Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
İqtisadi təlimlər tarixi — ictimai istehsal tarixi boyunca iqtisadi anlayışların mənşəyini, formalaşmasını, inkişafını və dəyişdirilməsini öyrənən bir elm.
| İqtisadiyyat | |
|---|---|
 | |
| Əsas kateqoriyalar | |
| Mikroiqtisadiyyat | |
| Makroiqtisadiyyat | |
| İqtisadi təlimlər tarixi | |
| İqtisadi metodologiya | |
| Alternativ iqtisadiyyat | |
| Texniki metodlar | |
| Riyazi iqtisadiyyat | |
| Ekonometrika | |
| Təcrübi iqtisadiyyat | |
| Milli Hesablar Sistemi | |
| Sahələr və alt sahələr | |
| Təhsil | |
| Səhiyyə | |
| Əmək | |
| Oyunlar nəzəriyyəsi | |
| Artım | |
| Kənd təsərrüfatı | |
| Təbii ehtiyatlar | |
| Davranış | |
| İqtisadi sistem | |
| Beynəlxalq | |
İqtisadi təlimlər tarixi
İqtisadi təlimlər tarixinin metodu
İqtisadi təmayüllü ali təhsil alan və yenidən iqtisadi ixtisas alan gənclər üçün ümumbəşəri dəyərlərin öyrənilməsi və iqtisadi həyatda davranış mədəniyyətlərinin yüksəldilməsi üçün "İqtisadi təlimlər tarixi" fənni müstəsna rol oynayır. "İqtisadi təlimlər tarixi"nin öyrənilməsi zərurəti həm də müasir şəraitdə iqtisadi sistemlərin transformasiyaya uğramasından irəli gəlir. Çünki "İqtisadi təlimlər tarixi"nin predmeti cəmiyyətin iqtisadi həyatında və sosial sferasında baş verən dəyişikliklərlə əlaqədar iqtisadiyyatın birinin digəri ilə əvəz olunmasının qanunauyğunluqlarını və dövrləşmə prosesilə bağlı insanların davranış qaydalarının məntiqini öyrənir. İqtisadi hadisə və proseslərin tarixi dövrləşmə prosesilə öyrənməklə "İqtisadi nəzəriyyə" elminin daha dərindən mənimsənilməsinə imkan yaranır. Bəlli olduğu kimi "İqtisadi nəzəriyyə" 250 il bundan əvvəl kapitalizmin təşəkkül tapdığı dövrdə meydana gəlmişdir. Ümumi iqtisadi nəzəriyyə ilkin olaraq 1615-ci ildə fransız Antuan de Monkretyen tərəfindən "Siyasi iqtisad" termini ilə adlandırılmışdır. Daha sonra ingilis Uilyam Petti öz tədqiqatlarında bu elmi "Siyasi hesab" adlandırmışdır. məktəbinin banisi Fransua Kene bu elmə sadəcə "İqtisadiyyat" kimi baxmışdır. "İqtisadi nəzəriyyə"nin atası hesab olunan Şotlandiyalı Adam Smit bu elmi "Siyasi iqtisad" kimi qəbul etmiş və onun xalqların sərvətinin mənbəyi olduğunu qeyd etmişdir. İngilis iqtisadçısı David Rikardo klassik iqtisadi sistemin yaradıcılarından biri kimi "İqtisadi nəzəriyyə"ni siyasi iqtisadın başlanğıcı kimi qeyd etmişdir. İngilis iqtisadçılarından C.S.Mill "İqtisadi nəzəriyyə"ni kompromislər nəzəriyyəsi vasitəsilə "Siyasi iqtisadın əsasları" kimi öyrənmişdir.
Alman iqtisadçısı Karl Marks "Kapital" əsəri vasitəsilə "Siyasi iqtisad"ı alternativ elmi sistem kimi öyrənə bilmişdir. Yeni elmi istiqamətin yaradıcısı olan ingilis Alfred Marşall iqtisad elmini ilk dəfə olaraq "Siyasi iqtisad"ın "Ekonomiks" fənni kimi öyrənilməsini təklif etmişdir. Bu fikri digər görkəmli ingilis iqtisadçısı U.Cevons da təkidlə qarşıya qoymuşdur. Ümumiyyətlə, görkəmli iqtisadçı alimlərin "Siyasi iqtisad"la və ya "İqtisadi nəzəriyyə" ilə bağlı irəli sürülmüş fikirlərini ardıcıllıqla qeyd etməklə bu istiqamətdə mövcud olan iqtisadi ideyaların məntiqindən irəli gələn prinsiplərin, səbəb-nəticə əlaqələrinin və inkişaf meyllərini əks etdirən fikirlərin mahiyyətini şərh etməklə iqtisadi təlimlər tarixinin predmeti haqqında mülahizələri konkretləşdirmək olar.
Tarixi inkişafın ayrı-ayrı dövrlərində irəli sürülən ümumbəşəri iqtisadi dəyərlərin mənimsənilməsi, inkişaf qanunauyğunluqlarının öyrənilməsi, iqtisadi sistemlərin transformasiyaya uğraması, eləcə də təkamüllü iqtisadi inkişafa təkan verən cərəyanların, məktəblərin və konsepsiyaların şərh olunması "İqtisadi təlimlər tarixi"nin əsas vəzifələrindəndir. Ona görə də ümumiləşmiş şəkildə "İqtisadi təlimlər tarixi"nin predmetini müxtəlif iqtisadi sistemlərin meydana gəlməsi və onların transformasiyası qanunauyğunluqlarını iqtisadi proseslərin bütöv şəkildə öyrənilməsi kimi qeyd etmək olar. İqtisadi həyatda, xüsusən, istehsalın strukturunda, texnologiyasında, istehlakında, eləcə də istehlakçıların davranış qaydalarında baş verən dəyişikliklər yeni iqtisadi proseslərin meydana gəlməsinə səbəb olur. Müasir şəraitdə dünya iqtisadiyyatında aktual yer alan qlobal iqtisadi problemlər, iqtisadi inteqrasiya prosesləri, iqtisadi təhlükəsizlik məsələləri, ayrı-ayrı ölkələrin iqtisadiyyatlarının inkişafına müxtəlif səviyyədə təsir göstərir. Eyni zamanda yoxsulluğun aradan qaldırılması, insan potensialının inkişaf etdirilməsi, qeyri-iqtisadi amillərin, xüsusən, mənəvi, dini amillərin rolunun nəzərə alınması özünü təkidlə qarşıya qoymuş olur. Bununla da iqtisad elmində mənəvi, sosioloji, institusional istiqamətlərin inkişafına real yol açmış olur. Bu da öz növbəsində "İqtisadi təlimlər tarixi"nin predmeti kimi sırf və ya pozitiv nəzəri müddəaların ümumiləşməsi və müəyyən nəticələrin əldə olunması ilə hüdudlaşmır. Eyni za-manda iqtisad elmində normativ səpkili və ya konkret əməli istiqamətli elmi ideyaların, prinsiplərin yeni fikir və müddəaların fəaliyyət istiqamətlərinin formalaşmasına gətirib çıxarmış olur.
