Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Son onilliklər böyük təbii ehtiyatlara malik olmayan ölkələr sürətlə inkişaf edirlər. Lakin bütün şərtlər daxilində, böyük təbii ehtiyatlara malik ölkələr əlavə üstünlüklər əldə edirlər. Bütün təbii ehtiyatların istifadəsi bir-birilə sıx əlaqədardır. Belə ki, torpaq ehtiyatları (kənd təsərrüfatı sahələri) yanacaqla (mineral ehtiyatlarla) hərəkətə gətirilən texnika vasitəsilə becərilir və məhsuldarlığı gübrələrlə (mineral ehtiyatlardan hazırlanan) artırılır. Bir sıra hallarda təbii-xammal ehtiyatları mineral ehtiyatlarla eyniləşdirilir. Əksər dünya ölkələrində faydalı qazıntıların ehtiyatlarının belə təsnifatı mövcuddur: kəşf olunmuş (çıxarıla bilən), yəni geoloji-kəşfiyyat işləri nəticəsində sübut olunmuş; həqiqi (texnikanın müasir inkişaf səviyyəsində çıxarılan); proqnozlaşdırılan və ya geoloji (mövcudluğu elmi proqnoz və ehtimallara əsasən söylənilən).
| İqtisadiyyat | |
|---|---|
 | |
| Əsas kateqoriyalar | |
| Mikroiqtisadiyyat | |
| Makroiqtisadiyyat | |
| İqtisadi təlimlər tarixi | |
| İqtisadi metodologiya | |
| Alternativ iqtisadiyyat | |
| Texniki metodlar | |
| Riyazi iqtisadiyyat | |
| Ekonometrika | |
| Təcrübi iqtisadiyyat | |
| Milli Hesablar Sistemi | |
| Sahələr və alt sahələr | |
| Təhsil | |
| Səhiyyə | |
| Əmək | |
| Oyunlar nəzəriyyəsi | |
| Artım | |
| Kənd təsərrüfatı | |
| Təbii ehtiyatlar | |
| Davranış | |
| İqtisadi sistem | |
| Beynəlxalq | |
İqlim və kosmik ehtiyatlar
Geniş mənada iqlim ehtiyatlarına oksigen, perspektivli və "təmiz" enerji mənbələrindən biri olan hidrogen (hələ ki, hidrogenin əldə edilməsi benzinə nisbətən 3 dəfə baha başa gəlir), külək və günəş enerjisi ehtiyatları aiddir. Kənd təsərrüfatı nda istifadəsinə görə aqroiqlim ehtiyatları — istilik, rütubət və işıq iqlim ehtiyatlarının xüsusi növünü əmələ gətirir. İqlim ehtiyatları kənd təsərrüfatı istehsalının əsas amillərindən biri olmaqla , həm də rekreasiya (istirahət, müalicə, turizm) ehtiyatlarının əsas elementlərindəndir.
Günəş enerjisi
Günəş enerjisi olmadan insan həyatını təsəvvür etmək qeyri-mümkündür. Yer səthinə düşən günəş enerjisi kəşf edilmiş mineral yanacaqlar enerjisindən on, dünya enerji tələbatının müasir səviyyəsindən isə min dəfə çoxdur. Lakin insanlar yer səthinə düşən günəş enerjisindən lazımı səviyyədə istifadə edə bilməirlər. Xüsusilə tropik qurşaqda yerləşən ölkələrdə günəş enerjisindən istifadaə üçün olduqça əlverişli şərait vrdır. Burada il ərzində günəşli günlərin sayı 300-ə çatır. Helioenergetikanın (günəş enetgetikası) inkişafı gələcəkdə bu ölkələrin səhra ərazilərinin təsərrüfat cəhətdən mənimsənilməsinə geniş imkanlar açır. Sadə günəş mətbəxlərinin, su təmizləyici qurğuların və s.yaradılmsı bu ölkələrdə yanacaq, xüsusilə oduncaq istehlakını xeyli azaldır.
