Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Geosiyasət — siyasi fikrin istiqaməti, əraziyə nəzarət anlayışı.
Geosiyasət anlayışı
Elmi ədəbiyyatda “geosiyasət” anlayışı dəqiq və tam formalaşdırılmamışdır. Bu, bütün formalaşan elm sahələrinin xarakterik cəhətidir. Geosiyasət elminin obyekti və subyekti haqqında mübahisələr 100 ilə yaxındır ki, davam edir. Bir çox tədqiqatçılar geosiyasət elmini bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan və dövlətin strateji potensialına böyük təsir göstərən coğrafi, tarixi, siyasi və digər faktorların kompleksi kimi görürlər. SSRİ-də uzun müddət geosiyasət elmi imperialist dövlətlərin ərazi ekspansiyasına bəraət qazandıran burjuaziyanın yalançı elm sahəsi kimi nəzərdən keçirilirdi. XX əsrin 80-ci illərində elmə dair baxışlarda böyük dəyişikliklər yarandı. Belə ki, 1989-cu ildə nəşr olunmuş sovet fəlsəfi ensiklopediyasında geosiyasət elminə negativ münasibət bəslənilmirdi. Bununla belə, geosiyasət qərbi politoloji konsepsiya kimi göstərilərək bildirilirdi ki, “dövlətlərin siyasəti, xüsusən də xarici siyasət müxtəlif coğrafi faktorlar vasitəsilə müəyyən olunur: məkan faktoru, təbii resursların mövcudluğu və ya çatışmazlığı iqlim faktoru və s.”
İsveç alimi 'Rudolf Çellen' elmə “geosiyasət” anlayışını gətirmişdir. Bu ad altında çıxış edən elmi o, “dövləti coğrafi orqanizm və ya məkan fenomeni kimi nəzərdən keçirən doktrina” kimi qiymətləndirir. Geosiyasət dövləti daimi, dəyişməz təşkil forması deyil, canlı varlıq kimi nəzərdən keçirir.Bu cür yanaşmanı alman nəzəriyyəçisi 'Fridrix Ratsel' irəli sürmüşdür. Geosiyasət dövləti xarici aləmlə münasibətdə öyrənmək və bu münasibətlərdən doğan problemləri həll etmək məqsədini daşıyır. F. Ratselin fikrincə, siyasi coğrafiyadan fərqli olaraq, geosiyasət elmini dövlətin vəziyyəti, forması, sərhədləri və ya ölçüləri, iqtisadiyyatı, ticarəti və mədəniyyəti maraqlandırmır. Bütün bu məsələlər əsas etibarı ilə, dövlətin strateji vəziyyətinin təsviri ilə məhdudlaşan siyasi coğrafiya elminə aiddir. Politoloq E. A. Pozdnyakov təsdiqləyir ki, geosiyasət əsas diqqətini fiziki əhatə, dövlətin hərbi-siyasi, iqtisadi, və ekoloji təhlükəsizliyi faktorlarına və bu faktorların siyasətdə istifadə edilməsinin real imkanlarının açılmasına və öyrənilməsinə diqqətini yönəldir. Praktik geosiyasət dövlətin ərazi problemlərinin, sərhədlərinin, insan resursları da daxil olmaqla, resursların müəyyən edilməsi və səmərəli istifadə olunmasını öyrənir.
Geosiyasət elmi 3 elmi yanaşmanın əsasında meydana gəlmişdir:
- Sivilizasiya nəzəriyyələri
- Hərbi strateji nəzəriyyələr
- Coğrafi determinizm nəzəriyyələri
Mədəni yanaşmanın banisi rus alimi 'N.Y.Danilevski' hesab edilir.Onun fikrincə, tarixin teatr səhnəsində əsas fəaliyyət göstərən subyektlər kimi dövlətlər və ya ayrı-ayrı millətlər deyil, böyük mədəni-dini birliklər çıxış edir. Danilevski onları “mədəni-tarixi tiplər” adlandırır. Rus tədqiqatçılarından ilk olaraq, Danilevski “Avropanın Rusiyaya qarşı soyuqluğu” tezisini ifadə etmiş və bunu elmi surətdə əsaslandırmışdır. Onun fikrincə, bu soyuqluğun səbəbi 2 dünya gücü arasında olan prinsipial mədəni fərqlərdir: “Avropa bizi ozününkü kimi qəbul etmir. Avropalılar Rusiya və slavyanları yalnız yad deyil, eyni zamanda düşmən kimi görür. ”XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəllərində Danilevskinin konsepsiyası rus filosofu 'K. N. Leontyevin', alman filosofu 'O. Şpenqlerin', rus alimi 'Bu konsepsiyanı ingilis alimi Arnold Toynbi' də inkişaf etdirmişdir. Öz əsərlərində o, “pravoslav –rus” sivilizasiya tipini ayırmışdır. Sivilizasiya nəzəriyyəsi XX əsrin sonlarında da alim-geosiyasətçilərin diqqətini cəlb etmişdir.Harvard Universitetinin professoru Samuel Hantinqtonun “Sivilizasiyaların toqquşması” adlı kitabı çox mübahisələrə səbəb oldu. Müəllif təsdiqləyir ki, XXI əsrdə konfliktlərin əsas mənbəyi kimi iqtisadiyyat və ya ideologiya deyil, mədəni fərqlər çıxış edəcək. O hesab edir ki, “sivilizasiyaların toqquşması dünya siyasətinin əsas faktoruna çevriləcək.Sivilizasiyalar arasında olan ayırma xətləri isə gələcəkdə cəbhə xətləri olacaq”. XXI əsrin mənzərəsi müəllifə 7-8 böyük sivilizasiyanın qarşılıqlı fəaliyyət və rəqabətinin nəticəsi kimi görünür.O, bu sivilizasiyalar arasında qərbləşməyə qarşı çıxan “pravoslav-slavyan” sivilizasiyasının da olacağını göstərir.
