Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Buxar maşını — istilik maşını olub, istilik enerjisini qismən mexaniki enerjiyə çevirir. Tarixdə ilk buxar maşının ixtirası I əsrdə yaşamış, antik dövr mühəndisi İsgəndəriyyəli Herona məxsusudur. Onun düzəltdiyi Aeolipile adlı qurğu oyuncaq kimi tətbiq olunmuşdur. Ondan sonra Denis Papin və Tomas Savery XVII əsrin sonunda bir sıra sınaqlar aparmışlar.
Tarixi
Ancaq ilk dəfə praktikada tətbiq oluna biləsək buxar maşını XVIII əsrin əvvəlində ingilis mühəndisi Tomas Nyukomen (ingl. Thomas Newcomen) tərəfindən hazırlanmışdır. Nyukomenin buxar maşınının işləmə prinsipi istilik enerjisinin mexaniki enerjiyə çevrilməsinə əsaslanır. Maşının işçi kamerası içərisində kolba yerləşdirilmiş silindrdən ibarətdir (şəkil 1). Silindrin alt tərəfində, içərisində su qaynayan çən yerləşdirilir. Çənlə silindr ventil vasitəsilə əlaqələndirilir. Kolba üst tərəfdə yerləşdirilmiş mancalağın qoluna bərkidilir. Kolba yuxarı-aşağı hərəkət etdikdə o, mancalaq vasitəsilə quyuda yerləşdirilmiş su nasosunu hərəkətə gətirir.
İşçi qüvvəni yaratmaq üçün buxar çənindən silindrə buxar verilir. Silindrə daxil olan buxar kolbanı yuxarı itələyir. Sonra silindrə başqa borudan soyuq su püskürdülür. Bu zaman işçi kamerada olan isti buxar soyuyaraq kondensə olunur. Silindrdə buxarın soyuması nəticəsində "qismi vakuum" yaranır. Xaricdəki atmosfer təzyiqi ilə silindrdəki təzyiq fərqi nəticəsində kolba aşağıya itələnir. Nəticədə silindrdə əmələ gəlmiş su işçi kameradan başqa boru ilə xaric edilir. Sonradan kameraya yenidən buxar vurulur və proses təkrar olunur. Bu maşının işləmə taktı dəqiqədə 10 dəfə idi. Papinin konstruksiyasından fərqli olaraq Nyukomenin maşını praktikada tətbiq edilmişdir. Bir əsrdən artıq o, torpaqların suvarılmasında su nasoslarının işlədilməsi üçün istifadə edilmişdir. Ancaq bu maşının faydalı iş əmsalı 0,5% olduğundan onun tətbiqi iqtisadi cəhətdən səmərəli deyildi.
Ceyms Vatt (ingl. James Watt) Nyukomenin düzəltdiyi buxar maşınını təmir edən zaman, onu təkmilləşdirərək, daha yeni tərkibdə bir maşını ixtira edir (şəkil 2). Vatt buxar maşının işləmə prinsipinin elmi əsaslarına yiyələnərək orada köklü dəyişiklik edir. Nyukomen buxarı silindrdə soyutmaq üçün oraya əlavə su püskürdürdü. Silindrin soyuması nəticəsində enerji itkisi baş verirdi. Bu nöqsanı aradan qaldırmaq üçün Vattın buxar maşınında etdiyi yenilik kondesatorun tətbiqi ilə bağlı idi. Buxarın kondensasiyası kənarda, daim soyuq saxlanılan çəndə baş verirdi. Bununla silindrin qızıb soyuması aradan götürüldüyündən buxar maşının effektivliyini artırmaq mümkün olmuşdur. Bundan əlavə Vatt kondensatora daxil olan havanı və isti suyu xaric etmək üçün bir nasos goşur. Bunun köməyi ilə kondensatorda həmişə aşağı təzyiq mövcud idi. Nəticədə maşının işləmə qabiliyyəti əsaslı şəkildə yaxşılaşdırılmışdır. Silindrin xüsusi, istilik keçirməyən materialla bürünməsi enerji itkisini minimuma endirmişdir. Silindr kondensatorla boru vasitəsilə birləşdirilir və onların arasında ventil qoyulur.
Burada silindr atmosfer maşınından fərqli olaraq hər iki tərəfdən qapalı hazırlanır (şəkil 3). Yuxarıdan silindrə buxar verilir. Bunun nəticəsində kolba aşağı itələnir və özü ilə mancalağın ştokunu dartır. Kolbanın altında olan soyumuş hava kondensatora verilir. Sonra silindrə verilən borular yuxarıdan və aşağıdan qapanır. Nəticədə oraya verilən buxar və oradan axan hava kəsilir. Növbəti addımda silindrin yuxarı və aşağı kameralarını birləşdirən borunun ventili açılır. Yuxarı hissədə olan buxar bu yolla kolbanın aşağı hissəsinə daxil olur və kolbanı taraz vəziyyətə gətirməyə çalışır. Amma kolba ucunda ağırlıq olan mancalaqla əlaqədə olduğundan yuxarıya dartılır. Bu taktın sonunda silindrə yenidən buxar verilir. Beləliklə proses davam edir. Vattın ixtirası ilə buxar maşınlarının məhzuldarlığı artılır ki, bu da onların sənayedə geniş tətbiqinə imkan verir. Buxar maşınları sonralar İngiltərədə baş verən sənaye inqilabının əsasında durmuşdur.