"İqtisadi təlimlər tarixi"nin öyrənilməsi təkcə iqtisadi dünyagörüşün, xalis iqtisadi təfəkkürün formalaşması üçün deyil, eyni zamanda irəli sürülmüş elmi müddəaların təkamüllü yolunun məntiqinin mənimsənilməsindən ibarətdir. Çünki hazırkı şəraitdə bizim mənimsədiyimiz iqtisadi ideyalar sırf keçmişin elementlərinə əsaslanmır, eyni zamanda bugünkü və hətta gələcək iqtisadi görüşlərin elementlərinə əsaslanır. Ona görə də müasir şəraitdə tətbiq olunan hər bir iqtisadi nəzəriyyənin, cərəyanın və konsepsiyanın məşhurluğundan və hətta real tətbiqi və səmərəli səviyyəsindən asılı olmayaraq, yalnız onlara əsaslanmaq mümkün deyildir. Çünki iqtisadi konsepsiyalar və nəzəriyyələr özü-özünə inkişaf etməklə, mövcud dövrdəki üstünlükləri əks etdirməklə, eyni zamanda çatışmazlıqlar istiqamətində də özünü əks etdirir. Ona görə də mövcud çatışmazlıqların aradan qaldırılması üçün yeni iqtisadi ideyaların, fikirlərin, nəzəri baxışların əmələ gəlməsinə səbəb olur. Beləliklə, "İqtisadi təlimlər tarixi"nin əsas vəzifəsi kimi iqtisadi nəzəriyyələrin təşəkkülü və onların birinin digəri ilə əvəz olunmasının ümumi məntiqini öyrənir.
İqtisadi təlimlər tarixinin öyrənilməsinin metodoloji əsasını yeni iqtisadi nəzəriyyələrin mahiyyətinin daha dərindən mənimsənilməsi üçün keçmiş nəzəriyyələrin öyrənilməsi dialektikası təşkil edir. "İqtisadi təlimlər tarixi" dialektik metod vasitəsi ilə iqtisadi nəzəriyyənin inkişaf mərhələlərinin mahiyyətini əks etdirməklə onun mövcud şəraitlə həyata keçirilməsi imkanlarının mümkünlüyünü və üstünlüklərini əks etdirir. Çünki hər bir yeni "İqtisadi nəzəriyyə" dünənki problemlərin çatışmazlıqlarının aradan qaldırılmasından irəli gəlmişdir. Ona görə də hər yeni yaranan nəzəriyyə, keçmiş nəzəriyyələrdən irəli gələrək bəşəriyyətin dinamik və təkamüllü inkişaf yolunu əks etdirir. Təkamüllü iqtisadi inkişaf yolu bir tərəfdən ən mütərəqqi ideyaları tətbiq etməklə onların həyatiliyini göstərir, digər tərəfdən onlardan irəli gələn çatışmazlıqları üzə çıxarır. Eyni zamanda istifadə olunmayan alternativ ideyaların meydana gəlməsinə səbəb olur. Tərəqqi isə alternativ ideyaların bir nəzəriyyədə birləşdirilməsi ilə deyil, onların hər birinin ay-rılıqda tətbiqi və onların ən ümumi cəhətlərinin sintezləşdirilməsi vasitəsi ilə meydana gəlir. Deməli, iqtisadi təlimlər tarixində təhlil və sintez metodu xüsusi yer tutur.
Əgər XIX əsrin sonu XX əsrin 90-cı illərinə qədər iqtisad elmi, o cümlədən "iqtisadi nəzəriyyə" və "iqtisadi təlimlər tarixi" iki barışmaz "kapitalizm" və "sosializm" mövqeyindən öyrənilirdisə, artıq buna son qoyulmuşdur. XX əsrin sonu və XXI əsrin ilk illərində artıq iqtisadi təfəkkürlər bir mövqedən, müxtəlif milli mənafeylər baxımından öyrənilərək, dünya iqtisadi inteqrasiya prosesini, qloballaşmanın iqtisadi səpkilərini, iqtisadi təhlükəsizlik problemlərini, kommersiya mənafelərini ön plana çəkmişdir Daha doğrusu, tarixi məntiqi metod istifadə edilərək iqtisadi ideyalar, təfəkkürlər insan potensialının inkişafı naminə sintezləşdirilir. Ona görə də bazar iqtisadiyyatının üstünlükləri qəbul olunmaqla bəşəri tərəqqinin aparıcı iqtisadi sistemi kimi, onun liberal-sosial, sosial-demokrat modellərinə xas olan prinsiplərinin formalaşmasının əsası qoyuldu. Beləliklə, iqtisadi fikirlər təsərrüfat həyatında həlledici rol oynamaqla, iqtisadi həyatda baş verən qanunauyğunluqların məntiqinin öyrənilməsini əsaslandırdı.
Bazar iqtisadi sisteminə xas transformasiyanın baş verməsi mümkünlüyü ideyası, eyni zamanda onun makroiqtisadi səviyyədə tənzim olunması zəruriliyi yeni tənzimlənən fikrin meydana gəlməsinə əsas verdi. Bu hər şeydən əvvəl keçmiş və müasir iqtisadi təfəkkürlər arasında qarşılıqlı əlaqə və asılılıqların mövcudluğundan irəli gəlir. Çünki hər bir nəslin yaşadığı dövrdən asılı olaraq özünə məxsus iqtisadi fikirləri əmələ gəlir. Lakin bu fikirlər təcrid olunmuş şəkildə deyil, özündən əvvəlki nəslin mütərəqqi iqtisadi fikirlərinə əsaslanır. Öz növbəsində də bu gələcək nəsillərdə yeni iqtisadi fikirlərin meydana gəlməsinə imkan yaradır. Məhz bu da real elmi tərəqqiyə təkan verməklə, müvafiq təlim formasını almış olur. İqtisadi təlimlər tarixi, iqtisadi nəzəriyyənin tarixi kimi bilavasitə onun əsas prinsiplərinin formalaşmasının nəzəri və metodoloji əsaslarını öyrənir.
- Sərvətin əldə olunması, maddi nemətlərin artırılması yollarının müəyyən edilməsi;
- İnsanların tarixi inkişafın ayrı-ayrı mərhələlərində tələbatlarının ödənilməsi ilə bağlı müxtəlif davranış qaydalarına əməl etməsi;
- Sərvət və nemətlərin əldə olunmasına, bölgüsünə və istifadəsinə görə, seçim imkanının əldə olunmasına görə təsərrüfat formalarının yaradılması;
- İnsanların bütövlükdə mənafeyini təmin edən və qoruyan iqtisadi sistemin yaradılması və idarə olunması;
Ümumiləşmiş şəkildə bu prinsiplərin həyata keçirilməsi ilə bağlı irəli gələn elmi-nəzəri müddəaların və iqtisadi qanunauyğunluqların hər bir iqtisadi sistemin tələbatına uyğun öyrənilməsi və onun tətbiqinin mahiyyətinin şərh olunması tə-limlər tarixinin əsas məqsədlərindəndir.
"İqtisadi təlimlər tarixi"ndə irəli sürülən hər bir nəzəriyyə özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə qiymətlidir. Çünki onların hər biri konkret tarixi dövrün reallıqlarından irəli gələn iqtisadi proseslərə əsaslanır. İqtisadi təlimlər tarixinin mərhələlər üzrə öyrənilməsi və uyğun nəzəriyyələrin meydana gəlməsi qanunauyğunluqlarının müəyyənləşdirilməsi ayrı-ayrı ölkələrin milli iqtisadiyyatlarının formalaşması prosesindəki rolun mahiyyətinin üzə çıxarılmasına imkan verir. Eyni zamanda dünya iqtisadiyyatında gedən böyük transformasiyaların baş verməsinin zəruriliyinin şərh olunmasına imkan yaradır. Təkcə onu demək kifayətdir ki, XV–XVII əsrlərdə dünyada mövcud olan sərt inzibati-amirlik, ənənəvi iqtisadi sistemlərinə alternativ olan bazar iqtisadi siste-minin meydana gəlməsinin nəzəri və metodoloji prinsiplərini məhz "İqtisadi təlimlər tarixi" ilə və ya iqtisadi nəzəriyyənin tarixi vasitəsi ilə öyrənmək mümkün olmuşdur.