Helioenergetika sahəsində ABŞ, Yaponiya, Fransa, İtaliya, Hindistan, Braziliya və Avstraliyada daha fəal işlər aparılır. Hələlik Günəş enerjisindən əsas etibarilə binaların ("günəş evləri") və istixanaların qızdırılması, dəniz suyunun şirinləşdirilməsi üçün istifadə edilir (Şimali Afrikanın, Yaxın və Orta Şərqin arid ölkələrində), ABŞ və Fransada ilk günəş elektrik stansiyaları istifadəyə verilmişdir. Heablamalara görə, fəzada günəş şüasını toplayan və əks etdirən nisbətən kiçik "çıraq" gecə vavtı bütün şəhəri təmamilə işıqlandıra bilər. Ənənəvi enerji mənbələrindən fərqli olaraq alternativ enerji mənbəyi olaraq külək enerjisindən istifadə daha faydalıdır.
Külək enerjisi
İnsanlar qədim zamanlardan indiyə kimi külək enerjisindən istifadə edirlər. Çin, Hindistan və Misirdə hələ iki min il əvvəl sadə külək mühərriklərindən istifadə edilirdi. Son vaxtlarda energetika və ekoloji çətinliklər ilə əlaqədar insanların külək enerjisinə marağı artmışdır. Məsələn, Yaponlar bir sıra gəmilərdə müasir mühərrik ilə yanaşı, yelkəndən də istifaə edirlər. Küləkli Xəzərdə belə gəmilərdən istifadə üçün daha əlverışli şərait vardır.
Hazırda Fransa, İtaliya, Danimarka, ABŞ, İngiltərə və başqa ölkələrdə sənaye əhəmiyyətli külək qurğuları üzrə daha geniş işlər aparılır. Lakin küləklərin gücünü və istiqamətinin daimi olması, külək mühərliklərinin istifadəsi üçün passat, musson və başqa daimi küləklərin əsdiyi bölgələr daha əlverışlidir.
Azərbaycanda da külək enerjisindən istifadə üçün əməli işlər görülməkdədir
Mineral yanacaq ehtiyatları
Geoloji mineral yanacaq ehtiyatları 12,5 trln. tondur. Müasir hasilat sürəti nəticəsində bu ehtiyatlar 1000 il kifayət edə bilər. Bu ehtiyatlar kömürdən (60%-dək), neftdən və qazdan (27%-dək), yanar şistlərdən və torfdan ibarətdir.
Kömür ehtiyatları
Dünyanın 75 ölkəsində aşkar edilmişdir. Ən böyük yataqları ABŞ-də, Çində, Rusiyada, CAR-da, Almaniyada, Avstraliyada, Böyük Britaniyada, Kanadada, Hindistanda və Polşadadır. Ümumiyyətlə, kömür ehtiyatları böyükdür və kömürlə təmin olunma digər ehtiyatlarla təmin olunmadan yüksəkdir. Lakin 1000 m-dən dərində yerləşən kömür ehtiyatlarının çıxarılması müasir texnikanın inkişaf səviyyəsində sərfəli deyil. Açıq üsulla hasilat isə sərfəli olaraq qalır (ABŞ-nin Qərb hövzəsində, Şərqi Sibirdə, CAR-da, Avstraliyada). Almaniyada 1 ton kömürün hasilatı CAR-dan idxaldan baha başa gəlir.
Neft ehtiyatları
Son illər həqiqi neft ehtiyatlarının həcmi artmışdır. Kəşf olunmuş neft ehtiyatlarına görə ölkələrin ardıcıllığı belədir: Səudiyyə Ərəbistanı, Iraq, BƏƏ, Küveyt, Iran, Venesuela, Rusiya, Çin, ABŞ. Müasir hasilat həcmi səviyyəsində (ildə təxminən 3 mlrd. ton) dünya iqtisadiyyatının neftlə təmin olunma dərəcəsi 45 ildir. OPEK ölkələrində isə hazırkı hasilat səviyyəsi 85 il saxlanıla bilər. Xəzər dənizinin ehtiyatları az olsa da (dünya ehtiyatlarının 3–4%-i) hazırkı və perspektivdə olan bazarlar arasında mühüm yer tutur.
Təbii qaz ehtiyatları
Kəşf olunmuş ehtiyatların son illər artması həm yeni yataqların kəşfi, həm də geoloji ehtiyatların bir hissəsinin kəşf olunmuş ehtiyatlar kateqoriyasına keçməsi ilə əlaqədardır. Ən böyük təbii qaz ehtiyatlarına malik ölkələr Rusiya, İran, ABŞ, Əlcəzair, Türkmənistan, Norveç, Qazaxıstan, Niderland, Liviya və Böyük Britaniyadır. Hazırkı hasilat səviyyəsində (ildə 2,2 trln. m²) qazla təmin olunma dərəcəsi 71 ildir.