Mənbə
- Rezo Əliyev. Maşınqayırmanın tarixinə dair. Bakı"Təhsil" NPM, 2008, 542 s.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Buxar masini istilik masini olub istilik enerjisini qismen mexaniki enerjiye cevirir Tarixde ilk buxar masinin ixtirasi I esrde yasamis antik dovr muhendisi Isgenderiyyeli Herona mexsusudur Onun duzeltdiyi Aeolipile adli qurgu oyuncaq kimi tetbiq olunmusdur Ondan sonra Denis Papin ve Tomas Savery XVII esrin sonunda bir sira sinaqlar aparmislar Sekil 1 Nyukomenin buxar masiniTarixiAncaq ilk defe praktikada tetbiq oluna bilesek buxar masini XVIII esrin evvelinde ingilis muhendisi Tomas Nyukomen ingl Thomas Newcomen terefinden hazirlanmisdir Nyukomenin buxar masininin isleme prinsipi istilik enerjisinin mexaniki enerjiye cevrilmesine esaslanir Masinin isci kamerasi icerisinde kolba yerlesdirilmis silindrden ibaretdir sekil 1 Silindrin alt terefinde icerisinde su qaynayan cen yerlesdirilir Cenle silindr ventil vasitesile elaqelendirilir Kolba ust terefde yerlesdirilmis mancalagin qoluna berkidilir Kolba yuxari asagi hereket etdikde o mancalaq vasitesile quyuda yerlesdirilmis su nasosunu herekete getirir Isci quvveni yaratmaq ucun buxar ceninden silindre buxar verilir Silindre daxil olan buxar kolbani yuxari iteleyir Sonra silindre basqa borudan soyuq su puskurdulur Bu zaman isci kamerada olan isti buxar soyuyaraq kondense olunur Silindrde buxarin soyumasi neticesinde qismi vakuum yaranir Xaricdeki atmosfer tezyiqi ile silindrdeki tezyiq ferqi neticesinde kolba asagiya itelenir Neticede silindrde emele gelmis su isci kameradan basqa boru ile xaric edilir Sonradan kameraya yeniden buxar vurulur ve proses tekrar olunur Bu masinin isleme takti deqiqede 10 defe idi Papinin konstruksiyasindan ferqli olaraq Nyukomenin masini praktikada tetbiq edilmisdir Bir esrden artiq o torpaqlarin suvarilmasinda su nasoslarinin isledilmesi ucun istifade edilmisdir Ancaq bu masinin faydali is emsali 0 5 oldugundan onun tetbiqi iqtisadi cehetden semereli deyildi Sekil 2 Tekmillesdirilmis buxar masini Ceyms Vatt ingl James Watt Nyukomenin duzeltdiyi buxar masinini temir eden zaman onu tekmillesdirerek daha yeni terkibde bir masini ixtira edir sekil 2 Vatt buxar masinin isleme prinsipinin elmi esaslarina yiyelenerek orada koklu deyisiklik edir Nyukomen buxari silindrde soyutmaq ucun oraya elave su puskurdurdu Silindrin soyumasi neticesinde enerji itkisi bas verirdi Bu noqsani aradan qaldirmaq ucun Vattin buxar masininda etdiyi yenilik kondesatorun tetbiqi ile bagli idi Buxarin kondensasiyasi kenarda daim soyuq saxlanilan cende bas verirdi Bununla silindrin qizib soyumasi aradan goturulduyunden buxar masinin effektivliyini artirmaq mumkun olmusdur Bundan elave Vatt kondensatora daxil olan havani ve isti suyu xaric etmek ucun bir nasos gosur Bunun komeyi ile kondensatorda hemise asagi tezyiq movcud idi Neticede masinin isleme qabiliyyeti esasli sekilde yaxsilasdirilmisdir Silindrin xususi istilik kecirmeyen materialla burunmesi enerji itkisini minimuma endirmisdir Silindr kondensatorla boru vasitesile birlesdirilir ve onlarin arasinda ventil qoyulur Sekil 3 Vatta gore buxar masininin isleme prinsipi Burada silindr atmosfer masinindan ferqli olaraq her iki terefden qapali hazirlanir sekil 3 Yuxaridan silindre buxar verilir Bunun neticesinde kolba asagi itelenir ve ozu ile mancalagin stokunu dartir Kolbanin altinda olan soyumus hava kondensatora verilir Sonra silindre verilen borular yuxaridan ve asagidan qapanir Neticede oraya verilen buxar ve oradan axan hava kesilir Novbeti addimda silindrin yuxari ve asagi kameralarini birlesdiren borunun ventili acilir Yuxari hissede olan buxar bu yolla kolbanin asagi hissesine daxil olur ve kolbani taraz veziyyete getirmeye calisir Amma kolba ucunda agirliq olan mancalaqla elaqede oldugundan yuxariya dartilir Bu taktin sonunda silindre yeniden buxar verilir Belelikle proses davam edir Vattin ixtirasi ile buxar masinlarinin mehzuldarligi artilir ki bu da onlarin senayede genis tetbiqine imkan verir Buxar masinlari sonralar Ingilterede bas veren senaye inqilabinin esasinda durmusdur MenbeRezo Eliyev Masinqayirmanin tarixine dair Baki Tehsil NPM 2008 542 s