Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Yerfındığı (lat. Arachis) — bitkilər aləminin paxlaçiçəklilər dəstəsinin paxlakimilər fəsiləsinə aid bitki cinsi.
| Yerfındığı | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||
| Domen: Klad: Ranqsız: Aləm: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Dəstə: Fəsilə: Yarımfəsilə: Klad: Klad: Triba: Cins: Yerfındığı | ||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||
| ||||||||||
Əhəmiyyəti
Araxis və ya yerfındığı (Arachis hypogaea L.) toxumlarından ərzaq yağı (yeməli yağ) almaq üçün əkilib becərilir. Araxis toxumlarının tərkibində 60%-ə qədər yağ (orta hesabla 53%) və 35%-dən çox zülal vardır. Tərkibindəki zülalın miqdarına görə araxis ancaq soyadan geri qalır. Araxis yağı konserv sənayesində, marqarin alınmasın da, sabun bişirmə sənayesində və tibbdə istifadə olunur. Araxis yağı yarımquruyan (yod ədədi 90-103) yağlar qrupuna aiddir. Orta hesabla bir ton qabıqlı araxis toxum- dan 226-317 kq. yağ alınır. Araxis yağı əsas etibarı ilə konserv və qənnadı sənayesində istifadə olunur. Üyüdülmüş araxis toxumları şokolad hazırlananda əlavə kimi tətbiq edilir. Qovrulmuş toxumları ərzaq kimi yeyilir və xırdalanmış halda bir çox qənnadı məhsullarına əlavə edilir. Yağın emalından sonra jmıxın tərkibində 45% zülal və 8% yağ olur. Ərzaqlıq sortları lobya dadı verməməlidir. Araxisin jmıxı və gövdəsi (bəlimi) heyvandarlıqda yem kimi istifadə olunur. Bəlimində 11%-ə qədər zülal var və qida keyfiyyətinə görə yonca və üçyarpaqdan geri qalmır. Eyni zamanda həm bəliminin, həm də meyvəsinin istifadə perspektivlərinə görə ABŞ-də araxis iribuynuzlu mal-qara və donuzlar üçün otlaq bitkisi kimi becərilir. Cecəsindən isə izolyasiya materialı və yanacaq kimi istifadə olunur.
Sistematikası
Yeni sistemləşdirmədə Arachis hypogaea növü 2 yarımnövə bölünür. A. hypogaea (Arachis asiatica) yarımnövünün 2 növmüxtəlifliyi vardır: hypogaea növmüxtəlifliyi Braziliya və Virciniya sorttipinə, hirzuta növmüxtəlifliyi isə Peru sorttipinə aid edilir. Bu yarımnöv (A. asiatica) sərilən gövdəli olmaqla toxumların sükunət dövrü 2 ilə qədər vegetasiya müddətləri isə 5-10 ay çəkir. A. fastigiata (Arachis americana) yarımnövünün də 2 növmüxtəlifliyi vardır. Fastigiata növmüxtəlifliyi Valensiya sorttipinə, vulqaris növmüxtəlifliyi isə İspan sorttipinə aid edilir.Bu yarımnöv (A. americana) az və çox miqdarda dik dayanan gövdələr əmələ gətirir, toxumların sükunət dövrü 50 günə qədər, vegetasiya müddəti isə 3-5 ay çəkir. Tropiklərdə ildə 2 dəfə məhsul verə bilər.
Paxlalılar (Fabacaea) fəsiləsinə daxil olmasına baxmayaraq Arachis cinsinin sistematikası çətinlik törədir. Əvvəlki sistemləşdirmə böyümə, budaqlanma və meyvəvermə xüsusiyyətlərinə görə tərtib edilmişdir. Mutasiya, hibridləşdirmə və seçmə nəticəsində araxisin çox böyük müxtəlifliyi əmələ gəlmişdir. Təkcə Seneqalda araxisin 550-yə qədər, Konqoda isə 200-ə qədər növmüxtəlifliyi vardır.