Filiz ehtiyatları
Dəmir filizinin geoloji ehtiyatları, müxtəlif hesablamalara görə, təxminən 350 mlrd. ton, kəşf olunmuş ehtiyatları 150 mlrd. ton təşkil edir. Bu ehtiyatlar demək olar ki, 100 ölkədə müəyyən olunmuşdur, lakin onların əsas hissəsi az sayda ölkədə təmərküzləşmişdir.
Boksit ehtiyatları
Ən böyük boksit ehtiyatları Avstraliyada, Qvineyada, Braziliyada, Venesuelada və Yamaykadadır. Ehtiyatlarla təmin olunma dərəcəsi 250 ildir. Boksitlər əsas alüminium tərkibli xammal olub, əsasən, alüminium hidroksidlərindən ibarətdir. Yataqları çöküntü suxurlarda formalaşır və, əsas etibarilə, tropik və subtropik iqlim qurşaqlarında yerləşən aşınma qabığı sahələrinə uyğun gəlir. Əsas boksitli əyalətlərə Avropada Aralıq dənizi, Afrikada Qvineya, Latın Amerikasında Karib və Şimali Avstraliya aiddir. Geoloji ehtiyatları, adətən, təxminən 250 mlrd. ton, kəşf olunmuş ehtiyatları isə 20–30 mlrd. ton qiymətləndirilir. Ən böyük boksit ehtiyatlarına malik ölkələr Qvineya, Avstraliya, Braziliya, Yamayka, Hindistan, Çin, Qayana, Surinam. Boksitlərdə gil-torpağın miqdarı dəmir filizində olduğu kimidir. Bu səbəbdən də, boksit ehtiyatları dəmir filizində olduğu kimi faydalı komponentə görə deyil, filizə görə qiymətləndirilir.
Mis ehtiyatları
Ən böyük mis yataqları Hindistanda, Zimbabvedə, Zambiyada, Konqoda, ABŞ-də, Rusiyada və Kanadadır.
Uran ehtiyatları
Uran yer qabığında çox geniş yayılmışdır. Lakin iqtisadi cəhətdən yalnız faydalı komponentin 0,1%-dən az olmadığı yataqların işlənilməsi sərfəlidir. Bu halda 1 kq uran konsentratının alınması 80 dollardan ucuz başa gəlir. Atom Enerjisi üzrə Beynəlxalq Agentliyin (MAQATE) məlumatına görə, XXI əsrin əvvəlində kəşf olunmuş və bu qiymətə çıxarılması mümkün olan uran ehtiyatları 3,3 mln. ton qiymətləndirilmişdir. Onlar 44 ölkənin ərazisində təxminən 600-dək yataqda təmərküzləşmişdir.
Kəşf olunmuş uran ehtiyatlarına görə, dünyada birinci yeri Avstraliya tutur. Qazaxıstan ondan bir qədər geri qalır. Üçüncü yeri Kanada tutur. Bu ölkələrin payına dünya uran ehtiyatlarının 1/2-i düşür. Onlardan başqa, kəşf olunmuş uran ehtiyatlarına görə ilk on ölkənin sırasına, həmçinin, (azalan sıra ilə) CAR, Braziliya, Namibiya, Rusiya, Özbəkistan, ABŞ və Niger daxildir.
Qeyri-filiz faydalı qazıntı ehtiyatları
Qeyri-filiz faydalı qazıntıları arasında böyük ehtiyatları ilə xörək və kalium duzları, fosforitlər, kükürd seçilir. Statistik məlumatlar inkişaf etmiş Qərb ölkələrinin, inkişaf etməkdə olan ölkələrin və keçid iqtisadiyyatına malik ölkələrin mineral-xammal potensialını müqayisə etməyə imkan verir. Qərb ölkələri kəşf olunmuş qızıl, manqan və xrom filizləri və, həmçinin, uran, qurğuşun və sink ehtiyatlarına görə seçilir. Inkişaf etməkdə olan ölkələrin payı, xüsusən, neft (80%-dən çox), boksit (77%), qalay və almaz (60–65%) və mis (53%) ehtiyatlarında böyükdür. Keçid iqtisadiyyatına malik ölkələr təbii qaz və dəmir filizi ehtiyatlarına görə seçilir (50%). Hər üç ölkələr qrupu bərabər nisbətdə nikel, molibden, gümüş ehtiyatlarına malikdirlər. Keçid iqtisadiyyatına malik ölkələr arasında mineral yanacaq və xammalla zəngin Rusiya, Qazaxıstan və Ukraynadır.