'Aristotel', “Siyasət” əsərində Krit adasının geosiyasi vəziyyətinin xüsusilikləri barədə qeyd edir: “Krit adası sanki Yunanıstan üzərində ağalıq etmək üçün nəzərdə tutulub.Onun coğrafi vəziyyəti isə çox əlverişlidir: o, demək olar ki, bütün yunanların ətrafında məskunlaşdığı dənizlə əhatələnir. O, bir tərəfdən Peloponnes, digər tərəfdən isə, Asiya ilə yaxın məsafədə yerləşir”.
Geosiyasətin obyekti və predmeti
“Geosiyasət” termini artıq 100 ildən artıqdır ki, mövcuddur.Uzun müddət elm sahəsi kimi geosiyasətin mahiyyəti, sərhədləri və obyekti haqqında suallar cavabını tapmamışdır. Geosiyasətin obyekti barədə belə söyləmək olar ki, geosiyasət- dəniz və qurunun, hava və yer qabığının milyon illər boyu qarşıdurması baş verdiyi planetar məkan- quru səthi, su səthi, hava qatı, yer kürəsidir.Geosiyasətin predmeti qlobal və regional problemlərin həlli zamanı geosiyasi subyektlər arasındakı qarşılıqlı əlaqədir.İlk növbədə, geosiyasətin predmeti planetar məkan üzərində nəzarətdir.Lakin buradan suallar doğur: bu nəzarət hansı yollarla həyata keçirilir?, onun mexanizmi necədir?, hansı faktorlar bu mexanizmdə daha önəmlidir?, bu mexanizmi hərəkətə gətirən subyektlərin rolu nədən ibarətdir? və s. Qeyd etmək lazımdır ki, bu və ya digər faktorların rolu tarixən dəyişmişdir. Məsələn, hələ iki yüz il bundan əvvəl ön sırada coğrafi, təbii-iqlim, məkan və iqtisadi faktorlar, istehsalçı qüvvələrin inkişaf dərəcəsi və s. olmuşdur. XXI əsrin əvvəllərində biz dünya düzəninin bir modelindən digərinə-qlobal modelə keçidinin şahidi oluruq. Bu dövrdən etibarən geosiyasi vəziyyət daha az davamlılıq kəsb etməyə başladı ki, bunun da əsas səbəbi 150-200 il əvvəl olduğundan sayca daha çox faktorun əhəmiyyətli təsirə malik olmasıdır.
İqtisadi prosseslər, elmi-texniki inqilab coğrafi mühitə, ekoloji vəziyyətə və insanlara daha çox təsir etməyə başlayıb.Bütün növ beynəlxalq əlaqələrin qurulmasında iqtisadi maraqlar ön plana çıxır. Nəzərə alsaq ki, planetimizdə baş verən iqtisadi prosseslər yüksək dinamikliyi ilə seçilir, onda deyə bilərik ki, bu faktorlar müasir geosiyasi vəziyyətin qeyri-stabilliyini şərtləndirir.
- Elmi-texniki inqilab nəticəsində ən müasir texniki vasitələr meydana gəldi: kütləvi qırğın silahları və onların çatdırılma vasitələri, düşmən silahının aşkar edilməsi və onun məhvi, ordular və onların manevrlərinin idarə edilməsi və s. Hərbi sferadakı müasir vəziyyət geosiyasət atalarının Şimali Atlantika(“xarici aypara” və ya “Heartland”) ölkələrinin möhkəmliyi və davamlılığı haqda fikirlərini şübhə altına alır.
- Elmi texniki inqilab elektron rabitə vasitələrinin inkişafında da böyük rol oynadı.Bunun nəticəsində “kommunikativ” dünya birliyi- İnternet şəbəkəsi yaradıldı.Elektorn ünsiyyət vasitəsilə əvvəllər böyük məsafələrlə bir-birində ayrılmış dövlətlər və xalqlar yaxın qonşulara çevriliblər.
- Yeni texnika və texnologiyaların işlənib hazırlanması ilə məşğul olan elm sahələri, eləcə də beynəlxalq münasibətlərdə ümumi strategiyanın və geosiyasi vəziyyətin müəyyən edilməsi ilə məşğul olan ictimai-siyasi elmlər yüksək inkişaf tempi almışlar.
- Yuxarıdakı faktora uyğun olaraq əhalinin təhsil və mədəniyyət səviyyəsinin yüksəlməsi.Zərif texnologiyaların praktikada tətbiqi, iqtisadi sferanın və elmin, hərbi işin inkişafı bu keyfiyyətlərdən daha çox asılıdır.