Mədəni araxis növü (Arachis hypogaea) yabanı halda məlum deyildir. Bu növün yayılma arealı olduqca genişdir. O, tropik, subtropik iqlimə malik olan ölkələrdə yayılmaqla bərabər mülayim (mötədil) iqlimli ölkələrin də bəzi bölgələrində becərilə bilir. Bütünlükdə bu cins geniş areala malik olması, müxtəlif torpaq-iqlim şəraitində yayılması ilə xarakterizə edilir. Araxis coğrafi cəhətcə 10 və 28 0 cənub enliklərində yayılmışdır.
Yabanı araxis formaları çoxillikdir. Təkcə A. monticola birillik növdür.
Növləri
- Sərilən gövdəli araxis - Arachis prostrata Benth.
- Saçaqlı (pırpızlı ) araxis - Arachis villosa Benth.
- Köküyumrulu araxis - Arachis tuberosa Bong.
- Sarımtıl araxis - Arachis lutescens Krap. et. Rig.
- Burkart araxisi - Arachis burkartii Handro
- Bentam araxisi – Arachis benthamii Handro
- Sürünən araxis - Arachis repens Handro
- Dağlıq araxis - Arachis monticola Krapov. Et Rig. (tetrap-loid 2n = 40)
- Haşiyəli araxis - Arachis marginata Gardn.
- Paraqvay araxisi - Arachis paraguariensis Chod. et Hassl.
- Quaran araxisi - Arachis goaranitica Chod. et Hassl.
- Saçaqlı meyvəli araxis - Arachis villosulicarpa Hoehne
- Marti araxisi - Arachis martii Handro
- Xırda (kiçik) araxis - Arachis pusilla Benth.
- (Chodat & Hassl.) Killip ex Hoehne
- Krapov. & W.C.Greg.
- Arachis archeri Krapov. & W.C.Greg.
- Arachis batizocoi Krapov. & W.C.Greg.
- Krapov. & al.
- Handro
- Krapov. & W.C.Greg.
- Krapov. & W.C.Greg.
- Handro
- Arachis cardenasii Krapov. & W.C.Greg.
- Krapov. & al.
- Arachis correntina (Burkart) Krapov. & W.C.Greg.
- Krapov. & al.
- Krapov. & W.C.Greg.
- Krapov. & W.C.Greg.
- Krapov. & al.
- Arachis diogoi Hoehne
- Krapov. & W.C.Greg.
- Arachis duranensis Krapov. & W.C.Greg.
- Krapov. & al.
- Arachis glabrata Benth.
- (Kuntze) F.J.Herm.
- Stalker
- Krapov. & W.C.Greg.
- C.E. Simpson, Krapov. & Valls
- Chodat & Hassl.
- Krapov., Valls & C.E. Simpson
- Krapov. & W.C.Greg.
- Krapov. & Rigoni
- Krapov. & W.C.Greg.
- Krapov. & al.
- Krapov. & W.C.Greg.
- Yerfındığı (Arachis hypogaea L.)
- Valls & C.E. Simpson
- Arachis ipaensis Krapov. & W.C.Greg.
- Krapov. & al.
- C.E. Simpson, D. E. Williams, Valls & I.G. Vargas
- Krapov. & W.C.Greg.
- Krapov. & W.C.Greg.
- (Chodat & Hassl.) Krapov. & W.C
- Valls, Krapov. & C.E. Simpson
- Krapov. & Rigoni
- Krapov. & W.C.Greg.
- Krapov. & al.
- Krapov. & W.C.Greg.
- Gardner
- Handro
- Krapov. & al.
- Krapov. & al.
- Arachis monticola Krapov. & Rigoni
- Valls, Krapov. & C.E. Simpson
- Krapov. & W.C.Greg.
- Krapov. & al.
- Chodat & Hassl.
- C.E. Simpson, Krapov. & Valls
- Krapov. & W.C.Greg.
- Arachis pintoi Krapov. & W.C.Greg.
- Valls & C.E. Simpson
- Krapov. & al.
- Benth.
- (Chodat & Hassl.) Krapov. & W.C
- Benth.
- Arachis repens Handro
- Krapov. & al.
- Krapov. & W.C.Greg.
- "Krapov., Valls & C.E.Simpson"
- Valls, C.E. Simpson, Krapov. & R.Veiga
- Krapov. & W.C.Greg.
- Krapov. & W.C.Greg.
- Krapov. & W.C.Greg.