Torpaq ehtiyatları
Dünyanın torpaq fondunun sahəsi 134 mln. km²-dir. Bu fondun strukturunda 11% becərilən torpaqların, 23% çəmən və otlaqların, 30% meşələrin, 3% antropogen landşaftların, 33% az yararlı və yararsız torpaqların payına düşür. Becərilən sahələrə görə ABŞ, Hindistan, Rusiya, Çin, Kanada, Qazaxıstan və Ukrayna seçilir. Son illərdə istifadəsiz torpaqların mənimsənilməsi hesabına Rusiyada, Qazaxıstanda, Çində və Kanadada becərilən torpaqların sahəsi artmışdır.
Su ehtiyatları
Ən böyük su istehlakçısı kənd təsərrüfatı (69%), sonra isə sənaye (21%), kommunal təsərrüfat və su anbarlarıdır. Su ehtiyatlarının səmərəli istifadəsinin yolları aşağıdakılardır: 1) ilk növbədə, suya qənaət edən texnologiyaların tətbiqi və dövriyyəli su təminatının tətbiqi hesabına sudan istifadənin azaldılması; 2) daşınma zamanı, axıntılar və buxarlanma nəticəsində su itkilərinin ləğvi; 3) məişətdə sudan qeyri-səmərəli istifadənin aradan qaldırılması.
Meşə ehtiyatları
Yer kürəsində meşə ilə örtülü ərazi 40,1 mln. km²-dir. Ən istifadəyə yararlı meşə sahəsi isə 25–28 mln. km²-dir. Meşə ərazilərinə görə, Rusiya, Braziliya, Kanada və ABŞ seçilir. Lakin son 200 il ərzində meşələrin sahəsi 2 dəfə azalmışdır. Nisbətən toxunulmamış meşələr Rusiyanın Asiya hissəsində, Kanadada, Konqo və Amazon çayı hövzələrində qalmışdır. Dünya üzrə oduncaq ehtiyatı 340–370 mlrd. m³-dir. Oduncaq ehtiyatına görə, Rusiya seçilir.
İstinadlar
- İ.İ.Mərdanov, T.D.Ağayev, M.G.Alməmmədli. Dünya təsərrüfatının coğrafiyası. Bakı: 2013, 150 səh.
Mənbə
- T.P.Gərayzadə, C.A.Məmmədov. Dünyanın iqtisadi və sosial coğrafiyası kursunun ("Dünyanın təbii ehtiyatlarının coğrafiyası", "Dünya əhalisinin coğrafiyası", "Region anlayışı və regional fərqlər") bölmələrinə aid orta məktəb müəllimlərinə kömək məqsədilə vəsait. Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi "Öyrətmən" nəşriyyatının mətbəsində çap edilmışdir 16/I-1993-cü il.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Son onillikler boyuk tebii ehtiyatlara malik olmayan olkeler suretle inkisaf edirler Lakin butun sertler daxilinde boyuk tebii ehtiyatlara malik olkeler elave ustunlukler elde edirler Butun tebii ehtiyatlarin istifadesi bir birile six elaqedardir Bele ki torpaq ehtiyatlari kend teserrufati saheleri yanacaqla mineral ehtiyatlarla herekete getirilen texnika vasitesile becerilir ve mehsuldarligi gubrelerle mineral ehtiyatlardan hazirlanan artirilir Bir sira hallarda tebii xammal ehtiyatlari mineral ehtiyatlarla eynilesdirilir Ekser dunya olkelerinde faydali qazintilarin ehtiyatlarinin bele tesnifati movcuddur kesf olunmus cixarila bilen yeni geoloji kesfiyyat isleri neticesinde subut olunmus heqiqi texnikanin muasir inkisaf seviyyesinde cixarilan proqnozlasdirilan ve ya geoloji movcudlugu elmi proqnoz ve ehtimallara esasen soylenilen IqtisadiyyatEsas kateqoriyalarMikroiqtisadiyyatMakroiqtisadiyyatIqtisadi telimler tarixiIqtisadi metodologiyaAlternativ iqtisadiyyatTexniki metodlarRiyazi iqtisadiyyatEkonometrikaTecrubi iqtisadiyyatMilli Hesablar SistemiSaheler ve alt sahelerTehsilSehiyyeEmekOyunlar nezeriyyesiArtimKend teserrufatiTebii ehtiyatlarDavranisIqtisadi