Kapitalizmin meydana gəlməsi ilə ona uyğun iqtisadi nəzəriyyələrin meydana gəlməsi, onun bazar təsərrüfatının əsasına çevrilməsi ideyalarının əmələ gəlməsi və inkişaf etdirilməsi bəşəriyyət həyatında mütərəqqi rol oynamaqla yeni bir iqtisadi sistem kimi formalaşmasına təkan verdi. Yekun olaraq bazar təsərrüfatının dövlət tərəfindən himayədarlıq yolu ilə tənzim olunması, sonra onun özü-özünü tənzimləməsi ideyasına əsaslanan sərbəst tipinin meydana gəlməsinə səbəb olmaqla, onun bir iqtisadi sistem formasına çevrilməsinə imkan verdi. Beləliklə, bazar iqtisadiyyatının sosial tənzimlənən tipləri, milli modelləri haqqında elmi mübahisələr, nəzəri ideyalar irəli sürülür.
Ona görə də tarixi-məntiqi metod, vaxt amilinin rolunun nəzərə alınması ilə iqtisadi inkişafın bəşəri sivilizasiyanın əsasında durması prinsipinin əsas götürülməsinə təkan verdi. "İqtisadi təlimlər tarixi" bilavasitə iqtisadi nəzəriyyənin metodoloji prinsiplərinə əsaslandığından onun əsas funksiyası da bu əsasdan formalaşır. Ona görə də iqtisadi təlimlər tarixinin əsas funksiyası iqtisadi nəzəriyyənin əsas prinsiplərinin tarixi inkişafın mərhələləri üzrə öyrənilməsindən ibarətdir. Bu əsasdan da "İqtisadi təlimlər tarixi"nin bəşəriyyətin tarixi inkişaf mərhələlərinə uyğun öyrənilməsinə cəhd edilmişdir. Bu baxımdan iqtisadi təlimlər tarixi başlıca olaraq aşağıdakı mər-hələlər üzrə öyrənilmişdir:
- Qədim dövrün iqtisadi təlimi;
- Orta dövrdə Şərqdə və Orta Avropada iqtisadi təlimlər;
- Bazar sisteminin qərarlaşması dövründə iqtisadi təlim;
- Müxtəlif iqtisadi inkişaf modelləri şəraitində iqtisadi təlim;
- Müasir və ya yüksək sənayeləşmiş dövrün iqtisadi təlimi.
İqtisadi təlimlər tarixi ilə əlaqədar bəzi xarici ədəbiyyatlarda isə iqtisadi fikrin inkişafının üç mərhələ üzrə öyrənilməsi tövsiyə edilir. Bunlara: 1) bazar iqtisadiyyatı mərhələsinə qədərki iqtisadi təlimlər; 2) tənzimlənməyən bazar iqtisadiyyatı mərhələsindəki iqtisadi təlimlər; 3) tənzimlənən (sosial yönümlü) bazar iqtisadiyyatı mərhələsinin iqtisadi təlimi.
İqtisadi təlimlər tarixinin strukturu
İqtisadi təlimlər tarixi kursu, tarixi inkişafın ayrı-ayrı mərhələlərində iqtisadi ideyaların, görüşlərin, baxışların, fikirlərin ümumi dinamikasını öyrəndiyinə görə onun öyrənilməsi strukturu da bu istiqamətdə formalaşdırılmışdır. Burada əsasən iki başlıca prinsipə müraciət edilmişdir. Birincisi, şərh edilən mövzular tarixi inkişafın mərhələlərinə, ikincisi iqtisadi inkişafın modellərinə uyğun izah edilmişdir.
Qədim dövrün iqtisadi fikrinin izahı Qədim Şərqdə, Misirdə və Babilistanda iqtisadi fikirlərin əsasında şərh edilir. Bu dövr üçün xarakterik olan qul əməyindən istifadə və onunla əlaqədar meydana gələn iqtisadi fikirlər izah edilərək onun e.ə. IV minilliyində Şərqdə kəsb olunan xüsusiyyətləri qeyd edilir. Eyni zamanda Qədim Yunanıstanda və Qədim Romada eranın I minilliyindən başlayaraq eranın IV əsrinə qədər qul əməyinin cəmiyyətin inkişafında əsas məhsuldar qüvvə rolunu oynaması ideyası göstərilmişdir. Qədim dövrdə Çində formalaşan "Təbii hüquq" fəlsəfəsi, konfutsiyaçılıq, "Quan-tsızı" traktının mahiyyəti və onların təkamülü göstərilir. Xüsusən mülkiyyət, sərvət, əmək və gəlir haqqında olan təsəvvürlər, ek-vivalent mübadilə, ticarətin və təsərrüfat həyatının dövlət tənzimlənməsi ideyası qeyd olunur. Qədim Hindistanda "Artxaşastır" iqtisadi təlimində dəyər, bazar qiyməti, mənfəət, xarici ticarət, idarəetmə və dövlət gəlirləri haqqında mövcud olan ideyalar izah olunur.
Antik dünyada iqtisadi fikrin yaranması ilə Qədim Yunanıstan və Qədim Romada iqtisadi fikir şərh edilir. Qədim Yunanıstanda Ksenofontun, Platonun və Aristotelin əmtəə, ictimai əmək bölgüsü, sərvət, pul, onun mənşəyi və funksiyaları haqqında ideyalar göstərilir. Qədim Romada iqtisadi fikrin formalaşmasında Kottonun, Qrakxilinin, Varronun, Kottonun, Kolumellanın dəyər, mənfəət, qiymət, təsərrüfatın təşkili, aqrar islahatlarla bağlı fikirləri böyük rol oynamışdır. İlk dəfə olaraq Şərqdə iqtisadi fikrin formalaşmasına İslamın təsiri ətraflı şəkildə şərh edilmiş, İslamın iqtisadi fikrinin təşəkkülündə və inkişafında Qurani-Kərim və Məhəmməd sünnəsinin oynadığı rol qeyd edilmişdir. İslamda iqtisadi azadlıq, izah edilmişdir.
Orta dövrün iqtisadi təlimi əsasən iki istiqamətdə öyrənilmiş, bərabərlik, ədalətlilik, xüsusi mülkiyyət, vergi, ticarət, maliyyə və kredit məsələləri, eyni zamanda ibn Xəldunun iqtisadi görüşlərinin mahiyyəti şərh edilmişdir. Həmçinin orta dövrdə Azərbaycanda iqtisadi fikrin formalaşmasında Nizami Gəncəvinin və N.Tusinin iqtisadi baxışları izah edilmişdir.