- Krapov. & W.C.Greg.
- Krapov. & W.C.Greg.
- Valls, Krapov. & C.E. Simpson
- (A.Chev.) A.Chev.
- Krapov. & W.C.Greg.
- Krapov. & W.C.Greg.
- Benth.
- Krapov. & W.C.Greg.
- Krapov. & W.C.Greg.
- Benth.
- Arachis villosulicarpa Hoehne
- Krapov. & W.C.Greg.
İstinadlar
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Yerfindigi lat Arachis bitkiler aleminin paxlacicekliler destesinin paxlakimiler fesilesine aid bitki cinsi YerfindigiElmi tesnifatDomen EukariotlarKlad DiaphoretickesRanqsiz ArxeplastidlerAlem BitkilerKlad StreptofitlerKlad EmbryophytesKlad Klad Klad Toxumlu bitkilerKlad Cicekli bitkilerKlad Klad Klad Klad RosidsKlad Deste PaxlaciceklilerFesile PaxlakimilerYarimfesile Klad Klad Triba Cins YerfindigiBeynelxalq elmi adiArachis L 1753 Sekil axtarisiITIS 26462NCBI 3817EOL 28568EhemiyyetiAraxis ve ya yerfindigi Arachis hypogaea L toxumlarindan erzaq yagi yemeli yag almaq ucun ekilib becerilir Araxis toxumlarinin terkibinde 60 e qeder yag orta hesabla 53 ve 35 den cox zulal vardir Terkibindeki zulalin miqdarina gore araxis ancaq soyadan geri qalir Araxis yagi konserv senayesinde marqarin alinmasin da sabun bisirme senayesinde ve tibbde istifade olunur Araxis yagi yarimquruyan yod ededi 90 103 yaglar qrupuna aiddir Orta hesabla bir ton qabiqli araxis toxum dan 226 317 kq yag alinir Araxis yagi esas etibari ile konserv ve qennadi senayesinde istifade olunur Uyudulmus araxis toxumlari sokolad hazirlananda elave kimi tetbiq edilir Qovrulmus toxumlari erzaq kimi yeyilir ve xirdalanmis halda bir cox qennadi mehsullarina elave edilir Yagin emalindan sonra jmixin terkibinde 45 zulal ve 8 yag olur Erzaqliq sortlari lobya dadi vermemelidir Araxisin jmixi ve govdesi belimi heyvandarliqda yem kimi istifade olunur Beliminde 11 e qeder zulal var ve qida keyfiyyetine gore yonca ve ucyarpaqdan geri qalmir Eyni zamanda hem beliminin hem de meyvesinin istifade perspektivlerine gore ABS de araxis iribuynuzlu mal qara ve donuzlar ucun otlaq bitkisi kimi becerilir Cecesinden ise izolyasiya materiali ve yanacaq kimi istifade olunur SistematikasiYeni sistemlesdirmede Arachis hypogaea novu 2 yarimnove bolunur A hypogaea Arachis asiatica yarimnovunun 2 novmuxtelifliyi vardir hypogaea novmuxtelifliyi Braziliya ve Virciniya sorttipine hirzuta novmuxtelifliyi ise Peru sorttipine aid edilir Bu yarimnov A asiatica serilen govdeli olmaqla toxumlarin sukunet dovru 2 ile qeder vegetasiya muddetleri ise 5 10 ay cekir A fastigiata Arachis americana yarimnovunun de 2 novmuxtelifliyi vardir Fastigiata novmuxtelifliyi Valensiya sorttipine vulqaris novmuxtelifliyi ise Ispan sorttipine aid edilir Bu yarimnov A americana az ve cox miqdarda dik dayanan govdeler emele getirir toxumlarin sukunet dovru 50 gune qeder vegetasiya muddeti ise 3 5 ay cekir Tropiklerde ilde 2 defe mehsul vere biler Paxlalilar Fabacaea fesilesine daxil olmasina baxmayaraq Arachis cinsinin sistematikasi cetinlik toredir Evvelki sistemlesdirme boyume budaqlanma ve meyveverme xususiyyetlerine gore tertib edilmisdir Mutasiya hibridlesdirme ve secme neticesinde araxisin cox boyuk muxtelifliyi emele gelmisdir Tekce Seneqalda araxisin 550 ye qeder Konqoda ise 200 e qeder novmuxtelifliyi vardir