- Mədəniyyət səviyyəsi XX əsrin son onilliklərində geosiyasi qüvvələr tarazlığına təsir edən dünya dinlərinə təsir göstərir.
- Dövlətin siyasi rejiminin fəaliyyətinin effektivliyi, hakim elitanın təfəkkür və səriştə səviyyəsi, ölkə əhalisinə, cəmiyyətin qanun və qaydalarına hörmətlə yanaşılması da əhəmiyyətli rol oynayır.
Elmi-texniki tərəqqi nəticəsində ayrı-ayrı cöğrafi elementlərin: böyük ərazilərin, okeanların, dənizlərin, dağlar, çaylar, meşələr və çöllərin rolu azalmışdır.Bununla yanaşı, bir çox rabitə növlərinin də əhəmiyyəti azalmışdır: dəmir yolları, dəniz yolları. Lakin boru kəmərləri, avtonəqliyyat və hava daşımalarının rolu daha da artmışdır; elmi potensiala, texnologiya və maliyyəyə malik nisbətən kiçik dövlətlər daha çox əhəmiyyət kəsb etməyə başlamışdır.
Geosiyasi epoxalar
Geosiyasət nöqteyi nəzərindən bəşər tarixinə geosiyasi epoxaların və ya güc mərkəzlərinin bir-birini ardıcıl əvəzləməsi kimi baxmaq olar.Hər bir geosiyasi epoxa öz qüvvələr balansına, təsir dairəsinə, sərhədlərinə malikdir.Qədim sivlilizasiyalar tarixi, “kontinental Roma”ilə “dəniz” Karfageni arasındakı qarşıdurmalar XX əsrdə bir çox geosiaysi reallıqları şərtləndirmişdir.Müasir dünya siyasətinin əsas prinsipləri “30 illik” müharibənin başa çatmasından sonra Beynəlxalq münasibətlərin Vestfal sistemi(1648) tərəfindən təsdiq edilmişdir.Bu dövrdə Avropada əsas etibarı ilə milli dövlətlər formalaşmışdı. Dünya sənaye inkişafı və mərkəzləşmiş dövlətlərin yaranması mərhələsinə qədəm qoydu.Bu dövrdən etibarən Avropa tarixi dünya tarixinə çevrilməyə başlayır.İspaniya, Portuqaliya, Hollandiya Avropada əsas güc mərkəzlərinə çevrilir. Daha sonra isə dünyanın bölüşdürülməsi uğrunda mübarizəyə İngiltərə, Fransa, İsveç qoşulur.Yaranmış milli dövlətlər öz sərhədlərini dil əlamətləri və təbii-coğrafi hüdudları nəzərə almaqla formalaşdırırdılar. Bu cür dünya düzəni və geosiyasi vəziyyət təqribən 150 il- Fransa inqilabına qədər davam etdi.XVII əsin sonu- XVIII əsrin əvvəllərində İspaniya, Portuqaliya, Hollandiya, İsveç, XVIII əsrin sonunda isə Polşa əvvəlki qüdrətini itirdi. Fransa və İngiltərənin mövqeləri möhkəmləndi, Prussiya qüvvətləndi.XIX əsrin sonu üçün Rusiya çox mühüm dünya dövlətinə çevrildi.
Geosiyasətin əsas qanunları
Cəmiyyət və təbiət haqqında olan digər elmlər kimi geosiyasət də sosial-iqtisadi, coğrafi, siyasi, hərbi və digər sistemlərin yaranma, fəaliyyət və inkişaf qanunauyğunluqlarını öyrənir.Tədqiqatçıların fikrincə, geosiyasətin əsas qanunu fundamental dualizm qanunudur.Bu qanun özünü planetin geosiyasi düzənində və sivilizasiyaların tarixi tiplologiyasında göstərir.Qərb alimləri Çellen və Mexenin, Makinder və Haushoferin, rus tədqiqatçıları Danilevski, Semenov-Tyan-Şanski və başqalarının fikrincə, bu dualizm quru(tellurokratiya) və dəniz(talassokratiya) qarşıdurmasında əks olunur.Geosiyasət banilərinin, xüsusilə Alfred Tayer Mexen və Helford Makinderin fikrincə bu dualizm özü ilə düşmənçilik toxumları daşıyır ki, bu da əlverişli şərait yaranan kimi iki ünsür arasında barışmaz düşmənçiliyin yaranmasına səbəb olur.Tellurokratiya üçün dəqiq müəyyən edilmiş sərhədlər, təsdiq edilmiş ərazi, oturaq həyat fəaliyyəti, konservatizm, insan qrupları, tayfalar, xalqlar, ölkələr, imperiyaların riayət etdiyi əxlaqi və hüquqi norma və qanunlar xarakterikdir.Qurunun özünün davamlılığı, möhkəmliyi əxlaq normalarının, qanunların və ənənələrin də davamlığını təmin edir.Əxlaq normaları ictimai fikirdə möhkəmlənir, irsən ötürülür, etik norma və prinsiplər məcəlləsi formalaşır.Bu da onunla izah olunur ki, oturaq xalqlara individualizm deyil, kollektivizm hissləri daha yaxındır.Böyük və kiçik qrupların idarə olunmasında ierarxizm əsas prinsipdir.