Orta dövr üçün xüsusən XIV əsrdən başlayaraq Qərbi Avropada iqtisadi ideyaların meydana gəlməsi və formalaşması prosesi izah edilir. Burada F.Akvinskinin dövlət, siniflər və ədalətli qiymət haqqındakı baxışları şərh olunur. Merkantilizmin yaranmasının sosial-iqtisadi ilkin şərtləri, onun mahiyyəti, əmək, sərvət və mənfəət haqqında olan ideyalar izah olunur. Merkantilizmin inkişafında monetar və "ticarət balansı" nəzəriyyəsinin mahiyyəti və ayrı-ayrı ölkələrdə malik olduğu xüsusiyyətlər qeyd olunur. Klassik iqtisadi məktəbin meydana gəlməsi və onun U.Petti və P.Buagilberin əmək-dəyər nəzəriyyəsi, əmək haqqı, renta, faiz, torpağın qiyməti, rəqabət, "optimal qiymət", sosial-iqtisadi islahatlar haqqında mövcud olan ideyaları şərh edilmişdir. Eyni zamanda bu dövrlərdə fiziokratizmin meydana gəlməsi F.Kenenin iqtisadi ideyaları, xüsusən onun "təbii cəmiyyət" konsepsiyası, "xalis məhsul", "məhsuldar əmək", "sinif", "kapital" haqqındakı təlimi, eləcə də ilkin makroiqtisadi təhlilin əsasında duran "İqtisadi cədvəl"in, gəlirlər və kapital haqqındakı nəzəriyyələrinin mahiyyəti şərh edilir. Bazar iqtisadi sisteminin qərarlaşmasında A.Smitin və D.Rikardonun iqtisadi təlimlərinin müstəsna rolu nəzərə alınaraq, onların elmi sistemlərinin mahiyyəti izah edilir. Onların tədqiqatlarının predmeti və metodunun xarakteri şərh olunur. Burada əsas diqqət A.Smitin "görünməz əl" prinsipinə, əmək bölgüsü, dəyər, siniflər, gəlirlər və kapital haqqındakı nəzəriyyələrin mahiyyətinə verilir.
Eyni zamanda Rikardonun bölgü, gəlirlər, əmək haqqı, mənfəət, renta və müqayisəli üstünlüklər nəzəriyyəsinin mahiyyəti qeyd olunur. Bazar sisteminin qərarlaşması ilə əlaqədar olaraq klassik iqtisadi məktəbin davamçıları və tənqidçiləri olan S.Sismondinin, P.Prudonun, C.Milin, T.Maltusun, J.Seyin, F.Bastiyanın, C.Kerrinin və S.Milin iqtisadi nəzəriyyələri, ideyaları və metodologiyaları şərh edilmişdir.
Müxtəlif iqtisadi inkişaf modellərinin qərarlaşması ilə bağlı irəli sürülən iqtisadi ideyalar arasında K.Marksın iqtisadi təlimini, alman tarixi məktəblərini, marjinalizm və neoklassik istiqamətləri xüsusi qeyd etmək olar. Burada Marksın izafi dəyər nəzəriyyəsini, onun təkrar istehsal, reallaşma, qeyri-müvazinətlı inkişaf nəzəriyyələrini qeyd etmək olar. Alman tarixi məktəbləri vasitəsilə siyasi iqtisadın yaranması, F.Listin "milli iqtisadi sistem", məhsuldar qüvvələr, proteksionizm, tica-rət azadlığı nəzəriyyələrinin mahiyyəti şərh edilir. Burada həmçinin ilkin alman tarixi məktəbinin yaradıcıları olan V.Roşerin, K.Knisin və Y.Hildebrandın metodoloji prinsipləri şərh edilir. Yeni alman tarixi məktəbi və onun metodologiyasının yaradıcıları olan Q.Şmollerin, L.Brentanonun və K.Bryuxerin tədqiqat və baxışları izah olunur.
Marjinalizmin yaranması, onun metodoloji prinsiplərinin öyrənilməsi, faydalılıq nəzəriyyəsinin mahiyyəti bu bölmədə işıqlandırılır. Eləcə də "Avstriya məktəbi"nin görkəmli nümayəndələri K.Mengerin, Y.Bembavrekin və F.Vizerin iqtisadi təh-lillərinin metodoloji xüsusiyyətləri, obyektiv və subyektiv qiymət nəzəriyyələri "İstehsal xərcləri həddi" nəzəriyyəsi və mənfəət konsepsiyası araşdırılır. A.Marşallın Kembric məktəbinin yaradıcısı kimi iqtisadi tədqiqatının predmeti və metodu izah olunur. Onun tələb, təklif və qiymət nəzəriyyəsi, tələbin elastikliyi və tədrici müvazinət nəzəriyyəsi, inhisar konsepsiyası, əmək haqqı və mənfəət nəzəriyyəsi izah olunur. Neoklassik istiqamətin Amerikan məktəbinin yaradıcısı C.Klarkın elmi tədqiqatının predmeti və metodu, statik və dinamik inkişaf konsepsiyası, son məhsuldarlıq həddi nəzəriyyəsi, istehsal amillərinin xüsusi məhsuldarlığı, əmək haqqı, faiz və sahibkarlıq mənfəəti nəzəriyyəsi izah edilir.
Dərsliyin sonuncu müasir iqtisadi nəzəriyyələr bölməsində Keynisin iqtisadi təlimi, neoliberalizmin və monetarizmin mahiyyəti, onların metodoloji və nəzəri əsasları, eləcə də sənayecə inkişaf etmiş ölkələrdə bu nəzəriyyələrin mahiyyəti araşdırılır. Burada Keynisin səmərəli tələb prinsipi, makroiqtisadi tənzimlənmə nəzəriyyəsinin, ümumi psixoloji qanununun mahiyyəti şərh edilir. Neoklassik ideyaların dirçəldilməsinin səbəbləri şərh olunmaqla neoliberalizmin metodoloji və nəzəri əsasları A.Mizesin və F.Xayekin iqtisadi nəzəriyyələri ilə şərh olunur. Avropanın ayrı-ayrı inkişaf etmiş ölkələrində neoliberalizmin mahiyyəti açıqlanmaqla Almaniyada neoliberalizm cərəyanı V.Oykenin "Sosial bazar təsərrüfatı" və L.Erxardın "Formalaşmış cəmiyyət" konsepsiyalarının mahiyyəti izah olunur. Monetarist nəzəriyyənin mahiyyəti M.Fridmanın baxışları vasitəsilə izah olunur. İqtisadi aktivliyin baş verməsində dövriyyədəki pulun həcmi barəsində mövcud olan konsepsiyanın mahiyyəti izah olunur. Bu əsasdan da monetar iqtisadi siya-sətin müasir iqtisadi inkişafındakı rolu qeyd olunur.
İnstitusional-sosioloji istiqamətlə aparılan təhlilin metodologiyası və predmetinin xüsusiyyətləri şərh olunur. Amerikan institusionalizminin mahiyyəti və əsas istiqamətləri T.Veblenin "Sosioloji-psixoloji texnokrat təlimi", C.Kommonsun "Sosioloji hüquqi", U.Mitçellin "Konyuktur statistik" təlimləri əsasında şərh edilir. Bundan əlavə Y.Şumpeterin "Səmərəli rəqabət", E.Çemberlinin "İnhisarçı rəqabət", C.Robbinsonun "Natamam rəqabət", U.Rostounun "İqtisadi artım mərhələləri", C.Helbreytin "Müvazinətlı qüvvələr" nəzəriyyələrinin mahiyyəti aşkarlanır. Bundan əlavə bu bölmədə "Təklif iqtisadiyyatı", "Səmərəli gözləmə", "Yeni konservatizm", "Neoklassik sintez" nəzəriyyələrinə dair iqtisadi baxışlar şərh olunur. Müasir şəraitdə beynəlxalq əmək bölgüsünə dair nəzəriyyələrin mahiyyəti, onların inkişaf etmiş, inkişaf etməkdə olan və zəif inkişaf edən ölkələr üçün daşıdığı əhəmiyyət şərh edilir. Bu əsasdan da dünyada mövcud olan qeyri-bərabər inkişafın mənbəyi, amilləri və səbəbləri aşkarlanır.