sistemBeynelxalqbrIqlim ve kosmik ehtiyatlarGenis menada iqlim ehtiyatlarina oksigen perspektivli ve temiz enerji menbelerinden biri olan hidrogen hele ki hidrogenin elde edilmesi benzine nisbeten 3 defe baha basa gelir kulek ve gunes enerjisi ehtiyatlari aiddir Kend teserrufati nda istifadesine gore aqroiqlim ehtiyatlari istilik rutubet ve isiq iqlim ehtiyatlarinin xususi novunu emele getirir Iqlim ehtiyatlari kend teserrufati istehsalinin esas amillerinden biri olmaqla hem de rekreasiya istirahet mualice turizm ehtiyatlarinin esas elementlerindendir Gunes enerjisiGunes enerjisi olmadan insan heyatini tesevvur etmek qeyri mumkundur Yer sethine dusen gunes enerjisi kesf edilmis mineral yanacaqlar enerjisinden on dunya enerji telebatinin muasir seviyyesinden ise min defe coxdur Lakin insanlar yer sethine dusen gunes enerjisinden lazimi seviyyede istifade ede bilmeirler Xususile tropik qursaqda yerlesen olkelerde gunes enerjisinden istifadae ucun olduqca elverisli serait vrdir Burada il erzinde gunesli gunlerin sayi 300 e catir Helioenergetikanin gunes enetgetikasi inkisafi gelecekde bu olkelerin sehra erazilerinin teserrufat cehetden menimsenilmesine genis imkanlar acir Sade gunes metbexlerinin su temizleyici qurgularin ve s yaradilmsi bu olkelerde yanacaq xususile oduncaq istehlakini xeyli azaldir Helioenergetika sahesinde ABS Yaponiya Fransa Italiya Hindistan Braziliya ve Avstraliyada daha feal isler aparilir Helelik Gunes enerjisinden esas etibarile binalarin gunes evleri ve istixanalarin qizdirilmasi deniz suyunun sirinlesdirilmesi ucun istifade edilir Simali Afrikanin Yaxin ve Orta Serqin arid olkelerinde ABS ve Fransada ilk gunes elektrik stansiyalari istifadeye verilmisdir Heablamalara gore fezada gunes suasini toplayan ve eks etdiren nisbeten kicik ciraq gece vavti butun seheri temamile isiqlandira biler Enenevi enerji menbelerinden ferqli olaraq alternativ enerji menbeyi olaraq kulek enerjisinden istifade daha faydalidir Kulek muherrikiKulek enerjisiInsanlar qedim zamanlardan indiye kimi kulek enerjisinden istifade edirler Cin Hindistan ve Misirde hele iki min il evvel sade kulek muherriklerinden istifade edilirdi Son vaxtlarda energetika ve ekoloji cetinlikler ile elaqedar insanlarin kulek enerjisine maragi artmisdir Meselen Yaponlar bir sira gemilerde muasir muherrik ile yanasi yelkenden de istifae edirler Kulekli Xezerde bele gemilerden istifade ucun daha elverisli serait vardir Hazirda Fransa Italiya Danimarka ABS Ingiltere ve basqa olkelerde senaye ehemiyyetli kulek qurgulari uzre daha genis isler aparilir Lakin kuleklerin gucunu ve istiqametinin daimi olmasi kulek muherliklerinin istifadesi ucun passat musson ve basqa daimi kuleklerin esdiyi bolgeler daha elverislidir Azerbaycanda da kulek enerjisinden istifade ucun emeli isler gorulmekdedirMineral yanacaq ehtiyatlariGeoloji mineral yanacaq ehtiyatlari 12 5 trln tondur Muasir hasilat sureti neticesinde bu ehtiyatlar 1000 il kifayet ede biler Bu ehtiyatlar komurden 60 dek neftden ve qazdan 27 dek yanar sistlerden ve torfdan ibaretdir Komur ehtiyatlari Dunyanin 75 olkesinde askar edilmisdir En boyuk yataqlari