Geosiyasətin kateqoriyaları
Geosiyasət haqqında olan bütün nəzəriyyələr bu elmin əsas kateqoriyasını- məkan üzərində nəzarət kateqoriyasını formalaşdırır.Geosiyasət siyasi institutlar, ilk növbədə dövlətlər və dövlətlərin ittifaqı tərəfindən məkanın idarə olunmasının əsaslarını, imkanlarını, mexanizm və formalarını öyrənir. Dövlətin nəzarət etdiyi və ya nəzarət etməyə can atdığı ərazi mərkəz tərəfindən mənimsənmə və mərkəzlə əlaqələrin inkişafı səviyyəsi ilə xarakterizə olunur. Dövlətlər və ya onların ittifaqları tərəfindən idarə olunan məkan geosiyasi sahə adlanır. K.V.Pleşakov geosiyasi sahələrin təsnifatını bu cür verir:
- Endemik sahə (yunanca”endemos”-yerli) – dövlət tərəfindən uzun müddət nəzarət olunan məkan.Bu ərazinin müəyyən bir milli cəmiyyətə məxsusluğu qonşular tərəfindən tanınır.'''''
- Sərhədyanı sahə - müəyyən bir dövlətin nəzarəti atında olan, lakin demoqrafik, iqtisadi, siyasi baxımdan kifayət qədər mənimsənilməmiş ərazi.Əksər hallarda belə ərazilər milli azlıqların məskunlaşdığı ərazilərdir.Dövlətlər bəzən, bu ərazilərin özlərinə məxsus olduğunu iddia etsələr də, onları özlərininki kimi nəzərdən keçirmirlər.Rusiyanın Asiya, Şimal-şərq, Danilevski regionları, eləcə də Qafqaz, Kalininqrad vilayəti buna misaldır.'''''
- Çarpazlaşma sahəsi – bir neçə dövlətin iddia etdiyi ərazidir.Buraya ruslar və rusdilli xalqlar tərəfindən məskunlaşdırılmış keçmiş SSRİ-nin böyük əraziləri (hazırda MDB-nin tərkibində olan)aiddir.'''''
- Ümumi sahə - milli cəmiyyətin nəzarəti altında olan ərazidir.Buraya müasir Rusiyanın ərazisinin böyük hissəsi aiddir(Çeçenistan istisna olmaqla).Belorusiya ilə olan ittifaq bu məkanın genişləndirilməsi üçün tarixi perspektivlər yaradır.'''''
- Geosiyasi dayaq nöqtəsi – Ümumi sahə daxilində olmayan, hər hansı dövlət tərəfindən idarə olunan ərazi.Lakin bu ərazi ilə olan rabitə əlaqələri digər dövlət və ya dövlətlər tərəfindən idarə olunur. Rusiyanın Kalininqrad vilayəti buna misaldır.'''''
- Metasahə - yeni zamanda bir neçə dövlətin nəzarəti altında olan ərazi.Əksər hallarda bu cür nəzarət xaricdən geosiyasi təzyiq şəraitində baş verir.'''''
Qədimdən bəri geosiyasi məkan üzərində nəzarətin müxtəlif formaları məlumdur: iqtisadi, demoqrafik, kommunikasion, hərbi, siyasi, dini və s. XX əsrin sonlarından etibarən informasiyon-ideoloji, texnoloji və mədəni-sivilizasiyon nəzarət böyük rol oynamağa başlayıb.Geosiyasi münasibət müxtəlif dünya güclərinin nisbi birliyi və mübarizəsidir.Əksər hallarda bu, ziddiyyətlərin mübarizəsidir: quru və dənizin, mərkəz və periferiyanın. Dünya tarixi inkişafında birlik müvəqqəti mövcud olan anlayışdır.Böyük Britaniyanın görkəmli siyasi xadimi Vinston Çörçil(1874-1965) qeyd edir ki, İngiltərənin daimi dostları, müttəfiqləri yoxdur, onun yalnız daimi siyasi(geosiyasi) maraqları vardır.Buna görə də əksliklərin mübarizəsi mütləqdir.Buradan görünür ki, geosiyasətin başlıca kateqoriyalarından biri qüvvələr tarazlığıdır. SSRİ dağıldıqdan sonra dünyadakı qüvvələr tarazlığı əhəmiyyətli dərəcədə dəyişmişdir. Dünya artıq, ikiqütblü xarakterini itirmiş oldu.Bundan istifadə edən Qərb Rusiyaya dünya arenasında öz şərtlərini diktə etməyə başlayır, Rusiyanın hesabına yeni dünya düzəni yaratmağa çalışır.Bu isə bütün Yer kürəsinə Qərb təsiri güclənməsi faktorunun göstəricisidir.
Mənbə
- . Влияние морской силы на историю 1660—1783, СПб.: Типография морского министерства — 1896
- Самоучитель игры на мировой шахматной доске. — М.: АСТ, Terra Fantastica, 2005. .
- Россия и Европа. // Классика геополитики, XIX век. — М.: АСТ, 2003.
- Макиндер Х. Географическая ось истории // Полис. — 1995. — № 4.
- Великая шахматная доска. — М.: Международные отношения, 2005. .