Dünya iqtisadiyyatında baş verən mütərəqqi irəliləyişlər, eləcə də irəli sürülmüş bir sıra elmi mülahizələrin məqsədyönlü istifadəsinin konkret olaraq keçid iqtisadiyyatı dövrünü yaşayan Azərbaycan reallıqları üçün daşıdığı əhəmiyyət də dərsliyin sonuncu bölməsində aşkarlanır.
Həmçinin bax
Mənbə
- İqtisadi Təlimlər Tarixi
- The history of economic thought website 2015-04-15 at the Wayback Machine
- N. Qrüqori Menkyu. Ekonomiksin əsasları. Amerika Birləşmiş Ştatlarında çap edilmişdir. 836 səh.
- İzahlı iqtisadi terminlər lüğəti. 1-ci cild. "Nurlan" nəşriyyatı, Bakı, 536 səh., 2005.
- İzahlı iqtisadi terminlər lüğəti. 2-ci cild. "Nurlan" nəşriyyatı, Bakı, 546 səh., 2005.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Iqtisadi telimler tarixi ictimai istehsal tarixi boyunca iqtisadi anlayislarin menseyini formalasmasini inkisafini ve deyisdirilmesini oyrenen bir elm IqtisadiyyatEsas kateqoriyalarMikroiqtisadiyyatMakroiqtisadiyyatIqtisadi telimler tarixiIqtisadi metodologiyaAlternativ iqtisadiyyatTexniki metodlarRiyazi iqtisadiyyatEkonometrikaTecrubi iqtisadiyyatMilli Hesablar SistemiSaheler ve alt sahelerTehsilSehiyyeEmekOyunlar nezeriyyesiArtimKend teserrufatiTebii ehtiyatlarDavranisIqtisadi sistemBeynelxalqbrIqtisadi telimler tarixiIqtisadi telimler tarixinin metodu Iqtisadi temayullu ali tehsil alan ve yeniden iqtisadi ixtisas alan gencler ucun umumbeseri deyerlerin oyrenilmesi ve iqtisadi heyatda davranis medeniyyetlerinin yukseldilmesi ucun Iqtisadi telimler tarixi fenni mustesna rol oynayir Iqtisadi telimler tarixi nin oyrenilmesi zerureti hem de muasir seraitde iqtisadi sistemlerin transformasiyaya ugramasindan ireli gelir Cunki Iqtisadi telimler tarixi nin predmeti cemiyyetin iqtisadi heyatinda ve sosial sferasinda bas veren deyisikliklerle elaqedar iqtisadiyyatin birinin digeri ile evez olunmasinin qanunauygunluqlarini ve dovrlesme prosesile bagli insanlarin davranis qaydalarinin mentiqini oyrenir Iqtisadi hadise ve proseslerin tarixi dovrlesme prosesile oyrenmekle Iqtisadi nezeriyye elminin daha derinden menimsenilmesine imkan yaranir Belli oldugu kimi Iqtisadi nezeriyye 250 il bundan evvel kapitalizmin tesekkul tapdigi dovrde meydana gelmisdir Umumi iqtisadi nezeriyye ilkin olaraq 1615 ci ilde fransiz Antuan de Monkretyen terefinden Siyasi iqtisad termini ile adlandirilmisdir Daha sonra ingilis Uilyam Petti oz tedqiqatlarinda bu elmi Siyasi hesab adlandirmisdir mektebinin banisi Fransua Kene bu elme sadece Iqtisadiyyat kimi baxmisdir Iqtisadi nezeriyye nin atasi hesab olunan Sotlandiyali Adam Smit bu elmi Siyasi iqtisad kimi qebul etmis ve onun xalqlarin servetinin menbeyi oldugunu qeyd etmisdir Ingilis iqtisadcisi David Rikardo klassik iqtisadi sistemin yaradicilarindan biri kimi Iqtisadi nezeriyye ni siyasi iqtisadin baslangici kimi qeyd etmisdir Ingilis iqtisadcilarindan C S Mill Iqtisadi nezeriyye ni kompromisler nezeriyyesi vasitesile Siyasi iqtisadin esaslari kimi oyrenmisdir Alman iqtisadcisi Karl Marks Kapital eseri vasitesile Siyasi iqtisad i alternativ elmi sistem kimi oyrene bilmisdir Yeni elmi istiqametin yaradicisi olan ingilis Alfred Marsall iqtisad elmini ilk defe olaraq Siyasi iqtisad in Ekonomiks fenni kimi oyrenilmesini teklif etmisdir Bu fikri diger gorkemli ingilis iqtisadcisi U Cevons da tekidle qarsiya qoymusdur Umumiyyetle gorkemli iqtisadci alimlerin Siyasi iqtisad la ve ya Iqtisadi nezeriyye ile bagli ireli surulmus fikirlerini ardicilliqla qeyd etmekle bu istiqametde movcud olan iqtisadi ideyalarin mentiqinden ireli gelen prinsiplerin sebeb netice elaqelerinin ve inkisaf meyllerini eks etdiren fikirlerin mahiyyetini serh etmekle iqtisadi telimler tarixinin predmeti haqqinda mulahizeleri konkretlesdirmek olar Tarixi inkisafin ayri ayri dovrlerinde ireli surulen umumbeseri iqtisadi deyerlerin menimsenilmesi inkisaf qanunauygunluqlarinin oyrenilmesi iqtisadi sistemlerin transformasiyaya ugramasi elece de tekamullu iqtisadi inkisafa tekan veren cereyanlarin mekteblerin ve konsepsiyalarin serh olunmasi Iqtisadi telimler tarixi nin esas vezifelerindendir Ona gore de umumilesmis sekilde Iqtisadi telimler tarixi nin predmetini muxtelif iqtisadi sistemlerin meydana gelmesi ve onlarin transformasiyasi qanunauygunluqlarini iqtisadi proseslerin butov sekilde oyrenilmesi kimi qeyd etmek olar Iqtisadi heyatda xususen istehsalin strukturunda texnologiyasinda istehlakinda elece de istehlakcilarin davranis qaydalarinda bas veren deyisiklikler yeni iqtisadi proseslerin meydana gelmesine sebeb olur Muasir seraitde dunya iqtisadiyyatinda aktual yer alan qlobal iqtisadi problemler iqtisadi inteqrasiya prosesleri iqtisadi tehlukesizlik meseleleri ayri ayri olkelerin iqtisadiyyatlarinin inkisafina muxtelif seviyyede tesir gosterir Eyni zamanda yoxsullugun aradan qaldirilmasi insan potensialinin inkisaf etdirilmesi qeyri iqtisadi amillerin xususen menevi dini amillerin rolunun nezere alinmasi ozunu tekidle qarsiya qoymus olur Bununla da iqtisad elminde menevi sosioloji institusional istiqametlerin inkisafina real yol acmis olur Bu da oz novbesinde Iqtisadi telimler tarixi nin predmeti kimi sirf ve ya pozitiv nezeri muddealarin umumilesmesi ve mueyyen neticelerin elde olunmasi ile hududlasmir Eyni za manda iqtisad elminde normativ sepkili ve ya konkret emeli istiqametli elmi ideyalarin prinsiplerin yeni fikir ve muddealarin fealiyyet istiqametlerinin formalasmasina getirib cixarmis olur Iqtisadi telimler tarixi nin oyrenilmesi tekce iqtisadi dunyagorusun xalis iqtisadi tefekkurun formalasmasi ucun