ABS de Cinde Rusiyada CAR da Almaniyada Avstraliyada Boyuk Britaniyada Kanadada Hindistanda ve Polsadadir Umumiyyetle komur ehtiyatlari boyukdur ve komurle temin olunma diger ehtiyatlarla temin olunmadan yuksekdir Lakin 1000 m den derinde yerlesen komur ehtiyatlarinin cixarilmasi muasir texnikanin inkisaf seviyyesinde serfeli deyil Aciq usulla hasilat ise serfeli olaraq qalir ABS nin Qerb hovzesinde Serqi Sibirde CAR da Avstraliyada Almaniyada 1 ton komurun hasilati CAR dan idxaldan baha basa gelir Neft ehtiyatlari Son iller heqiqi neft ehtiyatlarinin hecmi artmisdir Kesf olunmus neft ehtiyatlarina gore olkelerin ardicilligi beledir Seudiyye Erebistani Iraq BEE Kuveyt Iran Venesuela Rusiya Cin ABS Muasir hasilat hecmi seviyyesinde ilde texminen 3 mlrd ton dunya iqtisadiyyatinin neftle temin olunma derecesi 45 ildir OPEK olkelerinde ise hazirki hasilat seviyyesi 85 il saxlanila biler Xezer denizinin ehtiyatlari az olsa da dunya ehtiyatlarinin 3 4 i hazirki ve perspektivde olan bazarlar arasinda muhum yer tutur Tebii qaz ehtiyatlari Kesf olunmus ehtiyatlarin son iller artmasi hem yeni yataqlarin kesfi hem de geoloji ehtiyatlarin bir hissesinin kesf olunmus ehtiyatlar kateqoriyasina kecmesi ile elaqedardir En boyuk tebii qaz ehtiyatlarina malik olkeler Rusiya Iran ABS Elcezair Turkmenistan Norvec Qazaxistan Niderland Liviya ve Boyuk Britaniyadir Hazirki hasilat seviyyesinde ilde 2 2 trln m qazla temin olunma derecesi 71 ildir Filiz ehtiyatlari Demir filizinin geoloji ehtiyatlari muxtelif hesablamalara gore texminen 350 mlrd ton kesf olunmus ehtiyatlari 150 mlrd ton teskil edir Bu ehtiyatlar demek olar ki 100 olkede mueyyen olunmusdur lakin onlarin esas hissesi az sayda olkede temerkuzlesmisdir Boksit ehtiyatlari En boyuk boksit ehtiyatlari Avstraliyada Qvineyada Braziliyada Venesuelada ve Yamaykadadir Ehtiyatlarla temin olunma derecesi 250 ildir Boksitler esas aluminium terkibli xammal olub esasen aluminium hidroksidlerinden ibaretdir Yataqlari cokuntu suxurlarda formalasir ve esas etibarile tropik ve subtropik iqlim qursaqlarinda yerlesen asinma qabigi sahelerine uygun gelir Esas boksitli eyaletlere Avropada Araliq denizi Afrikada Qvineya Latin Amerikasinda Karib ve Simali Avstraliya aiddir Geoloji ehtiyatlari adeten texminen 250 mlrd ton kesf olunmus ehtiyatlari ise 20 30 mlrd ton qiymetlendirilir En boyuk boksit ehtiyatlarina malik olkeler Qvineya Avstraliya Braziliya Yamayka Hindistan Cin Qayana Surinam Boksitlerde gil torpagin miqdari demir filizinde oldugu kimidir Bu sebebden de boksit ehtiyatlari demir filizinde oldugu kimi faydali komponente gore deyil filize gore qiymetlendirilir Mis ehtiyatlari En boyuk mis yataqlari Hindistanda Zimbabvede Zambiyada Konqoda ABS de Rusiyada ve Kanadadir Uran ehtiyatlari Uran yer qabiginda cox genis yayilmisdir Lakin iqtisadi cehetden yalniz faydali komponentin 0 1 den az olmadigi yataqlarin islenilmesi serfelidir Bu halda 1 kq uran konsentratinin alinmasi 80 dollardan ucuz basa gelir Atom Enerjisi uzre Beynelxalq Agentliyin MAQATE melumatina gore XXI esrin evvelinde kesf olunmus ve bu qiymete cixarilmasi mumkun olan uran ehtiyatlari 3 3 