- Хантингтон С. . — М.: АСТ, 2003. .
- Основы геополитики. — М.: Арктогея, 2000. .
- Колосов В. А., Мироненко Н. С. Геополитика и политическая география: учебник для студентов вузов. — М.: Аспект-Пресс, 2001. .
- Василенко И. А. Геополитика. — М.: Гардарики, 2003. .
- Миньяр-Белоручев К. В. Мировая геополитика. — М.: Проспект-АП, 2006. .
- Krejčí, Oskar. Geopolitics of the Central European Region. The view from Prague and Bratislava. — Bratislava: Veda, 2005. .
- Елацков А. Б. О понятии «геополитика» в современной России // Вестник Санкт-Петербургского университета. Серия 7: геология, география. — 2000. — Вып. 3
- . Дневник путешествия в Самарканд ко двору Тимура. — М.: Наука, 1990. — 211 с. .
- Браун Л. А. История географических карт. — М.: Центрполиграф, 2006. — 479 с. .
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Geosiyaset siyasi fikrin istiqameti eraziye nezaret anlayisi Geosiyaset anlayisiElmi edebiyyatda geosiyaset anlayisi deqiq ve tam formalasdirilmamisdir Bu butun formalasan elm sahelerinin xarakterik cehetidir Geosiyaset elminin obyekti ve subyekti haqqinda mubahiseler 100 ile yaxindir ki davam edir Bir cox tedqiqatcilar geosiyaset elmini bir biri ile qarsiliqli elaqede olan ve dovletin strateji potensialina boyuk tesir gosteren cografi tarixi siyasi ve diger faktorlarin kompleksi kimi gorurler SSRI de uzun muddet geosiyaset elmi imperialist dovletlerin erazi ekspansiyasina beraet qazandiran burjuaziyanin yalanci elm sahesi kimi nezerden kecirilirdi XX esrin 80 ci illerinde elme dair baxislarda boyuk deyisiklikler yarandi Bele ki 1989 cu ilde nesr olunmus sovet felsefi ensiklopediyasinda geosiyaset elmine negativ munasibet beslenilmirdi Bununla bele geosiyaset qerbi politoloji konsepsiya kimi gosterilerek bildirilirdi ki dovletlerin siyaseti xususen de xarici siyaset muxtelif cografi faktorlar vasitesile mueyyen olunur mekan faktoru tebii resurslarin movcudlugu ve ya catismazligi iqlim faktoru ve s Isvec alimi Rudolf Cellen elme geosiyaset anlayisini getirmisdir Bu ad altinda cixis eden elmi o dovleti cografi orqanizm ve ya mekan fenomeni kimi nezerden keciren doktrina kimi qiymetlendirir Geosiyaset dovleti daimi deyismez teskil formasi deyil canli varliq kimi nezerden kecirir Bu cur yanasmani alman nezeriyyecisi Fridrix Ratsel ireli surmusdur Geosiyaset dovleti xarici alemle munasibetde oyrenmek ve bu munasibetlerden dogan problemleri hell etmek meqsedini dasiyir F Ratselin fikrince siyasi cografiyadan ferqli olaraq geosiyaset elmini dovletin veziyyeti formasi serhedleri ve ya olculeri iqtisadiyyati ticareti ve medeniyyeti maraqlandirmir Butun bu meseleler esas etibari ile dovletin strateji veziyyetinin tesviri ile mehdudlasan siyasi cografiya elmine aiddir Politoloq E A Pozdnyakov tesdiqleyir ki geosiyaset esas diqqetini fiziki ehate dovletin herbi siyasi iqtisadi ve ekoloji tehlukesizliyi faktorlarina ve bu faktorlarin siyasetde istifade edilmesinin real imkanlarinin acilmasina ve oyrenilmesine diqqetini yoneldir Praktik geosiyaset dovletin erazi problemlerinin serhedlerinin insan resurslari da daxil olmaqla resurslarin mueyyen edilmesi ve semereli istifade olunmasini oyrenir Geosiyaset elmi 3 elmi yanasmanin esasinda meydana gelmisdir Sivilizasiya nezeriyyeleri Herbi strateji nezeriyyeler Cografi determinizm nezeriyyeleri Medeni yanasmanin banisi rus alimi N Y Danilevski hesab edilir Onun fikrince tarixin teatr sehnesinde esas fealiyyet gosteren subyektler kimi dovletler ve ya ayri ayri milletler deyil boyuk medeni dini birlikler cixis edir Danilevski onlari medeni tarixi tipler adlandirir Rus tedqiqatcilarindan ilk olaraq Danilevski Avropanin Rusiyaya qarsi soyuqlugu tezisini ifade etmis ve bunu elmi suretde esaslandirmisdir Onun fikrince bu soyuqlugun sebebi 2 dunya gucu arasinda olan prinsipial medeni ferqlerdir Avropa bizi ozununku kimi qebul etmir Avropalilar Rusiya ve slavyanlari yalniz yad deyil eyni zamanda dusmen kimi gorur XIX esrin sonu XX esrin evvellerinde Danilevskinin konsepsiyasi rus filosofu K N Leontyevin alman