deyil eyni zamanda ireli surulmus elmi muddealarin tekamullu yolunun mentiqinin menimsenilmesinden ibaretdir Cunki hazirki seraitde bizim menimsediyimiz iqtisadi ideyalar sirf kecmisin elementlerine esaslanmir eyni zamanda bugunku ve hetta gelecek iqtisadi goruslerin elementlerine esaslanir Ona gore de muasir seraitde tetbiq olunan her bir iqtisadi nezeriyyenin cereyanin ve konsepsiyanin meshurlugundan ve hetta real tetbiqi ve semereli seviyyesinden asili olmayaraq yalniz onlara esaslanmaq mumkun deyildir Cunki iqtisadi konsepsiyalar ve nezeriyyeler ozu ozune inkisaf etmekle movcud dovrdeki ustunlukleri eks etdirmekle eyni zamanda catismazliqlar istiqametinde de ozunu eks etdirir Ona gore de movcud catismazliqlarin aradan qaldirilmasi ucun yeni iqtisadi ideyalarin fikirlerin nezeri baxislarin emele gelmesine sebeb olur Belelikle Iqtisadi telimler tarixi nin esas vezifesi kimi iqtisadi nezeriyyelerin tesekkulu ve onlarin birinin digeri ile evez olunmasinin umumi mentiqini oyrenir Iqtisadi telimler tarixinin oyrenilmesinin metodoloji esasini yeni iqtisadi nezeriyyelerin mahiyyetinin daha derinden menimsenilmesi ucun kecmis nezeriyyelerin oyrenilmesi dialektikasi teskil edir Iqtisadi telimler tarixi dialektik metod vasitesi ile iqtisadi nezeriyyenin inkisaf merhelelerinin mahiyyetini eks etdirmekle onun movcud seraitle heyata kecirilmesi imkanlarinin mumkunluyunu ve ustunluklerini eks etdirir Cunki her bir yeni Iqtisadi nezeriyye dunenki problemlerin catismazliqlarinin aradan qaldirilmasindan ireli gelmisdir Ona gore de her yeni yaranan nezeriyye kecmis nezeriyyelerden ireli gelerek beseriyyetin dinamik ve tekamullu inkisaf yolunu eks etdirir Tekamullu iqtisadi inkisaf yolu bir terefden en mutereqqi ideyalari tetbiq etmekle onlarin heyatiliyini gosterir diger terefden onlardan ireli gelen catismazliqlari uze cixarir Eyni zamanda istifade olunmayan alternativ ideyalarin meydana gelmesine sebeb olur Tereqqi ise alternativ ideyalarin bir nezeriyyede birlesdirilmesi ile deyil onlarin her birinin ay riliqda tetbiqi ve onlarin en umumi cehetlerinin sintezlesdirilmesi vasitesi ile meydana gelir Demeli iqtisadi telimler tarixinde tehlil ve sintez metodu xususi yer tutur Eger XIX esrin sonu XX esrin 90 ci illerine qeder iqtisad elmi o cumleden iqtisadi nezeriyye ve iqtisadi telimler tarixi iki barismaz kapitalizm ve sosializm movqeyinden oyrenilirdise artiq buna son qoyulmusdur XX esrin sonu ve XXI esrin ilk illerinde artiq iqtisadi tefekkurler bir movqeden muxtelif milli menafeyler baximindan oyrenilerek dunya iqtisadi inteqrasiya prosesini qloballasmanin iqtisadi sepkilerini iqtisadi tehlukesizlik problemlerini kommersiya menafelerini on plana cekmisdir Daha dogrusu tarixi mentiqi metod istifade edilerek iqtisadi ideyalar tefekkurler insan potensialinin inkisafi namine sintezlesdirilir Ona gore de bazar iqtisadiyyatinin ustunlukleri qebul olunmaqla beseri tereqqinin aparici iqtisadi sistemi kimi onun liberal sosial sosial demokrat modellerine xas olan prinsiplerinin formalasmasinin esasi qoyuldu Belelikle iqtisadi fikirler teserrufat heyatinda helledici rol oynamaqla iqtisadi heyatda bas veren qanunauygunluqlarin mentiqinin oyrenilmesini esaslandirdi Bazar iqtisadi sistemine xas transformasiyanin bas vermesi mumkunluyu ideyasi eyni zamanda onun makroiqtisadi seviyyede tenzim olunmasi zeruriliyi yeni tenzimlenen fikrin meydana gelmesine esas verdi Bu her seyden evvel kecmis ve muasir iqtisadi tefekkurler arasinda qarsiliqli elaqe ve asililiqlarin movcudlugundan ireli gelir Cunki her bir neslin yasadigi dovrden asili olaraq ozune mexsus iqtisadi fikirleri emele gelir Lakin bu fikirler tecrid olunmus sekilde deyil ozunden evvelki neslin mutereqqi iqtisadi fikirlerine esaslanir Oz novbesinde de bu gelecek nesillerde yeni iqtisadi fikirlerin meydana gelmesine imkan yaradir Mehz bu da real elmi tereqqiye tekan vermekle muvafiq telim formasini almis olur Iqtisadi telimler tarixi iqtisadi nezeriyyenin tarixi kimi bilavasite onun esas prinsiplerinin formalasmasinin nezeri ve metodoloji esaslarini oyrenir Servetin elde olunmasi maddi nemetlerin artirilmasi yollarinin mueyyen edilmesi Insanlarin tarixi inkisafin ayri ayri merhelelerinde telebatlarinin odenilmesi ile bagli muxtelif davranis qaydalarina emel etmesi Servet ve nemetlerin elde olunmasina bolgusune ve istifadesine gore secim imkaninin elde olunmasina gore teserrufat formalarinin yaradilmasi Insanlarin butovlukde menafeyini temin eden ve qoruyan iqtisadi sistemin yaradilmasi ve idare olunmasi Umumilesmis sekilde bu prinsiplerin heyata kecirilmesi ile bagli ireli gelen elmi nezeri muddealarin ve iqtisadi qanunauygunluqlarin her bir iqtisadi sistemin telebatina uygun oyrenilmesi ve onun tetbiqinin mahiyyetinin serh olunmasi te limler tarixinin esas meqsedlerindendir Iqtisadi telimler tarixi nde ireli surulen her bir nezeriyye ozunemexsus xususiyyetleri ile qiymetlidir Cunki onlarin her biri konkret tarixi dovrun realliqlarindan ireli gelen iqtisadi proseslere esaslanir Iqtisadi telimler tarixinin merheleler uzre oyrenilmesi ve uygun nezeriyyelerin meydana gelmesi qanunauygunluqlarinin mueyyenlesdirilmesi ayri ayri olkelerin milli iqtisadiyyatlarinin formalasmasi prosesindeki rolun mahiyyetinin uze cixarilmasina imkan verir Eyni zamanda dunya iqtisadiyyatinda geden boyuk transformasiyalarin bas vermesinin zeruriliyinin serh olunmasina imkan yaradir Tekce onu demek kifayetdir ki XV XVII esrlerde dunyada movcud olan sert inzibati amirlik enenevi iqtisadi sistemlerine