mln ton qiymetlendirilmisdir Onlar 44 olkenin erazisinde texminen 600 dek yataqda temerkuzlesmisdir Kesf olunmus uran ehtiyatlarina gore dunyada birinci yeri Avstraliya tutur Qazaxistan ondan bir qeder geri qalir Ucuncu yeri Kanada tutur Bu olkelerin payina dunya uran ehtiyatlarinin 1 2 i dusur Onlardan basqa kesf olunmus uran ehtiyatlarina gore ilk on olkenin sirasina hemcinin azalan sira ile CAR Braziliya Namibiya Rusiya Ozbekistan ABS ve Niger daxildir Qeyri filiz faydali qazinti ehtiyatlari Qeyri filiz faydali qazintilari arasinda boyuk ehtiyatlari ile xorek ve kalium duzlari fosforitler kukurd secilir Statistik melumatlar inkisaf etmis Qerb olkelerinin inkisaf etmekde olan olkelerin ve kecid iqtisadiyyatina malik olkelerin mineral xammal potensialini muqayise etmeye imkan verir Qerb olkeleri kesf olunmus qizil manqan ve xrom filizleri ve hemcinin uran qurgusun ve sink ehtiyatlarina gore secilir Inkisaf etmekde olan olkelerin payi xususen neft 80 den cox boksit 77 qalay ve almaz 60 65 ve mis 53 ehtiyatlarinda boyukdur Kecid iqtisadiyyatina malik olkeler tebii qaz ve demir filizi ehtiyatlarina gore secilir 50 Her uc olkeler qrupu beraber nisbetde nikel molibden gumus ehtiyatlarina malikdirler Kecid iqtisadiyyatina malik olkeler arasinda mineral yanacaq ve xammalla zengin Rusiya Qazaxistan ve Ukraynadir Torpaq ehtiyatlari Dunyanin torpaq fondunun sahesi 134 mln km dir Bu fondun strukturunda 11 becerilen torpaqlarin 23 cemen ve otlaqlarin 30 meselerin 3 antropogen landsaftlarin 33 az yararli ve yararsiz torpaqlarin payina dusur Becerilen sahelere gore ABS Hindistan Rusiya Cin Kanada Qazaxistan ve Ukrayna secilir Son illerde istifadesiz torpaqlarin menimsenilmesi hesabina Rusiyada Qazaxistanda Cinde ve Kanadada becerilen torpaqlarin sahesi artmisdir Su ehtiyatlari En boyuk su istehlakcisi kend teserrufati 69 sonra ise senaye 21 kommunal teserrufat ve su anbarlaridir Su ehtiyatlarinin semereli istifadesinin yollari asagidakilardir 1 ilk novbede suya qenaet eden texnologiyalarin tetbiqi ve dovriyyeli su teminatinin tetbiqi hesabina sudan istifadenin azaldilmasi 2 dasinma zamani axintilar ve buxarlanma neticesinde su itkilerinin legvi 3 meisetde sudan qeyri semereli istifadenin aradan qaldirilmasi Mese ehtiyatlari Yer kuresinde mese ile ortulu erazi 40 1 mln km dir En istifadeye yararli mese sahesi ise 25 28 mln km dir Mese erazilerine gore Rusiya Braziliya Kanada ve ABS secilir Lakin son 200 il erzinde meselerin sahesi 2 defe azalmisdir Nisbeten toxunulmamis meseler Rusiyanin Asiya hissesinde Kanadada Konqo ve Amazon cayi hovzelerinde qalmisdir Dunya uzre oduncaq ehtiyati 340 370 mlrd m dir Oduncaq ehtiyatina gore Rusiya secilir IstinadlarI I Merdanov T D Agayev M G Almemmedli Dunya teserrufatinin cografiyasi Baki 2013 150 seh MenbeT P Gerayzade C A Memmedov Dunyanin iqtisadi ve sosial cografiyasi kursunun Dunyanin tebii ehtiyatlarinin cografiyasi Dunya ehalisinin cografiyasi Region anlayisi ve regional ferqler bolmelerine aid orta mekteb muellimlerine komek meqsedile vesait Azerbaycan Respublikasi Tehsil Nazirliyi Oyretmen nesriyyatinin metbesinde cap edilmisdir 16 I 1993 cu il