filosofu O Spenqlerin rus alimi Bu konsepsiyani ingilis alimi Arnold Toynbi de inkisaf etdirmisdir Oz eserlerinde o pravoslav rus sivilizasiya tipini ayirmisdir Sivilizasiya nezeriyyesi XX esrin sonlarinda da alim geosiyasetcilerin diqqetini celb etmisdir Harvard Universitetinin professoru Samuel Hantinqtonun Sivilizasiyalarin toqqusmasi adli kitabi cox mubahiselere sebeb oldu Muellif tesdiqleyir ki XXI esrde konfliktlerin esas menbeyi kimi iqtisadiyyat ve ya ideologiya deyil medeni ferqler cixis edecek O hesab edir ki sivilizasiyalarin toqqusmasi dunya siyasetinin esas faktoruna cevrilecek Sivilizasiyalar arasinda olan ayirma xetleri ise gelecekde cebhe xetleri olacaq XXI esrin menzeresi muellife 7 8 boyuk sivilizasiyanin qarsiliqli fealiyyet ve reqabetinin neticesi kimi gorunur O bu sivilizasiyalar arasinda qerblesmeye qarsi cixan pravoslav slavyan sivilizasiyasinin da olacagini gosterir Aristotel Siyaset eserinde Krit adasinin geosiyasi veziyyetinin xususilikleri barede qeyd edir Krit adasi sanki Yunanistan uzerinde agaliq etmek ucun nezerde tutulub Onun cografi veziyyeti ise cox elverislidir o demek olar ki butun yunanlarin etrafinda meskunlasdigi denizle ehatelenir O bir terefden Peloponnes diger terefden ise Asiya ile yaxin mesafede yerlesir Geosiyasetin obyekti ve predmeti Geosiyaset termini artiq 100 ilden artiqdir ki movcuddur Uzun muddet elm sahesi kimi geosiyasetin mahiyyeti serhedleri ve obyekti haqqinda suallar cavabini tapmamisdir Geosiyasetin obyekti barede bele soylemek olar ki geosiyaset deniz ve qurunun hava ve yer qabiginin milyon iller boyu qarsidurmasi bas verdiyi planetar mekan quru sethi su sethi hava qati yer kuresidir Geosiyasetin predmeti qlobal ve regional problemlerin helli zamani geosiyasi subyektler arasindaki qarsiliqli elaqedir Ilk novbede geosiyasetin predmeti planetar mekan uzerinde nezaretdir Lakin buradan suallar dogur bu nezaret hansi yollarla heyata kecirilir onun mexanizmi necedir hansi faktorlar bu mexanizmde daha onemlidir bu mexanizmi herekete getiren subyektlerin rolu neden ibaretdir ve s Qeyd etmek lazimdir ki bu ve ya diger faktorlarin rolu tarixen deyismisdir Meselen hele iki yuz il bundan evvel on sirada cografi tebii iqlim mekan ve iqtisadi faktorlar istehsalci quvvelerin inkisaf derecesi ve s olmusdur XXI esrin evvellerinde biz dunya duzeninin bir modelinden digerine qlobal modele kecidinin sahidi oluruq Bu dovrden etibaren geosiyasi veziyyet daha az davamliliq kesb etmeye basladi ki bunun da esas sebebi 150 200 il evvel oldugundan sayca daha cox faktorun ehemiyyetli tesire malik olmasidir Iqtisadi prossesler elmi texniki inqilab cografi muhite ekoloji veziyyete ve insanlara daha cox tesir etmeye baslayib Butun nov beynelxalq elaqelerin qurulmasinda iqtisadi maraqlar on plana cixir Nezere alsaq ki planetimizde bas veren iqtisadi prossesler yuksek dinamikliyi ile secilir onda deye bilerik ki bu faktorlar muasir geosiyasi veziyyetin qeyri stabilliyini sertlendirir Elmi texniki inqilab neticesinde en muasir texniki vasiteler meydana geldi kutlevi qirgin silahlari ve onlarin catdirilma vasiteleri dusmen silahinin askar edilmesi ve onun mehvi ordular ve onlarin manevrlerinin idare edilmesi ve s Herbi sferadaki muasir veziyyet geosiyaset atalarinin Simali Atlantika xarici aypara ve ya Heartland olkelerinin mohkemliyi ve davamliligi haqda fikirlerini subhe altina alir Elmi texniki inqilab elektron rabite vasitelerinin inkisafinda da boyuk rol oynadi Bunun neticesinde kommunikativ dunya birliyi Internet sebekesi yaradildi Elektorn unsiyyet vasitesile evveller boyuk mesafelerle bir birinde ayrilmis dovletler ve xalqlar yaxin qonsulara cevrilibler Yeni texnika ve texnologiyalarin islenib hazirlanmasi ile mesgul olan elm saheleri elece de beynelxalq munasibetlerde umumi strategiyanin ve geosiyasi veziyyetin mueyyen edilmesi ile mesgul olan ictimai siyasi elmler yuksek inkisaf tempi almislar Yuxaridaki faktora uygun olaraq ehalinin tehsil ve medeniyyet seviyyesinin yukselmesi Zerif texnologiyalarin praktikada tetbiqi iqtisadi