alternativ olan bazar iqtisadi siste minin meydana gelmesinin nezeri ve metodoloji prinsiplerini mehz Iqtisadi telimler tarixi ile ve ya iqtisadi nezeriyyenin tarixi vasitesi ile oyrenmek mumkun olmusdur Kapitalizmin meydana gelmesi ile ona uygun iqtisadi nezeriyyelerin meydana gelmesi onun bazar teserrufatinin esasina cevrilmesi ideyalarinin emele gelmesi ve inkisaf etdirilmesi beseriyyet heyatinda mutereqqi rol oynamaqla yeni bir iqtisadi sistem kimi formalasmasina tekan verdi Yekun olaraq bazar teserrufatinin dovlet terefinden himayedarliq yolu ile tenzim olunmasi sonra onun ozu ozunu tenzimlemesi ideyasina esaslanan serbest tipinin meydana gelmesine sebeb olmaqla onun bir iqtisadi sistem formasina cevrilmesine imkan verdi Belelikle bazar iqtisadiyyatinin sosial tenzimlenen tipleri milli modelleri haqqinda elmi mubahiseler nezeri ideyalar ireli surulur Ona gore de tarixi mentiqi metod vaxt amilinin rolunun nezere alinmasi ile iqtisadi inkisafin beseri sivilizasiyanin esasinda durmasi prinsipinin esas goturulmesine tekan verdi Iqtisadi telimler tarixi bilavasite iqtisadi nezeriyyenin metodoloji prinsiplerine esaslandigindan onun esas funksiyasi da bu esasdan formalasir Ona gore de iqtisadi telimler tarixinin esas funksiyasi iqtisadi nezeriyyenin esas prinsiplerinin tarixi inkisafin merheleleri uzre oyrenilmesinden ibaretdir Bu esasdan da Iqtisadi telimler tarixi nin beseriyyetin tarixi inkisaf merhelelerine uygun oyrenilmesine cehd edilmisdir Bu baximdan iqtisadi telimler tarixi baslica olaraq asagidaki mer heleler uzre oyrenilmisdir Qedim dovrun iqtisadi telimi Orta dovrde Serqde ve Orta Avropada iqtisadi telimler Bazar sisteminin qerarlasmasi dovrunde iqtisadi telim Muxtelif iqtisadi inkisaf modelleri seraitinde iqtisadi telim Muasir ve ya yuksek senayelesmis dovrun iqtisadi telimi Iqtisadi telimler tarixi ile elaqedar bezi xarici edebiyyatlarda ise iqtisadi fikrin inkisafinin uc merhele uzre oyrenilmesi tovsiye edilir Bunlara 1 bazar iqtisadiyyati merhelesine qederki iqtisadi telimler 2 tenzimlenmeyen bazar iqtisadiyyati merhelesindeki iqtisadi telimler 3 tenzimlenen sosial yonumlu bazar iqtisadiyyati merhelesinin iqtisadi telimi Iqtisadi telimler tarixinin strukturu Iqtisadi telimler tarixi kursu tarixi inkisafin ayri ayri merhelelerinde iqtisadi ideyalarin goruslerin baxislarin fikirlerin umumi dinamikasini oyrendiyine gore onun oyrenilmesi strukturu da bu istiqametde formalasdirilmisdir Burada esasen iki baslica prinsipe muraciet edilmisdir Birincisi serh edilen movzular tarixi inkisafin merhelelerine ikincisi iqtisadi inkisafin modellerine uygun izah edilmisdir Qedim dovrun iqtisadi fikrinin izahi Qedim Serqde Misirde ve Babilistanda iqtisadi fikirlerin esasinda serh edilir Bu dovr ucun xarakterik olan qul emeyinden istifade ve onunla elaqedar meydana gelen iqtisadi fikirler izah edilerek onun e e IV minilliyinde Serqde kesb olunan xususiyyetleri qeyd edilir Eyni zamanda Qedim Yunanistanda ve Qedim Romada eranin I minilliyinden baslayaraq eranin IV esrine qeder qul emeyinin cemiyyetin inkisafinda esas mehsuldar quvve rolunu oynamasi ideyasi gosterilmisdir Qedim dovrde Cinde formalasan Tebii huquq felsefesi konfutsiyaciliq Quan tsizi traktinin mahiyyeti ve onlarin tekamulu gosterilir Xususen mulkiyyet servet emek ve gelir haqqinda olan tesevvurler ek vivalent mubadile ticaretin ve teserrufat heyatinin dovlet tenzimlenmesi ideyasi qeyd olunur Qedim Hindistanda Artxasastir iqtisadi teliminde deyer bazar qiymeti menfeet xarici ticaret idareetme ve dovlet gelirleri haqqinda movcud olan ideyalar izah olunur Antik dunyada iqtisadi fikrin yaranmasi ile Qedim Yunanistan ve Qedim Romada iqtisadi fikir serh edilir Qedim Yunanistanda Ksenofontun Platonun ve Aristotelin emtee ictimai emek bolgusu servet pul onun menseyi ve funksiyalari haqqinda ideyalar gosterilir Qedim Romada iqtisadi fikrin formalasmasinda Kottonun Qrakxilinin Varronun Kottonun Kolumellanin deyer menfeet qiymet teserrufatin teskili aqrar islahatlarla bagli fikirleri boyuk rol oynamisdir Ilk defe olaraq Serqde iqtisadi fikrin formalasmasina Islamin tesiri etrafli sekilde serh edilmis Islamin iqtisadi fikrinin tesekkulunde ve inkisafinda Qurani Kerim ve Mehemmed sunnesinin oynadigi rol qeyd edilmisdir Islamda iqtisadi azadliq izah edilmisdir Orta dovrun iqtisadi telimi esasen iki istiqametde oyrenilmis beraberlik edaletlilik xususi mulkiyyet vergi ticaret maliyye ve kredit meseleleri eyni zamanda ibn Xeldunun iqtisadi goruslerinin mahiyyeti serh edilmisdir Hemcinin orta dovrde Azerbaycanda iqtisadi fikrin formalasmasinda Nizami Gencevinin ve N Tusinin iqtisadi baxislari izah edilmisdir Orta dovr ucun xususen XIV esrden baslayaraq Qerbi Avropada iqtisadi ideyalarin meydana gelmesi ve formalasmasi prosesi izah edilir Burada F Akvinskinin dovlet sinifler ve edaletli qiymet haqqindaki baxislari serh olunur Merkantilizmin yaranmasinin sosial iqtisadi ilkin sertleri onun mahiyyeti emek servet ve menfeet haqqinda olan ideyalar izah olunur Merkantilizmin inkisafinda monetar ve ticaret balansi nezeriyyesinin mahiyyeti ve ayri ayri olkelerde malik oldugu xususiyyetler qeyd olunur Klassik iqtisadi mektebin meydana gelmesi ve onun U Petti ve P Buagilberin emek deyer nezeriyyesi emek haqqi renta faiz torpagin qiymeti reqabet optimal qiymet sosial iqtisadi islahatlar haqqinda movcud olan ideyalari serh edilmisdir Eyni zamanda bu dovrlerde fiziokratizmin meydana gelmesi F Kenenin iqtisadi ideyalari xususen onun tebii cemiyyet konsepsiyasi xalis mehsul mehsuldar emek