Medeni araxis novu Arachis hypogaea yabani halda melum deyildir Bu novun yayilma areali olduqca genisdir O tropik subtropik iqlime malik olan olkelerde yayilmaqla beraber mulayim motedil iqlimli olkelerin de bezi bolgelerinde becerile bilir Butunlukde bu cins genis areala malik olmasi muxtelif torpaq iqlim seraitinde yayilmasi ile xarakterize edilir Araxis cografi cehetce 10 ve 28 0 cenub enliklerinde yayilmisdir Yabani araxis formalari coxillikdir Tekce A monticola birillik novdur NovleriSerilen govdeli araxis Arachis prostrata Benth Sacaqli pirpizli araxis Arachis villosa Benth Kokuyumrulu araxis Arachis tuberosa Bong Sarimtil araxis Arachis lutescens Krap et Rig Burkart araxisi Arachis burkartii Handro Bentam araxisi Arachis benthamii Handro Surunen araxis Arachis repens Handro Dagliq araxis Arachis monticola Krapov Et Rig tetrap loid 2n 40 Hasiyeli araxis Arachis marginata Gardn Paraqvay araxisi Arachis paraguariensis Chod et Hassl Quaran araxisi Arachis goaranitica Chod et Hassl Sacaqli meyveli araxis Arachis villosulicarpa Hoehne Marti araxisi Arachis martii Handro Xirda kicik araxis Arachis pusilla Benth Chodat amp Hassl Killip ex Hoehne Krapov amp W C Greg Arachis archeri Krapov amp W C Greg Arachis batizocoi Krapov amp W C Greg Krapov amp al Handro Krapov amp W C Greg Krapov amp W C Greg Handro Arachis cardenasii Krapov amp W C Greg Krapov amp al Arachis correntina Burkart Krapov amp W C Greg Krapov amp al Krapov amp W C Greg Krapov amp W C Greg Krapov amp al Arachis diogoi Hoehne Krapov amp W C Greg Arachis duranensis Krapov amp W C Greg Krapov amp al Arachis glabrata Benth Kuntze F J Herm Stalker Krapov amp W C Greg C E Simpson Krapov amp Valls Chodat amp Hassl Krapov Valls amp C E Simpson Krapov amp W C Greg Krapov amp Rigoni Krapov amp W C Greg Krapov amp al Krapov amp W C Greg Yerfindigi Arachis hypogaea L Valls amp C E Simpson Arachis ipaensis Krapov amp W C Greg Krapov amp al C E Simpson D E Williams Valls amp I G Vargas Krapov amp W C Greg Krapov amp W C Greg Chodat amp Hassl Krapov amp W C Valls Krapov amp C E Simpson Krapov amp Rigoni Krapov amp W C Greg Krapov amp al Krapov amp W C Greg Gardner Handro Krapov amp al Krapov amp al Arachis monticola Krapov amp Rigoni Valls Krapov amp C E Simpson Krapov amp W C Greg Krapov amp al Chodat amp Hassl C E Simpson Krapov amp Valls Krapov amp W C Greg Arachis pintoi Krapov amp W C Greg Valls amp C E Simpson Krapov amp al Benth Chodat amp Hassl Krapov amp W C Benth Arachis repens Handro Krapov amp al Krapov amp W C Greg Krapov Valls amp C E Simpson Valls C E Simpson Krapov amp R Veiga Krapov amp W C Greg Krapov amp W C Greg Krapov amp W C Greg Krapov amp W C Greg Krapov amp W C Greg Valls Krapov amp C E Simpson A Chev A Chev Krapov amp W C Greg Krapov amp W C Greg Benth Krapov amp W C Greg Krapov amp W C Greg Benth Arachis villosulicarpa Hoehne Krapov amp W C Greg IstinadlarLinney K Genera plantarum eorumque characteres naturales secundum numerum figuram situm amp proportionem omnium fructificationis partium 5 Stokholm 1754 S 329 doi 10 5962 BHL TITLE 746 Linnaei C Species Plantarum lat Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas 1753 C 2 S 741 Hemcinin bax