sferanin ve elmin herbi isin inkisafi bu keyfiyyetlerden daha cox asilidir Medeniyyet seviyyesi XX esrin son onilliklerinde geosiyasi quvveler tarazligina tesir eden dunya dinlerine tesir gosterir Dovletin siyasi rejiminin fealiyyetinin effektivliyi hakim elitanin tefekkur ve seriste seviyyesi olke ehalisine cemiyyetin qanun ve qaydalarina hormetle yanasilmasi da ehemiyyetli rol oynayir Elmi texniki tereqqi neticesinde ayri ayri cografi elementlerin boyuk erazilerin okeanlarin denizlerin daglar caylar meseler ve collerin rolu azalmisdir Bununla yanasi bir cox rabite novlerinin de ehemiyyeti azalmisdir demir yollari deniz yollari Lakin boru kemerleri avtoneqliyyat ve hava dasimalarinin rolu daha da artmisdir elmi potensiala texnologiya ve maliyyeye malik nisbeten kicik dovletler daha cox ehemiyyet kesb etmeye baslamisdir Geosiyasi epoxalar Geosiyaset noqteyi nezerinden beser tarixine geosiyasi epoxalarin ve ya guc merkezlerinin bir birini ardicil evezlemesi kimi baxmaq olar Her bir geosiyasi epoxa oz quvveler balansina tesir dairesine serhedlerine malikdir Qedim sivlilizasiyalar tarixi kontinental Roma ile deniz Karfageni arasindaki qarsidurmalar XX esrde bir cox geosiaysi realliqlari sertlendirmisdir Muasir dunya siyasetinin esas prinsipleri 30 illik muharibenin basa catmasindan sonra Beynelxalq munasibetlerin Vestfal sistemi 1648 terefinden tesdiq edilmisdir Bu dovrde Avropada esas etibari ile milli dovletler formalasmisdi Dunya senaye inkisafi ve merkezlesmis dovletlerin yaranmasi merhelesine qedem qoydu Bu dovrden etibaren Avropa tarixi dunya tarixine cevrilmeye baslayir Ispaniya Portuqaliya Hollandiya Avropada esas guc merkezlerine cevrilir Daha sonra ise dunyanin bolusdurulmesi ugrunda mubarizeye Ingiltere Fransa Isvec qosulur Yaranmis milli dovletler oz serhedlerini dil elametleri ve tebii cografi hududlari nezere almaqla formalasdirirdilar Bu cur dunya duzeni ve geosiyasi veziyyet teqriben 150 il Fransa inqilabina qeder davam etdi XVII esin sonu XVIII esrin evvellerinde Ispaniya Portuqaliya Hollandiya Isvec XVIII esrin sonunda ise Polsa evvelki qudretini itirdi Fransa ve Ingilterenin movqeleri mohkemlendi Prussiya quvvetlendi XIX esrin sonu ucun Rusiya cox muhum dunya dovletine cevrildi Geosiyasetin esas qanunlari Cemiyyet ve tebiet haqqinda olan diger elmler kimi geosiyaset de sosial iqtisadi cografi siyasi herbi ve diger sistemlerin yaranma fealiyyet ve inkisaf qanunauygunluqlarini oyrenir Tedqiqatcilarin fikrince geosiyasetin esas qanunu fundamental dualizm qanunudur Bu qanun ozunu planetin geosiyasi duzeninde ve sivilizasiyalarin tarixi tiplologiyasinda gosterir Qerb alimleri Cellen ve Mexenin Makinder ve Haushoferin rus tedqiqatcilari Danilevski Semenov Tyan Sanski ve basqalarinin fikrince bu dualizm quru tellurokratiya ve deniz talassokratiya qarsidurmasinda eks olunur Geosiyaset banilerinin xususile Alfred Tayer Mexen ve Helford Makinderin fikrince bu dualizm ozu ile dusmencilik toxumlari dasiyir ki bu da elverisli serait yaranan kimi iki unsur arasinda barismaz dusmenciliyin yaranmasina sebeb olur Tellurokratiya ucun deqiq mueyyen edilmis serhedler tesdiq edilmis erazi oturaq heyat fealiyyeti konservatizm insan qruplari tayfalar xalqlar olkeler imperiyalarin riayet etdiyi exlaqi ve huquqi norma ve qanunlar xarakterikdir Qurunun ozunun davamliligi mohkemliyi exlaq normalarinin qanunlarin ve enenelerin de davamligini temin edir Exlaq normalari ictimai fikirde mohkemlenir irsen oturulur etik norma ve prinsipler mecellesi formalasir Bu da onunla izah olunur ki oturaq xalqlara individualizm deyil kollektivizm hissleri daha yaxindir Boyuk ve kicik qruplarin idare olunmasinda ierarxizm esas prinsipdir Geosiyasetin kateqoriyalari Geosiyaset haqqinda olan butun nezeriyyeler bu elmin esas kateqoriyasini mekan uzerinde nezaret kateqoriyasini formalasdirir Geosiyaset siyasi institutlar ilk novbede dovletler ve dovletlerin ittifaqi terefinden mekanin idare olunmasinin esaslarini imkanlarini mexanizm ve formalarini oyrenir Dovletin nezaret etdiyi ve ya