sinif kapital haqqindaki telimi elece de ilkin makroiqtisadi tehlilin esasinda duran Iqtisadi cedvel in gelirler ve kapital haqqindaki nezeriyyelerinin mahiyyeti serh edilir Bazar iqtisadi sisteminin qerarlasmasinda A Smitin ve D Rikardonun iqtisadi telimlerinin mustesna rolu nezere alinaraq onlarin elmi sistemlerinin mahiyyeti izah edilir Onlarin tedqiqatlarinin predmeti ve metodunun xarakteri serh olunur Burada esas diqqet A Smitin gorunmez el prinsipine emek bolgusu deyer sinifler gelirler ve kapital haqqindaki nezeriyyelerin mahiyyetine verilir Eyni zamanda Rikardonun bolgu gelirler emek haqqi menfeet renta ve muqayiseli ustunlukler nezeriyyesinin mahiyyeti qeyd olunur Bazar sisteminin qerarlasmasi ile elaqedar olaraq klassik iqtisadi mektebin davamcilari ve tenqidcileri olan S Sismondinin P Prudonun C Milin T Maltusun J Seyin F Bastiyanin C Kerrinin ve S Milin iqtisadi nezeriyyeleri ideyalari ve metodologiyalari serh edilmisdir Muxtelif iqtisadi inkisaf modellerinin qerarlasmasi ile bagli ireli surulen iqtisadi ideyalar arasinda K Marksin iqtisadi telimini alman tarixi mekteblerini marjinalizm ve neoklassik istiqametleri xususi qeyd etmek olar Burada Marksin izafi deyer nezeriyyesini onun tekrar istehsal reallasma qeyri muvazinetli inkisaf nezeriyyelerini qeyd etmek olar Alman tarixi mektebleri vasitesile siyasi iqtisadin yaranmasi F Listin milli iqtisadi sistem mehsuldar quvveler proteksionizm tica ret azadligi nezeriyyelerinin mahiyyeti serh edilir Burada hemcinin ilkin alman tarixi mektebinin yaradicilari olan V Roserin K Knisin ve Y Hildebrandin metodoloji prinsipleri serh edilir Yeni alman tarixi mektebi ve onun metodologiyasinin yaradicilari olan Q Smollerin L Brentanonun ve K Bryuxerin tedqiqat ve baxislari izah olunur Marjinalizmin yaranmasi onun metodoloji prinsiplerinin oyrenilmesi faydaliliq nezeriyyesinin mahiyyeti bu bolmede isiqlandirilir Elece de Avstriya mektebi nin gorkemli numayendeleri K Mengerin Y Bembavrekin ve F Vizerin iqtisadi teh lillerinin metodoloji xususiyyetleri obyektiv ve subyektiv qiymet nezeriyyeleri Istehsal xercleri heddi nezeriyyesi ve menfeet konsepsiyasi arasdirilir A Marsallin Kembric mektebinin yaradicisi kimi iqtisadi tedqiqatinin predmeti ve metodu izah olunur Onun teleb teklif ve qiymet nezeriyyesi telebin elastikliyi ve tedrici muvazinet nezeriyyesi inhisar konsepsiyasi emek haqqi ve menfeet nezeriyyesi izah olunur Neoklassik istiqametin Amerikan mektebinin yaradicisi C Klarkin elmi tedqiqatinin predmeti ve metodu statik ve dinamik inkisaf konsepsiyasi son mehsuldarliq heddi nezeriyyesi istehsal amillerinin xususi mehsuldarligi emek haqqi faiz ve sahibkarliq menfeeti nezeriyyesi izah edilir Dersliyin sonuncu muasir iqtisadi nezeriyyeler bolmesinde Keynisin iqtisadi telimi neoliberalizmin ve monetarizmin mahiyyeti onlarin metodoloji ve nezeri esaslari elece de senayece inkisaf etmis olkelerde bu nezeriyyelerin mahiyyeti arasdirilir Burada Keynisin semereli teleb prinsipi makroiqtisadi tenzimlenme nezeriyyesinin umumi psixoloji qanununun mahiyyeti serh edilir Neoklassik ideyalarin dirceldilmesinin sebebleri serh olunmaqla neoliberalizmin metodoloji ve nezeri esaslari A Mizesin ve F Xayekin iqtisadi nezeriyyeleri ile serh olunur Avropanin ayri ayri inkisaf etmis olkelerinde neoliberalizmin mahiyyeti aciqlanmaqla Almaniyada neoliberalizm cereyani V Oykenin Sosial bazar teserrufati ve L Erxardin Formalasmis cemiyyet konsepsiyalarinin mahiyyeti izah olunur Monetarist nezeriyyenin mahiyyeti M Fridmanin baxislari vasitesile izah olunur Iqtisadi aktivliyin bas vermesinde dovriyyedeki pulun hecmi baresinde movcud olan konsepsiyanin mahiyyeti izah olunur Bu esasdan da monetar iqtisadi siya setin muasir iqtisadi inkisafindaki rolu qeyd olunur Institusional sosioloji istiqametle aparilan tehlilin metodologiyasi ve predmetinin xususiyyetleri serh olunur Amerikan institusionalizminin mahiyyeti ve esas istiqametleri T Veblenin Sosioloji psixoloji texnokrat telimi C Kommonsun Sosioloji huquqi U Mitcellin Konyuktur statistik telimleri esasinda serh edilir Bundan elave Y Sumpeterin Semereli reqabet E Cemberlinin Inhisarci reqabet C Robbinsonun Natamam reqabet U Rostounun Iqtisadi artim merheleleri C Helbreytin Muvazinetli quvveler nezeriyyelerinin mahiyyeti askarlanir Bundan elave bu bolmede Teklif iqtisadiyyati Semereli gozleme Yeni konservatizm Neoklassik sintez nezeriyyelerine dair iqtisadi baxislar serh olunur Muasir seraitde beynelxalq emek bolgusune dair nezeriyyelerin mahiyyeti onlarin inkisaf etmis inkisaf etmekde olan ve zeif inkisaf eden olkeler ucun dasidigi ehemiyyet serh edilir Bu esasdan da dunyada movcud olan qeyri beraber inkisafin menbeyi amilleri ve sebebleri askarlanir Dunya iqtisadiyyatinda bas veren mutereqqi irelileyisler elece de ireli surulmus bir sira elmi mulahizelerin meqsedyonlu istifadesinin konkret olaraq kecid iqtisadiyyati dovrunu yasayan Azerbaycan realliqlari ucun dasidigi ehemiyyet de dersliyin sonuncu bolmesinde askarlanir Hemcinin baxMikroiqtisadiyyat Makroiqtisadiyyat Iqtisadi metodologiya Alternativ iqtisadiyyat Riyazi iqtisadiyyat Ekonometrika Oyunlar nezeriyyesi Kend teserrufati Tebii ehtiyatlarMenbeIqtisadi Telimler Tarixi The history of economic thought website 2015 04 15 at the Wayback Machine N Qruqori Menkyu Ekonomiksin esaslari Amerika Birlesmis Statlarinda cap edilmisdir 836 seh Izahli iqtisadi terminler lugeti 1 ci cild Nurlan nesriyyati Baki 536 seh 2005 Izahli iqtisadi terminler lugeti 2 ci cild Nurlan nesriyyati Baki 546 seh 2005