1 450 mil 2 330 km axir bu muddet erzinde o Boyuk Kanyon kimi tebii hadiseleri uze cixarib ve Salton denizi kimi hadiseleri yaratmisdir Kolumbiya Simali Amerikanin merkezi qerbinde uzunlugu 1243 mil 2000 km olan boyuk caydir ve Amerikanin Qerb Sahilindeki en guclu caydir Simali Amerikanin uzaq simal qerbinde Yukon Alyaska yarimadasinin boyuk hissesini qurudur ve Yukon ve Simal Qerb Erazisinden Sakit Okeana qeder 1 980 mil 3 190 km axir Kanadanin Simal Buzlu Okeanina tokulen Mackenzie cayi Cenubi Kanadanin Boyuk Gollerini Atlantik Okeanina axan Sent Lorens cayindan ferqli olaraq Arktik Kanadanin Boyuk Arktik Gollerinden sulari qurudur Mackenzie cayi Kanadada en boyuyudur ve 1 805 200 kvadrat kilometr 697 000 kv mi axir Cenubi Amerikadaki en boyuk cay hovzesi Amazon hovzesidir ki bu da Yer kuresindeki butun caylar arasinda en yuksek hecme malikdir Cenubi Amerikanin ikinci en boyuk su hovzesi texminen 2 5 milyon km2 erazini ehate eden Parana cayidir EkologiyaSimali Amerika ve Cenubi Amerika texminen 2 5 milyon il evvel kontinental surusme iki qiteni Panama Isthmus vasitesile temasda saxladigi zaman ortaq flora ve fauna populyasiyasini inkisaf etdirmeye basladi Baslangicda biota mubadilesi texminen beraber idi Simali Amerika nesilleri Cenubi Amerikaya miqrasiya eden Cenubi Amerika cinslerinin Simali Amerikaya koc etdiyi eyni nisbetde idi Bu mubadile Boyuk Amerika Mubadilesi kimi taninir Mubadile texminen bir milyon ilden sonra yarimciq qaldi Cenubi Amerika cinslerinin Simali Amerikaya umumi yayilmasi ehate dairesine gore Simali Amerika cinslerinin Cenubi Amerikaya yayilmasindan daha mehdud idi Istinadlaramerica Definition from the Merriam Webster Online Dictionary 2008 09 07 at the Wayback Machine Retrieved on January 27 2008 america Dictionary com The American Heritage Dictionary of the English Language Fourth Edition Houghton Mifflin Company 2004 dictionary reference com 2016 03 05 at the Wayback Machine accessed January 27 2008 Lawless Jill Oldest map to use word America up for sale Associated Press November 7 2017 March 21 2022 tarixinde Istifade tarixi June 5 2019 Toby Lester Putting America on the Map Smithsonian 40 9 December 2009 New York 2005 ISBN 978 1 4000 4006 3 OCLC 56632601 Perkins Sid Tornado Alley USA May 11 2002 296 298 August 25 2006 tarixinde Istifade tarixi May 29 2011 July 15 2007 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Kammerer J C Largest Rivers in the United States United States Geological Survey January 29 2017 tarixinde Istifade tarixi July 2 2010 Yukoninfo com October 24 2013 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi January 30 2012 Encyclopaedia Britannica November 18 2008 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi September 8 2014 Greatest Places Notes Amazonia 2022 08 08 tarixinde Istifade tarixi 2022 06 29 January 5 2011 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Webb S David Ecogeography and the Great American Interchange Paleobiology Paleontological Society 17 3 1991 266 280 doi 10 1017 S0094837300010605 JSTOR 2400869 Xarici kecidlerVikianbarda Amerika ile elaqeli mediafayllar var