nezaret etmeye can atdigi erazi merkez terefinden menimsenme ve merkezle elaqelerin inkisafi seviyyesi ile xarakterize olunur Dovletler ve ya onlarin ittifaqlari terefinden idare olunan mekan geosiyasi sahe adlanir K V Plesakov geosiyasi sahelerin tesnifatini bu cur verir Endemik sahe yunanca endemos yerli dovlet terefinden uzun muddet nezaret olunan mekan Bu erazinin mueyyen bir milli cemiyyete mexsuslugu qonsular terefinden taninir Serhedyani sahe mueyyen bir dovletin nezareti atinda olan lakin demoqrafik iqtisadi siyasi baximdan kifayet qeder menimsenilmemis erazi Ekser hallarda bele eraziler milli azliqlarin meskunlasdigi erazilerdir Dovletler bezen bu erazilerin ozlerine mexsus oldugunu iddia etseler de onlari ozlerininki kimi nezerden kecirmirler Rusiyanin Asiya Simal serq Danilevski regionlari elece de Qafqaz Kalininqrad vilayeti buna misaldir Carpazlasma sahesi bir nece dovletin iddia etdiyi erazidir Buraya ruslar ve rusdilli xalqlar terefinden meskunlasdirilmis kecmis SSRI nin boyuk erazileri hazirda MDB nin terkibinde olan aiddir Umumi sahe milli cemiyyetin nezareti altinda olan erazidir Buraya muasir Rusiyanin erazisinin boyuk hissesi aiddir Cecenistan istisna olmaqla Belorusiya ile olan ittifaq bu mekanin genislendirilmesi ucun tarixi perspektivler yaradir Geosiyasi dayaq noqtesi Umumi sahe daxilinde olmayan her hansi dovlet terefinden idare olunan erazi Lakin bu erazi ile olan rabite elaqeleri diger dovlet ve ya dovletler terefinden idare olunur Rusiyanin Kalininqrad vilayeti buna misaldir Metasahe yeni zamanda bir nece dovletin nezareti altinda olan erazi Ekser hallarda bu cur nezaret xaricden geosiyasi tezyiq seraitinde bas verir Qedimden beri geosiyasi mekan uzerinde nezaretin muxtelif formalari melumdur iqtisadi demoqrafik kommunikasion herbi siyasi dini ve s XX esrin sonlarindan etibaren informasiyon ideoloji texnoloji ve medeni sivilizasiyon nezaret boyuk rol oynamaga baslayib Geosiyasi munasibet muxtelif dunya guclerinin nisbi birliyi ve mubarizesidir Ekser hallarda bu ziddiyyetlerin mubarizesidir quru ve denizin merkez ve periferiyanin Dunya tarixi inkisafinda birlik muveqqeti movcud olan anlayisdir Boyuk Britaniyanin gorkemli siyasi xadimi Vinston Corcil 1874 1965 qeyd edir ki Ingilterenin daimi dostlari muttefiqleri yoxdur onun yalniz daimi siyasi geosiyasi maraqlari vardir Buna gore de eksliklerin mubarizesi mutleqdir Buradan gorunur ki geosiyasetin baslica kateqoriyalarindan biri quvveler tarazligidir SSRI dagildiqdan sonra dunyadaki quvveler tarazligi ehemiyyetli derecede deyismisdir Dunya artiq ikiqutblu xarakterini itirmis oldu Bundan istifade eden Qerb Rusiyaya dunya arenasinda oz sertlerini dikte etmeye baslayir Rusiyanin hesabina yeni dunya duzeni yaratmaga calisir Bu ise butun Yer kuresine Qerb tesiri guclenmesi faktorunun gostericisidir Menbe Vliyanie morskoj sily na istoriyu 1660 1783 SPb Tipografiya morskogo ministerstva 1896 Samouchitel igry na mirovoj shahmatnoj doske M AST Terra Fantastica 2005 ISBN 5 17 027583 8 Rossiya i Evropa Klassika geopolitiki XIX vek M AST 2003 ISBN 5 17 017281 8 Makinder H Geograficheskaya os istorii Polis 1995 4 Velikaya shahmatnaya doska M Mezhdunarodnye otnosheniya 2005 ISBN 5 7133 0967 3 Hantington S M AST 2003 ISBN 5 17 007923 0 Osnovy geopolitiki M Arktogeya 2000 ISBN 5 8186 0004 1 Kolosov V A Mironenko N S Geopolitika i politicheskaya geografiya uchebnik dlya studentov vuzov M Aspekt Press 2001 ISBN 5 7567 0143 5 Vasilenko I A Geopolitika M Gardariki 2003 ISBN 5 8297 0254 1 Minyar Beloruchev K V Mirovaya geopolitika M Prospekt AP 2006 ISBN 5 98398 018 1 Krejci Oskar Geopolitics of the Central European Region The view from Prague and Bratislava Bratislava Veda 2005 ISBN 80 224 0852 2 Elackov A B O ponyatii geopolitika v sovremennoj Rossii Vestnik Sankt Peterburgskogo universiteta Seriya 7 geologiya geografiya 2000 Vyp 3 Dnevnik puteshestviya v Samarkand ko dvoru Timura M Nauka 1990 211 s ISBN 5 02 016766 5 Braun L A Istoriya geograficheskih kart M Centrpoligraf 2006 479 s ISBN 5 9524 2339 6